پیش‌نویس:اقتصاد سینما

اقتصاد سینما؛ صنعتی فرهنگی و سودساز با محوریت تولید و نمایش فیلم.

اقتصاد سینما، شامل تمامی فرآیندهای اقتصادی در سینما است که به تولید، توزیع و نمایش فیلم مربوط شده و بخش‌هایی همچون بازار فیلم، خدمات سینمایی و فعالیت‌های وابسته را در برگرفته است. این صنعت فرهنگی- هنری بر حوزۀ عمومی اقتصاد در سطوح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی اثرگذار است. رویکرد اقتصادی به صنایع فرهنگی مانند سینما، تنها برای کسب پول و سود نیست، بلکه فرهنگ‌سازی از طریق سینما را نیز کارآمدتر و مؤثرتر می‌کند. رویکرد اقتصادی به سینما، گونه‌ای از انتخاب عقلایی است که منابع، وقت و قابلیت‌های جسمی و ذهنیِ کمیاب را بر اساس بازدهی و ارزش افزودۀ آن، به‌کار می‌گیرد.

تعریف اقتصاد سینما

سینما به‌عنوان هنر هفتم، از تمامی هنرهای پیش از خود مدد جسته، اما با آنها یکی نشده است. سینما از میان کالاها و خدمات فرهنگی، استقبال ویژۀ مخاطبان را به‌همراه داشته است و اهمیت آن به‌وضوح در جشنواره‌های نمایش فیلم‌های سینمایی دیده می‌شود. صنعت سینما، امروزه، از ابزارهای اصلی فرهنگ‌سازی در جوامع به‌شمار می‌رود و میزان استفاده از ظرفیت سینما یکی از شاخص‌های توسعۀ فرهنگی در جهان محسوب می‌شود.

سینما را در مجموع، دارای دو بخش عمدۀ فرهنگی و اقتصادی می‌دانند که بسیار درهم‌تنیده هستند. اقتصاد سینما، در ایران، اصطلاحی شناخته‌شده است و در مراکز آکادمیک از عناوین «سینما بیزنس» یا «فیلم بیزنس» نیز استفاده می‌کنند.

کارشناسان معتقدند که مجموعۀ منابعی که صرف ساخت، عرضه و نمایش فیلم و سایر خدمات سینمایی می‌شود، از نظر اقتصادی نوعی سرمایه‌گذاری به‌شمار می‌رود که کیفیت بازدهی، بازگشت این سرمایه و سود اصلی آن، روشن‌ترین و اصلی‌ترین شاخص برای ارزیابی میزان توفیق سینما در بعد اقتصادی است. موضوع اصلی در اقتصاد سینما، بررسی اقتصادی روند عمومی ساخت فیلم، عرضه و نمایش آن در سطوح کلان و خرد و نیز سطوح مختلف محلی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی است. از این منظر، صنعت سینما همچون سایر صنایع فرهنگی، دارای نوعی محصول و کالا است که از نظر اقتصادی می‌تواند مورد مطالعه و ارزیابی قرار بگیرد.

تولد اقتصاد سینما در غرب

سینما به‌عنوان یک سرگرمی صنعتی‌شده، در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، همزمان با سایر نوآوری‌های بزرگ، در کشورهای غربی ظهور کرد. پیش از سینما، سرگرمی‌ها بیشتر غیررسمی و پراکنده بودند، اما با مقررات‌زدایی از صنایع سرگرمی و افزایش تقاضا، زمینه برای رشد سرگرمی‌های زنده فراهم شد. سینما با استفاده از فناوری‌های موجود مانند عکاسی و پروژکتور، به سرعت به یک صنعت جهانی تبدیل شد. اختراع سینماتوگراف توسط ادیسون و برادران لومیر، و همچنین تلاش‌های سایر مخترعان، نقش مهمی در این تحول داشت. سینما ابتدا به صورت دستگاه‌های سکه‌ای و سپس در سالن‌های نمایش ثابت ارائه شد و به تدریج به یک صنعت مستقل و پررونق تبدیل شد. پس از این اقتصاد سینما روز به روز اهمیت یافت.

اقتصاد سینما در ایران از تولد تا انقلاب اسلامی

اقتصاد سینما در ایران مانند بسیاری از جنبه‌های دیگر این هنر، فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر گذاشته است. ورود سینما در دوران قاجار و پهلوی، به ایران با نمایش فیلم‌های خارجی در سالن‌های محدود و خصوصی آغاز شد. در این دوره، اقتصاد سینما بیشتر متکی به واردات فیلم‌های خارجی و نمایش آن‌ها در سالن‌های سینمایی بود.

اگرچه در دوران پهلوی، به تدریج، تولید فیلم‌های داخلی رشد کرده بود. با این حال، اقتصاد سینما همچنان تحت تأثیر گرایش به سمت غرب و غیریت با سبک زندگی مردم ایران بود. در سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی سینما، به‌ویژه فیلمفارسی، از اواسط دهه 1350 با بی‌اعتنایی مخاطبان مواجه شد. تکرار کلیشه‌های سطحی و جنسی، عدم انعکاس واقعیت‌های جامعه و فاصله از دغدغه‌های مردم، این سینما را به ورطه نابودی کشاند. حتی فعالان و ستاره‌هایی چون فردین نیز نسبت به این افول هشدار داده بودند.

اقتصاد سینما پس از انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سینما با تحولی اساسی روبرو شد. تأکید امام خمینی بر مخالفت با فحشا و نه با سینما، زمینه را برای بازگشت سینماگران و تولید آثار ارزشمند فراهم کرد. سینمای پس از انقلاب، با تمرکز بر مسائل و مشکلات مردم، توانست جایگاه ویژه‌ای در جامعه پیدا کند. تأکید رهبر جمهوری اسلامی ایران بر نقش سینما در پیشرفت کشور، نشان از اهمیت این هنر در دوران جدید دارد.

اگرچه برخی منتقدان، تغییرات اساسی سینما پس از انقلاب اسلامی را "اختراع دوباره چرخ" می‌دانند، اما نتایج مثبت آن، ضرورت این تحول را اثبات می‌کند. از نظر کارشناسان، سینمای پس از انقلاب، با کنار گذاشتن فیلمفارسی‌های مبتذل و فیلم‌های روشنفکری دور از مردم، به سینمایی مردمی و ارزشمند تبدیل شد. سینما، دیگر به زن به عنوان ابزاری برای جذب مخاطب نگاه نمی‌کرد، بلکه به مقام و شأن او احترام می‌گذاشت. مضامین دینی، عرفانی و اخلاقی، جایگزین شوخی‌های جنسی و سطحی‌نگری شدند و فیلم‌های ماندگار و ارزشمندی در حوزه‌های مختلف ساخته شدند که در سینمای پیش از انقلاب قابل تصور نبود.

سینمای ایران، هویتی مستقل و ارزشمند پیدا کرد و در عرصه بین‌المللی مطرح شد. فضای فیلم‌ها و تکنیک‌های سینمایی، همگام با پیشرفت‌های جهانی، ارتقا یافت. سینمای داستانی، فیلم کوتاه، مستند، انیمیشن و آثار تجربی، رونق گرفتند. سینمای ایران، با ارائه آثار انسانی و اخلاقی، در جهان تاثیرگذار شد.

سینمای پس از انقلاب، با تحول در مضامین و تکنیک‌ها، توانست هویت جدیدی برای خود تعریف کند و به سینمایی ارزشمند و تاثیرگذار در سطح جهانی تبدیل شود. تحولی شگرف در زمینه تنوع ژانر، آموزش، تولید، زیرساخت، جشنواره‌ها، حضور بین‌المللی و حضور زنان فیلمساز، سبب کم شدن فاصله مردم با سینما شد و از نظر اقتصادی سینما به‌صورت چشم‌گیری رشد کرد. غلبه تفکر غرب‌گرایی در برخی حکومت‌ها رابطه سینما و مردم را کم کرده و رشد پیوسته اقتصاد سینما را باچالش مواجه ساخته است.

اقتصاد سینما در سال‌های اخیر

در سال‌های منتهی به شیوع کرونا، با توجه به آمارهای موجود، گیشه سینماها به دلیل همه‌گیری این بیماری با کاهش ۵۰ درصدی استقبال مواجه شد. با این حال، صنعت فیلم و سریال در سطح کلان، با گسترش پلتفرم‌های مجازی پخش فیلم در سال ۲۰۲۱، رشد چشمگیری را تجربه کرد و بازار جهانی آن به حجمی معادل ۹۹.۷ میلیارد دلار رسید. این در حالی است که این رقم برای سال ۲۰۲۰، ۸۰.۵ میلیارد دلار و برای سال ۲۰۱۹، ۹۸.۱ میلیارد دلار بود.

گیشه سینما در ایران با فروش ۱۵۹ میلیارد تومانی (معادل حدود ۶ میلیون دلار) در سال ۱۴۰۰، تنها ۰.۰۲ درصد از فروش ۲۱ میلیارد دلاری سینمای جهان در سال ۲۰۲۱ را به خود اختصاص داده است. در نیمه نخست سال 1402ش،  سینما شاهد ثبت رکوردهای تازه در فروش فیلم‌ها بوده است. بلیت فروشی گیشه‌ها در این مدت بیش از ۱۳ میلیون نفر بود.

در سال‌های اخیر، فیلم‌های کمدی با استقبال زیادی از سوی مخاطبان مواجه شده‌اند و نقش مهمی در اقتصاد سینما ایفا می‌کنند. برای نمونه در سال جاری سینمای ایران از ابتدای سال 1403ش تا دوم مهرماه همین سال، به فروش ۹۳۵ میلیارد تومان رسیده و آمارها نشان می‌دهد که ۷۵درصد از این فروش، معادل ۶۹۷میلیارد تومان، از اکران فیلم‌های کمدی به دست آمده است.

عوامل اثر گذار بر اقتصاد سینما

عوامل اثرگذار بر قتصاد سینما در ایران، عبارت‌اند از:

1. آمار واقعی فروش: اقتصاد سینما به‌شکل درست و حقیقی، با تعداد صندلی‌های پرشدۀ سالن‌های سینما توسط مخاطبان، رونق می‌گیرد نه از طریق گران‌شدن بلیت‌های سینما. پیش از پاندمی کرونا که موجب کاهش چشم‌گیر مخاطبان سینما در ایران و جهان شد، سینمای ایران 27 میلیون بازدید در سال 1397ش را تجربه کرد.
2. تولید فیلم در تمامی ژانرهای سینمایی: در طول دو دهۀ اخیر، رونق اقتصاد سینمای ایران در دست سازندگان آثاری با سوژه‌های طنز بوده است، مانند فیلم‌های «فسیل» و «هتل» در سال 1402ش؛ اما سینماگران معتقدند که با تولید فیلم در تمام ژانرهای سینمایی، اقتصاد سینمای ایران رونقی دوچندان می‌یابد و به واقعیت نزدیک‌تر می‌شود.
3. فیلم‌های مشترک جهانی: بسیاری از سینماگران بر این باورند که از جمله راه‌های تقویت اقتصاد سینمای ایران، وارد شدن به بازار جهانی سینما و ساخت تولیدات مشترک با دیگر کشورهای جهان است.
4. ساخت انیمیشین‌های سینمایی: در سال‌های اخیر، انیمیشن‌ها نیز به رونق سینمای ایران یاری رسانده‌اند؛ از جمله انیمیشین‌های بچه زرنگ، پسر دلفینی، لوپتو، بنیامین و فیلشاه.
5. تبلیغ آثار سینمایی در رسانۀ ملی: این تبلیغات، حتی چندین‌ماه پیش از آغاز اکران آن اثر می‌تواند مخاطبان را برای اکران و حضور در سینما آماده کند.
6. فیلم‌نامه‌های خوب: نبود فیلم‌نامه‌های موفق در سینما، از نظر بسیاری از سینماگران، مشکل اصلی سینمای ایران و اقتصاد آن است. از این منظر، حضور فیلم‌نامه‌نویسان موفق و برگزاری ورکشاپ‌های متعدد می‌تواند به اقتصاد سینما در ایران، رونق ببخشد.
7. برنامه‌های جذاب برای سالن سینما: پخش برخی برنامه‌های جذاب برای عموم مردم در سالن سینماها، همچون پخش فوتبال‌های تیم ملی ایران یا پخش بازی‌های جام جهانی در سالن‌های سینما می‌تواند مردم را به‌سمت سینماها کشانده، به اقتصاد سینما کمک کرده و برای آنها سودآوری مالی داشته باشد.
8. قاعده‌مندسازی ممیزی‌ها: صنعت سینما در ایران همانند سایر کشورها تابع سیاست‌ها و قواعد و ممیزی‌های معین است. با وجود این جلوگیری از اکران برخی فیلم‌ها که با اخذ مجوزهای لازم، ساخته‌شده‌اند، موجب دلسردی سینماگران و رکود اقتصاد سینما در ایران می‌شود. شفاف‌سازی قواعد ممیزی در سینما و پرهیز از إعمال سلیقه‌های شخصی در نهادهای سیاست‌گذار می‌تواند به رونق اقتصاد سینما در ایران یاری برساند.

فواید رونق اقتصاد سینما

1. ایجاد اشتغال: امروزه صنعت سینما، میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان، با عناوین مختلفی همچون بازیگران، کارگردانان، تهیه‌کنندگان، مدیران، موزیسین‌ها، طراحان و سایر عوامل تولید و توزیع فیلم، مشغول به‌کار کرده است. این گروه عظیم مشاغل به رشد اقتصادی جامعه کمک می‌کند.
2. ایجاد جاذبۀ گردشگری: امروزه بسیاری از مکان‌های فیلمبرداریِ فیلم‌های معروف، از جمله جاذبه‌های گردشگری به‌شمار می‌روند. فیلم‌هایی که در اماکن خاص فیلمبرداری شده‌اند، می‌توانند توریسم را در آن منطقه تشویق کرده و اقتصاد سینما و در نهایت اقتصاد محلی را نیز تقویت کنند.
3. صادرات فرهنگی: فیلم‌های سینمایی، همواره به‌عنوان کالاهایی فرهنگی محسوب شده و کشورها می‌توانند این کالاهای فرهنگی را صادر کنند و علاوه بر درآمدزایی به معرفی فرهنگ خود در جهان بپردازند. امروزه این کارکرد از سوی کشورهای مختلف، با برگزاری جشنواره‌های سینمایی در سطح بین‌المللی تأمین می‌شود.

چالش‌های اقتصاد سینما

صنعت سینمای ایران، با وجود تاریخچه طولانی و ظرفیت‌های فرهنگی، با چالش‌های متعددی در بخش‌های مختلف مواجه است که اقتصاد سینما را تحت تأثیر قرار می‌دهد. مسائلی مانند مخاطب کم سینما نسبت به جمعیت، عدم توازن در توزیع درآمد گیشه، کم‌توجهی به پژوهش‌های علمی و کاربردی، توزیع نامتوازن امکانات ترویجی، وابستگی تولیدات به شبکه خاصی از سینماگران، سرگردانی سرمایه‌های ورودی و کمبود الگوهای همکاری، از جمله مهم‌ترین این چالش‌ها هستند که نیازمند شناسایی دقیق و ارائه سیاست‌های راهبردی برای حل آن‌ها است تا این صنعت بتواند به جایگاه واقعی خود در عرصه داخلی و بین‌المللی دست یابد.

علاوه برآن، در ایران، فرآیند تولید تا نمایش فیلم سینمایی، سخت و طولانی است. در این روند، برخی فیلم‌های سینمایی چند سال پس از تولید، اجازۀ نمایش می‌گیرند، مانند «آدم برفی» محصول 1373ش ساختۀ داود میرباقری و «به رنگ ارغوان» محصول 1383ش ساختۀ ابراهیم حاتمی‌کیا.

چالش دیگر صنعت سینما در ایران، آن است که برخی، نگاه اقتصادی به سینما را از اساس، نادرست می‌انگارند و این نگاه را برآمده از انگاره‌های شناختی هالیوود می‌دانند که هدف اصلی استودیوهای فیلم‌سازی را کسب پول، تعریف کرده‌اند؛ این در حالی است که امروزه بسیاری از سیاست‌گذاران فرهنگی، دو مقولۀ فرهنگ و اقتصاد را درهم‌تنیده می‌دانند و باور دارند که توسعۀ فرهنگ ناگزیر از توجه به سویه‌های اقتصادی است.

از این منظر، حتی اگر هدف سینما کسب پول نباشد، بدون پول نیز سینمایی وجود نخواهد داشت و تنها با حیات اقتصادی سینما، فرصتی برای سینماگران فراهم می‌شود تا برای دغدغه‌های اجتماعی، فیلم بسازند. همچنین، سینما، هنر جمعی است و برای ادارۀ این هنر جمعی، باید به اقتصاد و درآمد آن نیز توجه کرد.

سینما همانند سایر کالاهای فرهنگی باید مصرف‌کننده داشته باشد و در این راستا باید به نیازها، علایق و ذائقۀ مصرف‌کننده توجه شود. و الا به‌دلیل عدم مصرف و عدم ارتباط مخاطب با آن، بازده فرهنگی نیز نخواهد داشت. در این چارچوب، سینماگر می‌تواند با روش‌های ویژۀ جذب مخاطب، هم از نظر اقتصادی به سود برسد و هم به توسعه و معرفی فرهنگ یاری برساند.

از دیگر چالش‌ها و آسیب‌های اقتصاد سینما در ایران، کمبود سالن‌های سینما در برخی مناطق است. از جمله، بسیاری از شهرها در استان خوزستان، سینما ندارند یا در استان سیستان و بلوچستان و استان ایلام، سینمای قابل استفاده‌ای وجود ندارد. شفاف‌نبودن گردش مالی، چالشی دیگر در اقتصاد سینمای ایران است.

منابع

• اشجعی، مسعود، «اقتصاد سینمای ایران»، وب‌سایت ماهنامۀ سینمایی فیلم، تاریخ بارگذاری: 30 تیر 1403ش.
• «اکران در زمان نامناسب، از اکران نشدن بهتر است!»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بارگذاری: 3 تیر 1397ش.
• «اقتصاد سینما؛ اقتصاد ضدفرهنگ»، خبرگزاری فرهیختگان، تاریخ بازدید: 22 مهر 1403ش.
• «اقتصاد سینما رونق نگرفته؛ گرانی بلیط‌هاست که گیشۀ خوبی ساخته»، خبرگزاری میزان، تاریخ بارگذاری: 28 فروردین 1403ش.
• «اقتصاد سینمای ایران آلوده است»، خبرگزاری دنیای اقتصاد، تاریخ بارگذاری: 13 دی 1400ش.
• امیری، مهران، «اقتصاد سینما چگونه متولد شد؟»، وب‌سایت کارنگ، تاریخ بارگذاری: 19 بهمن 1401ش.
• «بررسی تحولات سینما پس از انقلاب اسلامی ایران»، خبرگزاری اسنا، تاریخ بارگذاری: 28 فروردین 1401ش.
• «تأثیر سینمای جهان بر اقتصاد، سیاست و رفتار جامعه»، وب‌سایت پیک مهارت، تاریخ بازدید: 23 مهر 1403ش.
• «چرا مزخرف‌ها بیشتر می‌فروشند؟»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بارگذاری: 16 مرداد 1389ش.
• «خزایی: برای تقویت اقتصاد سینمای ایران باید وارد بازار جهانی شود»، خبرگزاری برنا، تاریخ بارگذاری: 21 بهمن 1402ش.
• «دولت در اقتصاد سینما دخالت نکند/ بخش خصوصی و تهیه‌کنندگان با اکران فیلم خارجی موافق نیستند»، خبرگزاری تجارت نیوز، تاریخ بارگذاری: 28 مرداد 1403ش.
• رستگاری، علی، «دستاوردهای سینمای ایران در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی را مرور کرده‌ایم»، روزنامه جام جم، تاریخ بارگذاری: 21 شهریور 1402ش.
• رفاهت، فاطمه، «اقتصاد سینمای کشور رونق گرفت؛ استقبال ۱۳ میلیونی از اکران‌های نیمه نخست»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذری: 9 آبان 1402ش.
• زورمند، معصومه، «مسائل صنعت سینما در ایرن»، وب‌سایت جامعه اندیشکده‌ها، تاریخ بارگذاری: 10 اردبهشت 1403ش.
• سالک، رضا، «اقتصاد سینما، از تحلیل تا راهبرد»، نقد سینما، شمار ۀ18، 1378ش.
• سربندی، فرناز و همکاران، «تحلیل سیاست‌های اقتصاد سینما در دولت‌های پس ازانقلاب اسلامی»، مطالعات بین رشته‌ای در رسانه و فرهنگ، دورۀ 10، شمارۀ 1، شمارۀ پیاپی 19، 1399ش.
• «طالبی‌نژاد: اقتصاد سینمای ایران نیاز به بازسازی دارد»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 6 آبان 1388ش.
• کریمی، مجتبی، «بررسی و شناسایی عوامل مؤثر بر اقتصاد سینما در ایران (با استفاده از رهیافت اقتصادسنجی و سیستم دینامیکی)»، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت توسعه فناوری و مطالعات سینمایی، 1397ش.
• «مروری بر توقیف فیلم‌های سینمایی در 40 سال اخیر»، خبرگزاری همشهری، تاریخ بارگذاری: 13 آبان 1398ش.
• «مختصات سینمای تک‌ژانری»، وب‌سایت دنیای اقتصاد، ترایخ بارگذری: 11 مهر 1403ش.
• هنرکار، هوشمند، «اقتصاد- سینما: درآمدی بر ریشه‌های بحران در اقتصاد سینمای ایران»، نقد سینما، شمارۀ 5، 1374ش.
• «یک برداشت از اقتصاد سینمای ایران»، وب‌سایت فلسفۀ جامعه‌شناسی، تاریخ بارگذاری: 29 تیر 1403ش.