پیش‌نویس:طلاق در قوم بلوچ

طلاق در قوم بلوچ؛ پایان قانونی و شرعی زندگی مشترک زن و شوهر در قوم بلوچ.

طلاق در قوم بلوچ، بر اساس تعالیم فرهنگی و دینی، پدیده‌ای منفور است و در مناطق بلوچ‌نشین به‌صورت تاریخی، پایین‌ترین آمار را داشته است؛ اما در سال‌های اخیر گزارش‌ها نشان می‌دهد که آمار طلاق در برخی مناطق بلوچ‌نشین، رو به افزایش است. کارشناسان، برخی آداب‌ورسوم خاص ازدواج سنتی را عامل مهم افزایش طلاق در قوم بلوچ دانسته‌اند.

جایگاه فرهنگی طلاق در قوم بلوچ

طلاق در فرهنگ عمومی بلوچ یک امر ناپسند تلقی می‌شود و به‌ویژه برای زنان با پیامدهایی ناگوار مانند بی‌عزتی و بی‌آبرویی همراه است. از دیدگاه کارشناسان، ازدواج در میان قوم بلوچ که خود امری مقدس به شمار می‌رود، با آداب‌ورسوم سنتی خاصی همراه شده است. این سنت‌ها، با وجود آنکه طلاق در این فرهنگ ناپسند شمرده می‌شود، به افزایش جدایی زوج‌های بلوچ در دوران معاصر منجر شده‌اند. در میان بلوچ‌های پاکستان و ایران طلاق برای زنان سختی‌هایی دارد و بیشتر، مردان در مورد آن تصمیم می‌گیرند و اقدام به طلاق می‌کنند.^[۱] در موارد بسیاری، زنان با طلاق عاطفی در خانواده رها می‌شوند.^[۲]

علاوه بر این، فرهنگ طایفه‌ای و عشیره‌ای که همچنان در میان بلوچ‌ها غالب است، سبب شده مردم این دیار به‌شدت به سنت‌ها و رسوم خود پایبند باشند. این پایبندی در تمامی مراحل زندگی، از جمله در روابط زناشویی، نمود پیدا می‌کند. حاکمیت این فرهنگ به حدی است که زوجین برای حل مشکلات خود، تا حد امکان به جای مراجعه به دادگاه و پیگیری شکایات حقوقی، به ریش‌سفیدان و بزرگان طایفه خود رجوع می‌کنند. این رویکرد، نشان‌دهنده امید آنان به بازگشت به زندگی مشترک است و خانواده‌ها برای جلوگیری از انگشت‌نما شدن فرزندان خود به‌عنوان فرزندان طلاق،، آنان را به ادامه زندگی و حل مشکلات‌شان تشویق می‌کنند.^[۳]

عوامل طلاق در قوم بلوچ

از نظر کارشناسان، بخش عظیمی از طلاق‌های قوم بلوچ، ریشه در خصوصیات فرهنگی ازدواج این مردم دارد. پژوهش انجام‌شده در ۱۳۹۴ش در شهر زاهدان، نشان می‌دهد که ازدواج اجباری، چندهمسری، ازدواج مبادله‌ای و ازدواج در سن کم به‌عنوان انواع رایج ازدواج در فرهنگ بلوچ، عامل بسیاری از طلاق‌ها است.^[۴] فقر، بیکاری، اعتیاد، عدم تفاهم زوجین، مداخلهٔ دیگران، بی‌سوادی، خیانت، توقعات بی‌جا و ناآگاهی طرفین از حقوق هم‌دیگر^[۵] و تهاجم فرهنگی نیز در گرایش بلوچ‌ها به طلاق نقش دارد.^[۶]

سن و آمار طلاق در قوم بلوچ

با اینکه آمار طلاق در سیستان و بلوچستان ایران در مقایسه با سایر مناطق کشور پایین‌تر بوده است؛ اما داده‌ها حاکی از رشد فزاینده این آمار در سال‌های اخیر هستند. سن طلاق نیز میان بلوچ‌ها در سال‌های اخیر پایین آمده است. بر اساس آمار ارائه شده از سوی ادارهٔ ثبت احوال سیستان و بلوچستان در ۱۴۰۰ش، میانگین سن طلاق ۳۲٬۷ سال در مردان و ۲۸٬۲ سال در زنان بوده است.^[۷]

مرجع رسیدگی به امور طلاق در قوم بلوچ

در فرهنگ سنتی بلوچ، اختلافات زناشویی با پادرمیانی بزرگان اجتماعی و مذهبی حل‌وفصل می‌شود. این روش امروزه در میان بلوچ‌های افغانستان و پاکستان بیشتر رایج است.^[۸] آنها سازش را بر طلاق ترجیح می‌دهند؛ اما در صورت عدم سازش، ملاها یا مولوی‌ها طلاق را بیشتر بدون ثبت رسمی اجرا می‌کنند. نهاد رسمی رسیدگی به امور طلاق، دادگاه خانواده است.^[۹]

انواع طلاق در قوم بلوچ

طلاق یک‌جانبه

از لحاظ فقهی و قانونی حق طلاق با مرد است و از همین جهت در خیلی موارد مردان بلوچ به‌صورت یک‌جانبه اقدام به طلاق می‌کنند که حتی زنان اطلاعی از آن ندارند. این طلاق اگر در دادگاه صورت بگیرد، قانون جمهوری اسلامی ایران فقط در هنگام ثبت طلاق حضور زن را اجباری می‌داند.^[۱۰]

طلاق توافقی

در این حالت، زن و شوهر توافق می‌کنند که از هم جدا شوند و این توافق در حکم دادگاه ثبت می‌شود و ضمانت اجرای قانونی پیدا می‌کند. در این طلاق به‌طور معمول زن از تمام یا بخشی از حقوق مالی خود می‌گذرد تا شوهر خود را به جدایی راضی کند. کارشناسان معتقدند که در چند سال اخیر آمار این نوع طلاق میان بلوچ‌های زاهدان ایران رو به افزایش است و نشان‌دهندهٔ کاهش حساسیت اجتماعیِ بلوچ‌ها نسبت به طلاق است.^[۱۱]

طلاق قضایی

طلاق قضایی، به طلاقی گفته می‌شود که دادگاه بر اساس درخواست زن، حکم آن را صادر می‌کند. با این حال، حتی با وجود چنین حق قانونی، در فرهنگ بلوچ، درخواست طلاق از سوی زن با پیامدهای منفی عمیقی برای او همراه است. در بسیاری از موارد، زن حتی از حمایت خانواده خود نیز محروم می‌شود؛ چرا که سنت‌ها در این قوم قدرتمندتر از قوانین رسمی عمل می‌کنند. به همین دلیل، آمار طلاق قضایی در میان قوم بلوچ بسیار ناچیز است.^[۱۲]

جن‌طلاق/ زن‌طلاق

در فرهنگ بلوچ، گاهی شخص برای نشان‌دادن تعهد خود به یک پیمان خاص یا اعلان برائت از اتهامی که متوجه او شده یا حتمی‌ساختن انتقام خود از شخص یا طایفهٔ دیگر، قسم زن‌طلاق یاد می‌کند. این قسم با کفاره هم قابل جبران نیست و در صورت عدم موفقیت یا ثابت شدن جرم او، ولو بر خلاف میل باطنی، زن او مطلقه می‌شود.^[۱۳]

طلاق عاطفی

از نظر کارشناسان، هرچند آمارها حکایت از نرخ پایین طلاق در قوم بلوچ دارد؛ اما مشاهدات عینی نشان‌دهندهٔ آمار بالای طلاق عاطفی در قوم بلوچ است.^[۱۴] عوامل فرهنگی زیادی از جمله ازدواج‌های اجباری و زودهنگام، پدیدهٔ چندهمسری، سنت خون‌بس و مشکلات اقتصادی در قوم بلوچ،^[۱۵] باعث می‌شود که رابطهٔ زن و شوهر سرد شود و از حضور در کنار هم رنج ببرند و چه‌بسا به خشونت علیه زن منجر می‌شود. در مواردی، زنان با چند فرزند و بدون طلاق قانونی، رها می‌شود. ^[۱۶]

طلاق عرفی

در فرهنگ بلوچ، وقتی مردی به همسرش می‌گوید «تو مادر و خواهر من هستی»، این عبارت به‌طور قطعی به‌معنای طلاق است و مفهوم دیگری ندارد. همچنین، اگر مرد سه سنگ در دست زن بگذارد و این جمله را تکرار کند، نشان‌دهندهٔ سه طلاق قطعی (طلاق بائن ثلاثه) است و در نتیجه، زن به‌صورت کامل از مرد جدا می‌شود.^[۱۷]

مدرنیته و افزایش طلاق در منطقه بلوچستان

در سالیان اخیر، گسترش فناوری‌های ارتباطی و گذار تدریجی از سبک زندگی سنتی به مدرن، نهاد خانواده در جامعه بلوچ دستخوش تغییراتی شده است. این تحولات، به نسبتی چشمگیر، آمار طلاق را افزایش داده است. آمار، گزارش‌ها و مشاهدات نشان می‌دهند که هر چه جامعه بیشتر به سمت مدرنیته پیش می‌رود، پدیده جدایی و طلاق رواج بیشتری می‌یابد که این نوعی هنجارشکنی در جامعه بلوچ، محسوب می‌شود.^[۱۸]

وضعیت زنان بلوچ پس از طلاق

محرومیت از حقوق مالی؛ اگر زن خودش خواهان جدایی باشد، حق دریافت مهریه را ندارد. این در حالی است که مهریه، پشتوانه مالی زن در صورت طلاق است.
نداشتن حق تصمیم‌گیری برای فرزندان؛ زن مطلقه، حق هیچ‌گونه تصمیم‌گیری دربارهٔ فرزندان خود را نخواهد داشت. این موضوع می‌تواند شامل حضانت، تربیت، آینده و حتی دیدار با فرزندان شود.^[۱۹]

پیامدهای طلاق در قوم بلوچ

کارشناسان در بررسی پیامدهای طلاق به موارد زیر در قوم بلوچ توجه کرده‌اند:

در فرهنگ مردسالار قوم بلوچ، ممکن است طلاق پیامد محسوسی برای مردان نداشته باشد؛ اما برای زنان پیامدهای دردناکی چون بیماری‌های روانی، طردشدگی اجتماعی و حتی خانوادگی، فقر و درماندگی را به‌دنبال دارد.^[۲۰] در مواردی که ازدواج ثبت رسمی نشده، طلاق نیز ثبت نمی‌شود. در این صورت زن از حمایت‌های حقوقی مانند ازدواج مجدد و حمایت‌های اجتماعی که نیاز به سند رسمی دارد، محروم می‌شود.^[۲۱]
بسیاری از مردان که دو یا چند همسر دارند، فرزندان همسران قبلی را به حال خود رها می‌کنند. در این صورت فرزندان در کنار تحمل تمام رنج‌های مادر، با افت و ترک تحصیل، ازدواج زودهنگام و گرفتار شدن به دام گروه‌های تبه‌کار و خطر اعتیاد روبه‌رو هستند.^[۲۲] بیشتر این فرزندان همیشه احساس تنهایی و سرخوردگی می‌کنند.^[۲۳]
از نظر کارشناسان طلاق با ویرانی بنیاد خانواده،^[۲۴] موجب گسترش دامنهٔ فقر و افزایش بزه و ناهنجاری‌های اجتماعی می‌شود؛ زیرا برخی زنان مطلقه و فرزندان طلاق، برای امرار معاش به مشاغل غیرقانونی و غیراخلاقی یا تکدی‌گری روی می‌آورند.
طلاق در فرهنگ بلوچ، امری ناپسند است؛ با این حال، گاهی اوقات زندگی زناشویی برای زوجین و فرزندان‌شان چنان طاقت‌فرسا می‌شود که به‌ناچار به جدایی می‌انجامد. در برخی موارد، به‌ویژه در خانواده‌های دارای چند همسر، این فشارها به خودکشی زنان منجر شده است.^[۲۵] از نظر کارشناسان در این موارد، طلاق تنها راه بوده و سبب رهایی کودکان از خشونت‌های خانگی و سوءاستفاده از آنها می‌شود.^[۲۶]

پانویس

منابع

«اثرات مثبت طلاق برای کودکان»، وب‌سایت کودکان، تاریخ درج مطلب: ۱۱ ژانویهٔ ۲۰۲۳م.
«افتخار سیستان و بلوچستان به آخرین رتبه در طلاق»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۶ خرداد ۱۳۹۶ش.
براهوی، مهرنگار و دیگران، «بررسی عوامل فرهنگی پدیده طلاق در بین مردم بلوچ شهرستان زاهدان»، اولین کنفرانس بین‌المللی علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی مؤسسهٔ علوم فناوری خوارزمی شیراز، تاریخ انتشار: ۲۱ بهمن ۱۳۹۴ش.
«بررسی آسیب‌های اجتماعی زنان و دختران سیستان و بلوچستان / ازدواج‌هایی که زودتر از موعد قانونی ثبت می‌شود»، خبرگزاری موج، تاریخ درج مطلب: ۸ فروردین ۱۴۰۱ش.
«حکایت زنان شوهردار بی‌شوهر سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت جهاد دانشگاهی، تاریخ درج مطلب: ۱۸ تیر ۱۳۹۶ش.
رئیسی، سمیه و بوستانی، داریوش، «مطالعه کیفی خشونت علیه زنان بلوچ»، فصل‌نامهٔ زن و جامعه، شمارهٔ ۴۶، تابستان ۱۴۰۰ش.
«رنج‌های چندهمسری در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۵ بهمن ۱۳۹۸ش.
«سه سنگ در کف دست زن گذاشته و گفته: تو مادر و خواهر من هستی»، وب‌سایت اهل‌سنت جاسک، تاریخ بازدید: ۲۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
«سیستان و بلوچستان رتبه آخر ثبت طلاق در کشور/ وساطت ریش‌سفیدان و بزرگان طوایف یکی از علل کاهش طلاق است»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: ۴ آذر ۱۴۰۱ش.
«طلاق و تأثیرات آن در زندگی شخصی و اطرافیانش»، وب‌سایت مجلهٔ سلامتی، تاریخ بازدید: ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
علی‌نقیان، شیوا و روستاخیز، بهروز، «فهم پدیدارشناختی چندهمسری در میان بلوچ‌های ساکن در شهرستان چابهار»، دوفصل‌نامهٔ پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دورهٔ ۸، شمارهٔ ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۷ش.
«فضای مجازی و فشار اقتصادی؛ اهرم‌های افزایش‌دهنده طلاق عاطفی»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: ۲۸ فروردین ۱۴۰۰ش.
فومنی، مریم، «زنان بلوچی که آزادی را در گوشِ هم پچ‌پچ می‌کنند»، کوله‌برنیوز، تاریخ بازدید: ۲۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
«مهم‌ترین علل وقوع طلاق / سن طلاق در سیستان و بلوچستان رو به کاهش است»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آبان ۱۳۹۲ش.
«میانگین سن ازدواج و طلاق در سیستان و بلوچستان چقدر است؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۸ دی ۱۴۰۰ش.
«وقتی طلاق مد می‌شود!/ زاهدان بالاترین رتبهٔ آمار طلاق توافقی در سیستان و بلوچستان را دارد»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مرداد ۱۳۹۴ش.
یوسفی، فرحناز، «تأثیر مدیرنیته در تغییر سبک زندگی خانواده‌های بلوچ»، فصلنامهٔ مطالعات میان‌فرهنگی، شمارهٔ ۵۰، بهار ۱۴۰۱ش.

[1] علی‌نقیان و روستاخیز، «فهم پدیدارشناختی چندهمسری در میان بلوچ‌های ساکن در شهرستان چابهار»، 1397ش، ص106.

[2] «بررسی آسیب‌های اجتماعی زنان و دختران سیستان و بلوچستان / ازدواج‌هایی که زودتر از موعد قانونی ثبت می‌شود»، خبرگزاری موج.

[3] «سیستان و بلوچستان رتبه آخر ثبت طلاق در کشور/ وساطت ریش‌سفیدان و بزرگان طوایف یکی از علل کاهش طلاق است»، پایگاه خبری عصر هامون.

[4] براهوی و دیگران، «بررسی عوامل فرهنگی پدیده طلاق در بین مردم بلوچ شهرستان زاهدان»، 1394ش، ص3-4.

[5] «افتخار سیستان و بلوچستان به آخرین رتبه در طلاق»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.

[6] «مهم‌ترین علل وقوع طلاق / سن طلاق در سیستان و بلوچستان رو به کاهش است»، خبرگزاری فارس.

[7] «میانگین سن ازدواج و طلاق در سیستان و بلوچستان چقدر است؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا.

[8] یوسفی، «تأثیر مدیرنیته در تغییر سبک زندگی خانواده‌های بلوچ»، 1401ش، ص159 و 162.

[9] براهوی و دیگران، «بررسی عوامل فرهنگی پدیده طلاق در بین مردم بلوچ شهرستان زاهدان»، 1394ش، ص3.

[10] رئیسی و بوستانی، «مطالعه کیفی خشونت علیه زنان بلوچ»، 1400ش، ص54.

[11] «وقتی طلاق مد می‌شود! / زاهدان بالاترین رتبۀ آمار طلاق توافقی در سیستان و بلوچستان را دارد»، پایگاه خبری عصر هامون.

[12] رئیسی و بوستانی، «مطالعه کیفی خشونت علیه زنان بلوچ»، 1400ش، ص55.

[13] علی‌نقیان و روستاخیز، «فهم پدیدارشناختی چندهمسری در میان بلوچ‌های ساکن در شهرستان چابهار»، 1397ش، ص106-107.

[14] «بررسی آسیب‌های اجتماعی زنان و دختران سیستان و بلوچستان / ازدواج‌هایی که زودتر از موعد قانونی ثبت می‌شود»، خبرگزاری موج.

[15] «فضای مجازی و فشار اقتصادی؛ اهرم‌های افزایش‌دهنده طلاق عاطفی»، پایگاه خبر عصر هامون.

[16] رئیسی و بوستانی، «مطالعه کیفی خشونت علیه زنان بلوچ»، 1400ش، ص55.

[17] «سه سنگ در کف دست زن گذاشته و گفته: تو مادر و خواهر من هستی»، وب‌سایت اهل‌سنت جاسک.

[18] یوسفی، «تأثیر مدرنیته در تغییر سبک زندگی خانواده‌های بلوچ »، 1401ش، ص163.

[19] فومنی، «زنان بلوچی که آزادی را در گوشِ هم پچ‌پچ می‌کنند»، کوله‌برنیوز.

[20] رئیسی و بوستانی، «مطالعه کیفی خشونت علیه زنان بلوچ»، 1400ش، ص55.

[21] «حکایت زنان شوهردار بی‌شوهر سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت جهاد دانشگاهی.

[22] «طلاق و تأثیرات آن در زندگی شخصی و اطرافیانش»، وب‌سایت مجلۀ سلامتی.

[23] «وقتی طلاق مد می‌شود! / زاهدان بالاترین رتبۀ آمار طلاق توافقی در سیستان و بلوچستان را دارد»، پایگاه خبر عصر هامون.

[24] «وقتی طلاق مد می‌شود! / زاهدان بالاترین رتبۀ آمار طلاق توافقی در سیستان و بلوچستان را دارد»، پایگاه خبر عصر هامون.

[25] علی‌نقیان و روستاخیز، «فهم پدیدارشناختی چندهمسری در میان بلوچ‌های ساکن در شهرستان چابهار»، 1397ش، ص106-107.

[26] «اثرات مثبت طلاق برای کودکان»، وب‌سایت کودکان.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]