پیش‌نویس:قوم کرمانج

قوم کرمانج؛ کردهای ساکن در خراسان شمالی.

قوم کرمانج بزرگ‌ترین گروه کردی جهان با حدود ۷۰درصد جمعیت کردها است که بیشتر در خراسان شمالی و مناطق همجوار سکونت دارند. آنها به زبان کردی کرمانجی سخن می‌گویند، شیعه مذهب‌اند و فرهنگی غنی شامل ادبیات شفاهی و مکتوب، موسیقی محلی، و پوشاک سنتی دارند. سنت کمک جمعی یا یاوار در زندگی اجتماعی و فعالیت‌هایی مانند خانه‌سازی و کشاورزی نقش اساسی دارد. کرمانج‌ها در حفظ مرزهای ایران، انقلاب اسلامی ایران و دفاع مقدس نقش مهمی ایفا کرده و میراث فرهنگی و آیین‌های خود را زنده نگه داشته‌اند.

واژه‌شناسی قوم کرمانج

از نظر زبان‌شناسی همزمانی، ساختار مشخصی برای کلمه «کرمانج» از لحاظ ساخت‌واژگی و اشتقاق وجود ندارد؛ اما برخی کرمانج را متشکل از سه بخش «کُر»، «مان» و پسوند «ج» می‌دانند که «کُر» کوتاه‌شده «کرد» و «مان» به قوم ماد به‌نام مانایی برمی‌گردد؛ اما پسوند «ج» را در تحلیل نکرده‌اند. برخی دیگر واژه «کرمانج» را مرکب از «کُر» به‌معنی «سنگ» و «مانج» می‌داند و آن را به مردم دارای خانه‌های سنگی نسبت می‌دهد. با این حال «مانج» در این دیدگاه هویتی دقیق نیافته است.

در فرهنگ‌های لغت فارسی، کرمانج به‌عنوان مدخل وجود ندارد و تنها در فرهنگ معین به لهجۀ کرمانجی اشاره شده است. فرهنگ‌های کردی نیز توجه کمی به این واژه دارند؛ مثلاً فرهنگ کردی-فارسی بورکه‌ای به‌جای «کرمانج» مدخل «کِرماج» را به‌معنی کُرد و نام یکی از طوایف بزرگ کرد معرفی می‌کند. در برخی مناطق مانند سنندج، تلفظ «کِرماج» رایج است.

فرهنگ کردی-فارسی هژار که تنها مدخل «کرمانج» را آورده، «کِرماج» را اصل واژه می‌داند و سه معنا برای آن ذکر کرده؛ «کرد»، «دهاتی» و «قسمت اعظم کرد» و «کرمانجی» را گویش «کِرماج» می‌شمارد.

تاریخچه قوم کرمانج

شواهد تاریخی نشان می‌دهد که از اواخر دورۀ صفویه، دورۀ افشاریان، زندیه و به‌ویژه در دوران سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار، قوم کرد در شمال خراسان از چنان قدرت و نفوذ قابل توجهی برخوردار بوده‌اند که شماری از جهانگردان و برخی از نویسندگان ایرانی، این منطقه را با عناوینی چون «کردستان» یا «کردستان شمالی» می‌شناختند. مهاجرت کردهای ساکن در شمال خراسان به این منطقه، به دوره صفویه بازمی‌گردد. برخی نیز مدعی هستند که طبق شواهد تاریخی همچون کرد بودن ابومسلم خراسانی و اشارات «منم تیمور جهانگشا»، سکونت کردها در شمال خراسان به پیش از عصر صفویه می‌رسد.

این کوچ از نواحی غربی ایران به خراسان، در وهله اول با هدف تأمین امنیت مرزهای شرقی خراسان که در آن دوره تاریخی ناامن و در معرض تهاجمات خارجی بوده، صورت پذیرفته است. کردها به‌منظور دفاع در برابر بیگانگان و حفاظت از سرحدات خراسان، به این منطقه کوچ کرده‌اند. کردهای خراسان از عشایر غرب ایران و از ایل چشم گزک قفقازیه بودند.

جمعیت‌شناسی قوم کرمانج

جمعیت قوم کرمانج

قوم کرمانج حدود ۷۰درصد از تمام کردهای جهان را شامل می‌شوند. کرمانج‌ها بزرگ‌ترین گروه قومی در استان خراسان شمالی بوده و حدود ۴۰ تا ۵۰درصد از جمعیت 811 هزار نفری آن منطقه را تشکیل می‌دهند. بیشترین جمعیت کردنشین در شهرهای قوچان، شیروان، فاروج، بجنورد و اسفراین است و در شهر اسفراین، حدود ۸۰درصد جمعیت را کرمانج‌ها تشکیل می‌دهند.

مذهب و زبان قوم کرمانج

قوم کرمانج مسلمان و شیعه‌مذهب هستند. آنها به گویش کردی کرمانجی سخن می‌گویند که تفاوت‌های زیادی با کردی‌ میانه و جنوبی دارد.

گسترۀ جغرافیایی قوم کرمانج

قوم کرمانج به‌صورت متمرکز در خراسان شمالی در شهرهای اسفراین، بجنورد، قوچان، شیروان، چناران، درگز، نیشابور و روستاهای اطراف آن و به‌صورت پراکنده در آذربایجان غربی در شهرستان‌های ارومیه، سلماس، خوی، ماکو و پلدشت زندگی می‌کنند. مردمانی از این قوم در کشورهای ترکیه، سوریه، عراق و بخشی از آسیای میانه و اروپا نیز زندگی می‌کنند. سکونت‌گاه قوم کرمانج در شمال شرقی ایران، جنوب و بخش‌هایی از شرق و مناطق مرکزی ترکیه یا کردستان ترکیه، کردستان سوریه و کردستان عراق بوده و امروزه گسترۀ سکونت آنها به بیش از ۳۰ کشور رسیده است.

ویژگی‌های اخلاقی قوم کرمانج

مردم کرمانج خراسان، هرچند در مناطق مختلف کشور ساکن‌اند؛ اما همگی به خون‌گرمی و مهمان‌نوازی شهرت دارند. شجاعت و غیرت آنها از دیرباز تا امروز زبان‌زد همه بوده است. آنها دلاوری‌های برجسته‌شان را در قالب ترانه‌ها و اشعار حماسی مانند «لی یاره» و «الله مزار» حفظ کرده و نسل به نسل منتقل می‌کنند.

ادبیات قوم کرمانج

ادبیات مکتوب

زبان کردی کرمانجی دارای یک نظام آموزشی سنتی بسیار قوی، به‌ویژه در ادبیات فولکلوریک و شفاهی غنی و ترانه‌های متنوع و پرمحتوا است. البته این به‌معنای نادیده گرفتن ادبیات مکتوب نیست؛ برعکس، ادبیات مکتوب کرمانجی تنها ادبیاتی در خاورمیانه است که با وجود فقدان یک نظام آموزشی رسمی، توانسته جوایز معتبر ادبی جهانی را به خود اختصاص دهد؛ به‌عنوان مثال، محمد اوزون جایزه اتحادیه نویسندگان سوئد و شیخ موس داختیکن معتبرترین جایزه شعر فرانسه زبان را کسب کرده‌اند و در دهه‌های اخیر صدها رمان به کردی کرمانجی منتشر شده است.

ادبیات شفاهی

ادبیات شفاهی کرمانجی، شامل داستان‌ها و ترانه‌ها است که سینه به سینه منتقل شده و مضامین اخلاقی و انسانی عمیقی دارد؛ ضمن اینکه تاریخ زندگی و ستم‌هایی را که بر کردها رفته، بازگو می‌کند. این ادبیات چند نقش مهم ایفا کرده است که حفظ زبان و اصالت آن، بیان وقایع تاریخی و تجلی هنر کردی از آن جمله‌اند. قدرت زبان کردی کرمانجی در بیان هنرمندانه بسیار بالا است. این ادبیات شفاهی تاکنون توجه بسیاری از شرق‌شناسان مانند قانات کردو، جلیل جلیل و کریستین آلیسون را به خود جلب کرده و آثار ارزشمندی درباره آن نوشته و ثبت و ضبط شده است.

«سَرپَهاتی»ها روایت‌های واقعی از سرگذشت‌ها و ماجراها هستند که با هدف پندآموزی بازگو می‌شوند. در میان جامعه کُرد، این داستان‌ها عمدتاً در شب‌نشینی‌ها توسط افراد سالخورده و سخنوران چیره‌دست روایت می‌شوند؛ کسانی که یا خود شاهد عینی ماجرا بوده‌اند یا آن را از نزدیک شنیده‌اند و بدون هیچ کم و کاستی، به‌عنوان تاریخ شفاهی کُردها، آن را منتقل می‌کنند.

ساختار اجتماعی قوم کرمانج

تقسیم‌بندی قوم کرمانج

قوم کرمانج از ۲۲ طایفه یا ایل با گروه‌های مختلف تشکیل می‌شود که ۱۲۲ گروه از این طوایف در خراسان ساکن‌اند. ایل زعفرانلو با ۳۲ زیرشاخه، بزرگ‌ترین ایل کرمانج است و بیشتر آنها در نیشابور، قوچان، درگز و مشهد ساکن هستند. ایل مراد‌خان یا حسین‌زاده (در شیروان)، ایل توپکانلو (در نیشابور، قوچان، مشهد و سبزوار)، ایل عمارلو (در نیشابور)، ایل مژدکانلو (در نیشابور)، ایل ملکشاهی و ایل شوهان (در کاشمر)، ایل زنگنه (در قوچان)، ایل حسنلو و ایل کرد افشار و دوانلو (در مزوج و بجنورد و اردلان)، از دیگر ایل‌های قوم کرمانج در خراسان شمالی هستند.

هویت اجتماعی کرمانج‌ها

کورمانج‌ها از نظر اجتماعی دارای ساختار ایلی و طایفه‌ای هستند. هر ایل کورمانج نام‌های خاص خود را دارد که هویت و اصالت آن‌ها را نشان می‌دهد و بازتابی است از پیشینه تاریخی، اجتماعی، جغرافیایی، اخلاقی و حرفه‌ای مردم آن ایل. هر کورمانج به یکی از این ایل‌ها تعلق دارد و به همین سبب از ویژگی‌های ظاهری، اخلاقی و اجتماعی مخصوص به آن ایل برخوردار است. در گذشته و حتی در حال حاضر، به‌ویژه میان کورمانج‌های اصیل، بیشتر با نام ایلی یکدیگر را می‌شناسند. پهلوانان و جنگجویان هر ایل در میدان‌های مختلف با همین نام ایلی خود حضور یافته و افتخار کسب می‌کردند و اعضای آن ایل به این نام‌ها می‌بالیدند. این نام‌ها در تاریخ ثبت شده و جاودانه شده‌اند، مانند کُرد عمارلو، گل‌محمد کلمیشی، سردار عیوض جلالی، پهلوان محمدباقر خاخیانلو، محمدعلی صحرایی باچیانلو، حاجی‌خان حمزکانلو، جعفرقلی زنگلی (زنگلانلو)، پهلوان حاج‌بابا برجی زیدانلو.

نقش زنان در قوم کرمانج

زن برای عشایر و قوم کرمانج نماد زندگی و خوشبختی بوده است. زنان کرمانجی در امورات مختلف خانوادگی، اجتماعی و سیاسی دوشادوش مردان به ایفای نقش می‌پردازند. زنان کرمانجی، با صفت سخت‌کوشی، خردمندی، پاکدامنی، فداکاری، خانواده‌گرایی، شوهردوستی و شیفتگی به فرزندان معرفی شده‌اند.

فرهنگ قوم کرمانج

پوشش قوم کرمانج

کارشناسان معتقدند یکی از ویژگی‌های قوم کرمانج خراسان شمالی که افراد این قوم را از دیگر اقوام متمایزکرده، پوشش خاص و سنتی مردان و زنان این قوم است که به پوشش کرمانجی معروف است.

لباس زنان کرمانج

لباس محلی زنان کرمانج کرمانج، با طرح‌ها و رنگ‌های شاد برگرفته از طبیعت، همچنان به سبک سنتی حفظ شده است. این پوشاک شامل کت‌های کوتاه، شال‌های رنگی، پیراهن‌ها و دامن‌های متنوع است که با توجه به سن و موقعیت اجتماعی متفاوت است. رنگ قرمز، ترمه و ابریشم در این لباس‌ها جایگاه ویژه‌ای دارند و استفاده از ابریشم و پارچه‌های دستباف از دیرباز مرسوم بوده است. به همین دلیل، از بدو تولد هر دختر، لباس عروسی سنتی برای او تهیه می‌شود که در گذشته با سکه‌های طلا و نقره تزئین می‌شد. لباس زنانۀ کرمانجی به‌عنوان یکی از زیباترین لباس‌های محلی ایران شناخته می‌شود.

1. یاشار: روسری بلند حریری است که اغلب با طرح پر طاووس تزئین شده است. در گذشته، یاشار به شکل کلاهی با سکه‌های قدیمی بود که زنان زیر روسری خود می‌پوشیدند؛ اما امروزه به دور گردن پیچیده می‌شود. در گذشته، زنان، به‌ویژه عروس‌های جوان، برای حفظ حیا در مقابل نامحرم، دهان و چانۀ خود را با یاشار می‌پوشاندند که این رسم امروزه تنها در برخی روستاها میان عروس‌های جوان دیده می‌شود.
2. سربند: نوعی دستمال از جنس ساتن و به رنگ قرمز یا مشکی که برای محکم‌تر شدن یاشار روی سر، از آن استفاده می‌شود.
3. گراس: نوعی پیراهن بلند بدون یقه است که از کمر تا پایین چاک دارد. دور کمر، دور یقه، دور مچ‌ها و پایین گراس با قیطان‌های رنگی تزئین می‌شود.
4. شیلوار: دامنی پرچین از مخمل رنگی است که بلندی آن تا زیر زانو یا در برخی قبایل کرمانج تا نزدیک مچ پا می‌رسد. رنگ شیلوار نشان‌دهندۀ وضعیت تأهل بانوان است؛ شیلوار دختران جوان و مجرد معمولاً نارنجی یا زرد و شیلوار زنان متأهل قرمزرنگ است که این تفاوت رنگ به انتخاب همسر کمک می‌کند. لبۀ پایینی شیلوار با نوارهای رنگی زیگزاگ یا قیطان تزئین می‌شود.
5. جلیقه: جلیقه بانوان کرمانج از جنس مخمل و معمولاً به رنگ قرمز است. در گذشته بانوان کرمانجی، سکه‌های قدیمی روی جلیقه خود می‌دوختند که این عمل میزان پس‌انداز آنها را نشان می‌داد. لبه‌های جلیقه با قیطان تزئین می‌شود.
6. چاروق: کفش محلی از جنس چرم است که توسط زنان و مردان کرمانج استفاده می‌شود.
7. زیورآلات: میان بانوان کرمانج، استفاده از زیورآلات امری مرسوم است. آنها معمولاً از گوشواره‌ای بلند به نام «گار»، گردنبند و دستبند استفاده می‌کنند. این زیورآلات اغلب از جنس نقره یا طلا هستند که روی آن‌ها نگین‌های رنگی به‌کار رفته است. از دیگر زیورآلات بانوان کرمانجی، سنجاق سینه است که آن را به جلیقۀ خود وصل می‌کنند.

تفاوت پوشاک بانوان کوچ‌نشین با یکجا‌نشین

پوشاک بانوان کوچ‌نشین با یکجا‌نشین دارای تفاوت‌هایی است؛ پوشش بانوان کوچنده کم‌پیرایه با تزئینات مختصر، به‌کارگیری تنوع و وسعت رنگی بیشتر و جنس محکم و مقاوم‌تر است؛ اما لباس بانوان یکجانشین کرمانج پر نقش و نگار، به‌همراه تزئینات فراوان و دارای جنس لطیف و ظریف است.

لباس مردان کرمانج

لباس مردان کرمانج همانند پوشاک بانوان دارای رنگ‌های شاد و برگرفته از طبیعت بوده و از اجزای زیر تشکیل شده است:

1. کلاه: داشتن کلاه بر سر، میان قوم کرمانج، نشانۀ مردی و مردانگی است. کلاه مردان کرمانج بر اساس سن، موقعیت خانوادگی و مناسبت‌های اجتماعی به انواع کلاه نمدی، کلاه ابریشمی و کلاه نخی تقسیم می‌شود.
2. پیراهن: پیراهنی از جنس ساتن و بیشتر به رنگ قرمز یا سفید است که دورتادور یقه و مچ‌های پیراهن محلی مردانه با نواردوزی تزئین شده است. دو طرف پیراهن چاک‌دار است و یک کمربند روی آن بسته می‌شود.
3. کمربند: کمربند جزء اصلی لباس مردان کرمانج است و علاوه بر زیباتر کردن پوشش مردان، اغلب به‌منظور جلوگیری از خستگی کار روزانه نیز استفاده می‌شود.
4. شلوار: شلوار مردان کرمانجی اغلب به‌رنگ مشکی بوده و کاملاً ساده و راسته است. آنها قسمت زیر زانو تا مچ پای این شلوار را داخل جورابی بافته‌شده از جنس پشم قرار می‌دهند. این جوراب در زبان کرمانجی «بوجولی» نامیده می‌شود.
5. پتاوه: نوعی پارچه‌ از جنس کتان است که در پوشش مردان کرمانج، به دورتادور ساق پا بسته شده و با ریسمان‌هایی به‌صورت ضربدری محکم می‌شود.
6. چاروق: کفش سنتی از جنس چرم است که مردان کرمانج آن را روی جوراب پشمی می‌پوشند. امروزه این کفش‌های سنتی در برخی کارگاه‌های سنتی قوچان و بجنورد دوخته می‌شود و جزو صنایع دستی استان خراسان شمالی به‌ شمار می‌رود.

ازدواج در قوم کرمانج

همسرگزینی

همسرگزینی میان کرمانج‌ها، به‌شیوۀ سنتی و با وساطت بزرگترهای خانواده و خویشاوندان صورت می‌گیرد. در قوم کرمانج، زمانی که پسر به سن ازدواج می‌‏رسد، خانواده‌‏ها تلاش می‌‏کنند تا از میان بستگان، آشنایان و هم‌محله‏‌‌ای‌های خود، دختر مناسبی را برای او پیدا کنند. میان عشایر کرمانج همسرگزینی در سنین کم توسط بزرگترها برای فرزندان به‌صورت ازدواج میان‌طایفه‌ای و به‌صورت توافقی میان خانواده‌‏ها برنامه‌ریزی می‌‏شود. امروزه همسرگزینی میان قوم کرمانج دستخوش تغییر شده و بسیاری از جوانان، همسر مورد نظرشان را خود انتخاب کنند.

مراسم خواستگاری در قوم کرمانج

مراسم خواستگاری اغلب به‌صورت سنتی و با مشارکت بزرگترهای خانواده صورت می‌گیرد. در این مراسم چند تن از بزرگترهای خانوادۀ داماد به خانۀ خانوادۀ عروس رفته و درخواست خود را با بزرگترهای او مطرح می‌کنند. پس از خواستگاری، خوانچه‌هایی از هدایا در مجمع یا سینی‌های بزرگ از طرف خانوادۀ داماد، برای خانوادۀ عروس برده می‌شود. این مجمع‌ها با شال قرمز پوشانده می‌شوند و زنان کرمانج آن‌ها را بر سر می‌گذارند و همراه با نواختن موسیقی کردی و رقص و پایکوبی به خانۀ عروس می‌برند.

مراسم نامزدی در قوم کرمانج

در مراسم قند شکستن که نشانۀ اعلام نامزدی دختر و پسر است، یکی از بزرگان فامیل که معمولاً مردی مورد احترام است و خود دارای ازدواج موفقی بوده و دو زنه و زن‌مرده نیست، با اجازۀ دیگر بزرگان مجلس دو عدد کله‌قند را برداشته و به نشانۀ شادکامی و خوشبختی عروس و داماد بر هم‌ زده و نامزدی دختر و پسر را به این وسیله اعلام می‏‌کند. در پایان تکه‌های شکستۀ قند را به نشانه شگون و خوش‌یمنی میان میهمانان تقسیم می‌کنند. در دوران نامزدی، در هر مناسبتی مانند نوروز یا شب چله، خانوادۀ داماد هدایایی به منزل خانواده عروس می‌برند؛ خانواده عروس نیز هدایایی، در همان سینی می‌گذارند تا سینی خالی به خانه داماد بازنگردد.

مراسم عروسی در قوم کرمانج

ویژگی مهم مراسم عروسی میان کردهای خراسان، برگزاری مراسم به‌دور از تجمل‌گرایی و اسراف است. در گذشته برای برگزاری مراسم عروسی، تمام اقوام از دور و نزدیک به خانۀ پدر داماد می‌آمدند و زنان و مردان کرمانج با لباس‌های محلی، به‌مدت هفت شبانه‌روز به جشن و پایکوبی می‌پرداختند. با گذشت زمان این جشن به سه شبانه‌روز کاهش یافت؛ اما امروزه به‌دلیل شرایط معیشتی و تغییر در سبک زندگی، اغلب یک شبانه‌روز برای عروسی به شادی می‌پردازند. غذای عروسی کرمانجی، معمولاً برنج به‌همراه گوشت تازه گوسفندی است که اغلب توسط صاحبان مجلس عروسی ذبح می‌شوند. در عروسی کرمانجی هنگامی که ماشین عروس و داماد میان کوچه توقف می‌کند، داماد سیب‌های سرخ و کیسه‌های کوچکی حاوی قند، نقل و نبات را از بالای سر عروس به میان جمعیت پرتاب می‌کند و جوانان خانواده با شادی سعی می‌کنند که یکی از این سیب‌ها یا کیسه‌ها را به‌دست بیاورند تا نشانۀ بازشدن بخت آن جوان باشد.

جشن عروسی در قوم کرمانج، مراسمی است که طی آن با همیاری و همکاری، بر انسجام و همبستگی اجتماعی می‌افزایند. میهمانان در جشن عروسی، مبلغی پول را که «تولوشی» نامیده می‌شود، به عروس و داماد هدیه می‌دهند. معمولاً این هدایای نقدی به اندازه‌ای است که بخش زیادی از هزینه‏‌های جشن را پوشش داده و در مواردی مبلغی نیز برای شروع زندگی جدید زوجین باقی می‌‏ماند. در سال ۱۳۸۳‌ش جشن عروسی قوم کرمانج، در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسیده است.

جشن‌های عمومی کرمانج

جشن شب چله

در باورهای مردمی، زمستان به چله بزرگ و چله کوچک تقسیم می‌شود. شب چله، اولین شب از چله بزرگ است که خانواده‌ها در این شب در خانه بزرگ‌ترهای فامیل دور هم جمع شده و در کنار هم جشن می‌گیرند. از خوردنی‌های مرسوم در این جشن کدو، لبو، زردک، بادام، نخودچی، کشمش، توت‌خشک، تخمه‌ خربزه و هندوانه، برگه‌ زردآلو، مغز گردو، سنجد، گندم بوداده و مغز دانه‌ زردآلو است. بانوان کرمانجی این خوردنی‌ها را داخل مجمع بزرگ مسی و روی کرسی گذاشته و از میهمانان خود پذیرایی می‌کنند. بزرگترهای خانواده در این شب با شاهنامه‌خوانی و نقل داستان‌ها و روایات و اشعار حماسی به پند و اندرز جوان‌ترهای خانواده می‌پردازند.

هوده‌مال

هوده‌مال آیینی است که معمولاً ۱۷ روز مانده به آغاز سال نو برگزار می‌شود. در این مراسم، هر یک از اعضای خانواده تکه‌سنگی را به‌عنوان نماد شخصی خود انتخاب کرده و در مکانی مشخص بر زمین می‌گذارند. پس از تحویل سال نو، افراد سنگ‌های خود را برمی‌دارند. در صورتی که زیر سنگ‌ها رویش سبزه مشاهده شود، این امر نشانه‌ای از فرا رسیدن سالی پرباران و پرخیر و برکت تلقی می‌شود. در مقابل، اگر زیر سنگ‌ها رویشی صورت نگیرد، باور عمومی بر وقوع خشکسالی در سال پیش رو استوار است.

مراسم چله‌چوو

مراسم چله‌چوو معمولاً در سه شب پایانی بهمن‌ماه برگزار می‌شود و شامل برافروختن آتش و پریدن از روی آن و پرتاب کردن توپ‌های آتشین به هوا است. این رسم از دیرباز میان کردهای خراسان رواج داشته است.جشن چله‌چوو در سال 1398ش به‌عنوان میراث معنوی ایرانیان به ثبت ملی رسیده است.

پختن آش هفت‌رنگ، مهره در آب انداختن، گوش ایستادن، کوزه‌شکستن، پرتاب کردن قاشق و هئک دانین (تخم‌مرغ نهادن) از دیگر مراسم استقبال از بهار است. بسیاری از این آیین‌ها، به‌ویژه مهره در آب انداختن و گوش ایستادن، هنوز هم زنده هستند و در سال 1397ش به ثبت ملی رسیده‌اند.

جشن نوروز

کرمانج‌ها پس از تحویل سال نو، به رسم شادی و خرسندی دهان خود را با آبنبات و شیرینی، شیرین می‌کنند. در عشایر کرمانج، پس از تحویل سال یکی از پسران ایل، با گوسفند سفید رنگی وارد محل زندگی خانواده‌ها می‌شود. طبخ برنج در شش شب ابتدایی سال نو، امری مرسوم میان اقوام کرمانج است.

مراسم عزاداری در قوم کرمانج

در دهۀ اول محرم ظهر و شب غذای نذری یا در اصطلاح کرمانجی «خرج دادن» انجام می‌شود که در گذشته این غذا بیشتر آبگوشت بوده است. عزاداران در مسجد نوحه‌خوانی می‌کنند و در روز عاشورا مراسم علم‌گردانی برپا می‌شود. علم خانه به خانه گردانده می‌شود و حتی ساکنان شهری برای این منظور به روستا بازمی‌گردند و درِ خانه‌های‌شان را باز می‌گذارند. صاحبان منازل از علم‌گردانان پذیرایی می‌کنند و هدایایی به علم می‌دهند که صرف امور مسجد می‌شود. در برخی مناطق، پس از علم‌گردانی، تعزیه‌خوانی برگزار شده و پس از نماز ظهر عاشورا غذا صرف می‌شود.

نوحه‌های کرمانجی در سال‌های اخیر در شمال خراسان محبوبیت زیادی پیدا کرده‌اند. عزاداری مردم کُرد خراسان ریشه‌ای دیرینه دارد و با توجه به شیوه‌های خاص سوگواری آنان، این مراسم به عنوان میراث ناملموس ملی ثبت شده است.

موسیقی قوم کرمانج

موسیقی قوم کرمانج، آمیزه‌ای از سازهای گوناگون همراه با اشعار محلی است. تنوع موسیقی در قوم کرمانج زیاد است و به موسیقی آیینی، رزمی و بزمی تقسیم شده و با این سبک‌ها به روایتگری سوگ، حماسه، عرفان و عشق می‌پردازند. الله‌مزار، تورغه، پری، خجه‌لوره، زاری‌گل، لی‌یاره و هرایی از مقام‌های موسیقی در خراسان ‌شمالی است. اصلی‌ترین ساز موسیقی مردم کرمانج، ساز دوتار است که صدایی سوزناک دارد. سورنا، قشمه، کمانچه، دهل، نی، دف و دایره از دیگر سازهای موسیقی این دیار هستند. موسیقی مقامی شمال خراسان یا موسیقی کرمانج، در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است. قوم کرمانج، سه گروه هنری شناخته‌شده دارند:

1. عاشق‌ها: گروهی از نوازندگان اصیل و حرفه‌ای کرمانج هستند که این شغل و مهارت را از پدران خویش به ارث برده‌اند و بیشتر با کرنا، سرنا (پیق)، دهل، دوزله (قومشه) و کمانچه می‌نوازند.
2. بخشی‌ها: بخشی به کسی گفته می‌شود که نوازنده چیره‌دست دوتار و شاعر، نوازنده و خواننده باشد.
3. بلیروان‌ها: بلیروان‌ها، نی‌نوازانی هستند که اغلب به شغل چوپانی مشغول‌اند. بلیروان‌ها، گله گوسفندان یا شتران را با آوای نی خود، به چرا و حرکت وامی‌دارند.

رقص کرمانجی

رقص کردی خراسان معروف به لیستک تفاوت‌های اساسی با رقص کردی کردستان دارد و در آن افراد به‌جای گرفتن دست یکدیگر و انجام حرکات پا، جدا از یکدیگر به‌شکل دایره‌وار به انجام حرکات ویژۀ دست می‌پردازند و گام برمی‌دارند. این رقص‌ها شامل رقص‌های آیینی سمائی، آله‌گز و قرسه‌ها است که به‌دنبال هم و به‌ترتیب اجرا می‌شوند. پس از آن افراد به رقص‌های انارکی، چپه-راسته، قالده قالده، اسب چوبی و رقص چوب می‌پردازند. رقص کردی کرمانج‌های خراسان در فهرست میراث فرهنگی کشور ثبت شده است.

غذاهای محلی قوم کرمانج

پخت نان‌های مخصوص کرمانج در خراسان شمالی شامل بیشمه، نان چاپاتی، چلپک، فتیر چریشی، فتیر شیرین، اگنجه، کماج، فتیر قتلمه، ساچی، فتیر شیرمال، فتیر جزلاغ، نان یوخا و فتیر مسکه در فهرست میراث معنوی به ثبت رسیده است.

آیین مسابقه کشتی با چوخه

یکی از محبوب‌ترین آیین‌های خراسان شمالی و مردم کرمانج، برگزاری مسابقۀ کشتی با چوخه است که با رسم و مرام پهلوانی، گره خورده است. این مسابقات که نماد دلاوری، شجاعت و دفاع قوم کرمانج از سرزمین ایران است، سالانه در ۱۳ و ۱۴ فروردین در خراسان شمالی و به‌ویژه در شهرستان اسفراین برگزار می‌شود. در این مسابقه کشتی‌گیران با پوشیدن چوخه/چوخا که جلیقه‌ای از جنس پشم است، به رقابت می‌پردازند تا روحیۀ پهلوانی و جوانمردی در جوانان، تقویت شود.

آیین یاوار

در میان قوم کرمانج، سنتی به نام «یاوار» یا «هاوار» وجود دارد که به‌معنای کمک گروهی است و در مواقع خاصی بیشتر تجلی پیدا می‌کند:

خانه‌سازی؛ در ساخت منازل، به‌ویژه سقف‌ها، از سنت یاوار استفاده می‌شود.

پشم‌چینی گوسفندان؛ در فصل گرما، پشم‌چینی گوسفندان که شامل ۳ تا ۵ کار مختلف است، به‌صورت گروهی انجام می‌شود. در حین کار، برای ایجاد نشاط، لطایف و صلوات رد و بدل می‌شود.

جمع‌آوری محصولات؛ در پایان فصل درو، اگر فردی محصول خود را جمع نکرده باشد، مردم به کمک او می‌آیند.

این سنت همراه با ترانه‌های محلی است که نشان‌دهنده اهمیت آن در فرهنگ کرمانج‌ها است.

منابع اقتصادی و معیشت قوم کرمانج

دامداری و کشاورزی

عشایر کرمانج از دیرباز در مناطق شمالی خراسان به دامپروری مشغول بوده‌اند. دامداری اصلی‌ترین منبع درآمد و معیشت آنان است و برخی از آن‌ها نیز به کشاورزی در مراتع و تأمین علوفه دام‌ها مشغولند. از جمله مشکلاتی که این عشایر در زمینۀ معیشت با آن روبه‌رو هستند، کمبود آب کافی برای دام‌ها، تأمین آب برای نیازهای زندگی است.

صنایع‌دستی قوم کرمانج

زنان کرمانج چادرنشین آمارلو در کال مانی بجنورد در حال ریسمان‌بافی

تولید انواع صنایع‌دستی، از هنرهای مرسوم میان بانوان قوم کرمانج است.

1. سفره کردی: بانوان کرمانج، پارچه‌ای از پشم شتر می‌بافند که مهم‌ترین ویژگی آن، مقاومت در برابر نفوذ رطوبت و آب است و به همین دلیل برای نگهداری نان استفاده می‌شود‎ و به دور نین، سفره نان یا سفره کردی شهرت دارد. طرح‌های این بافتۀ دستی، از نمادهای هندسی، جانوری و گیاهی بر‌گرفته از اقلیم و طبیعت اطراف است.
2. قالی‌: بسیاری از زنان کرمانجی در بافت قالی، قالیچه و قطعه‌های کوچکی مانند خورجین، نوارهای پهن برای افسار اسب و قالیچه روی جمازه شتر مهارت دارند. در بافت قالیچه‌ها نقش‌هایی مانند شاخ قوچ، چخماق و گل هشت پَر مرسوم بوده و رنگ زمینۀ قالیچه اغلب قرمز لاکی است.
3. پلاس‌: نوعی زیرانداز از الیاف رنگارنگ از جنس پشم است که برای سجادۀ نماز و سفره پیش پای عروس استفاده می‌شود. در پلاس، زمینۀ کار از خطوط افقی و رنگارنگ تشکیل می‌شود.
4. جاجیم‌: پارچه‌ای از جنس پشم رنگارنگ است که از آن برای تهیۀ توبره یا خورجین و کیسه‌های حمل علوفه استفاده می‌شود. بیشتر جاجیم‌های کرمانجی به‌شکل راه‌راه با رنگ‌های متفاوت است که گاهی گل‌های ریز شطرنجی روی آن بافته می‌شود.
5. سیاه‌چادر یا کویین: زنان کرمانجی به‌خصوص بانوان عشایر، موی بُز را تابیده و از آن برای بافت سیاه‌چادر استفاده می‌کنند. این چادرها به‌صورت طبیعی نوعی عایق برای رطوبت است و آب به درون آنها نفوذ نمی‌کند. سقف چادر به‌شکل شیب‌دار نصب می‌شود و ریشه‌هایی در کنار آن قرار دارد که آب باران را به‌سمت پایین هدایت می‌کند. این چادرها از پشم سیاه بافته می‌شود؛ رنگ سیاه سبب می‌شود تا آفتاب به داخل چادر نفوذ نکند و در زمستان نیز داخل چادر گرم بماند.
6. کردی‌دوزی: کردی‌دوزی از سوزن‌‌دوزی‌های شناخته‌شدۀ قوم کرمانج است. از کردی‌دوزی برای ایجاد نقش و نگار روی کلاه، دستینه، چَنگه و بعضی از اجزای پوشاک کرمانج استفاده می‌شود.

شیوۀ زندگی قوم کرمانج

بیشتر مردم کرمانج در شهرها و مناطق روستایی اطراف آن به‌صورت یکجانشین زندگی کرده و به شغل کشاورزی، دامپروری و باغداری مشغول هستند. برخی دیگر از اقوام کرمانج نیز زندگی عشایری را بر‌گزیده‌اند و اغلب به دامپروری مشغول هستند. مهم‌ترین ییلاقات عشایر کرمانج رشته‌کوه‌های گلیل، هزار مسجد، آلاداغ، مراوه‌تپه و شاه‌جهان است.

مشاهیر قوم کرمانج

سردار رشیدخان؛ رشیدخان، حاکم کُرمانج شمال خراسان (۱۸۵۸-۱۸۹۳م)، به‌دلیل اقتدار و مردم‌داری، آرامش را به منطقه آورد و از تجاوز قزاق‌ها و ترکمن‌ها جلوگیری کرد. او در برابر قراردادهای ننگین قاجار مقاومت کرده و از واگذاری شهرهای کُردنشین فیروزه و باقر به روسیه، علی‌رغم دستورات مکرر ناصرالدین شاه، خودداری می‌کرد. این مقاومت او در برابر بی‌کفایتی شاه و فساد دربار صورت گرفت، زیرا نمی‌خواست بخشی از سرزمین اجدادی خود را به بیگانگان بسپارد.

سردار عوض‌خان؛ سردار عوض خان، یکی از سرداران شجاع ایل کرمانج در خراسان شمالی بود که در دوران قاجار می‌زیست. او در سال ۱۸۸۰م، در مخالفت با معاهده ننگین آخال، رهبری قیام مردم کرد منطقه فیروزه را بر عهده گرفت. این قیام که برای دفاع از عزت، فرهنگ و هویت قوم کرد خراسان صورت گرفت، با هدف بازپس‌گیری شهر فیروزه آغاز شد و ۱۲ سال به طول انجامید. سردار عوض خان همراه با بسیاری از جوانان ایل خود، در نبردهای شجاعانه در برابر متجاوزان روس مقاومت کردند. سرانجام، با شهادت این سردار، شهر فیروزه نیز سقوط کرد.

جعفرقلی زنگلی؛ جعفرقلی زنگلی، معروف به ملک‌الشعرای کرمانج، شاعر و عارف برجسته‌ای از طایفۀ زنگلانلو است که در روستای گوگان به دنیا آمد. با وجود عدم تحصیلات رسمی، جعفرقلی به چهار زبان تسلط داشت و اشعارش حاوی ترکیبی از زبان‌های کردی، ترکی و فارسی است. تأثیرپذیری او از قرآن کریم در اشعارش مشهود است و در این زمینه با شاعرانی چون حافظ و مولوی قابل مقایسه است. او علاوه بر سرودن شعر، دوتار نیز می‌نواخته و اشعارش را با آن می‌خوانده است. جعفرقلی تخلص‌های گوناگونی داشته و دیوان اشعار او توسط کلیم‌الله توحدی تصحیح و منتشر شده است. او شیعه دوازده امامی بوده و اشعارش سرشار از مدح ائمه معصومین است. مستند «جعفرقلی زنگله» به کارگردانی محمد عباسپور در زمره برنامه‌های قرارگاه شهید آوینی است که در دست تولید قرار‌گرفته است.

سیدای تیرژ؛ سیدای تیرژ (نائف حسو)، عارف، شاعر و نویسنده کرد کرمانج، در سال ۱۳۰۲ش در حسکه سوریه متولد شد. او که از کودکی با قرآن و کتب دینی آشنا بود، پس از آشنایی با تنی چند از شاعران و با شرکت در انجمن‌های فرهنگی، استعداد خود را در سرودن شعر فی‌البداهه شکوفا کرد. وی همچنین با جمع‌آوری داستان‌های واقعی، کتاب‌هایی را گردآوری کرد. او تا پایان عمر به زبان کردی نوشت و جوایز ادبی متعددی از جمله جایزه شاعران کرد (۱۹۹۵م) و جایزه نویسندگان فولکلور کردی (۲۰۰۱م) را دریافت کرد. از آثار او می‌توان به دیوان‌های «خلعت»، «زوزان»، «جودی» و «مولود پیغمبر» و همچنین «داستان‌های کردی (۱ و ۲)» اشاره کرد.

سردار شهید رجبعلی محمدزاده، سردار شهید نوری، سردار شهید محمد وحیدی و امیر شهید ایرج رستمی، از شهدای شناخته‌شدۀ قوم کرمانج هستند.

نویسندگانی چون علی حریری، احمد خانی، فقی طیران و ملای جزیری به زبان کرمانجی نوشته‌اند.

تعامل فرهنگی قوم کرمانج با اقوام همجوار

تأثیرات فرهنگی و تعاملات کرمانج‌ها با اقوام هم‌جواری در خراسان شمالی، بر اساس پیشینه‌ای غنی و تنوع قومی، زمینه‌ساز شکل‌گیری همزیستی مسالمت‌آمیز و وحدتی بی‌نظیر در ابعاد اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی این منطقه شده است. کرمانج‌ها علاوه بر حضور در خراسان شمالی، همراه با ترک‌ها، تات‌ها، ترکمن‌ها، لرها، بلوچ‌ها و فارس‌ها در این سرزمین تاریخی زندگی می‌کنند که این اتحاد، فضایی سرشار از تعامل و تفاهم فرهنگی و اقتصادی را رقم زده است. نمونه بارز این همزیستی، وجود مساجد شیعه و سنی در کنار هم و رعایت احترام متقابل در مناسک دینی است. همچنین تعامل مداوم در بازارها و صنوف مختلف که نشان‌دهنده وابستگی اقتصادی متقابل اقوام است، نقشی مهم در ایجاد همبستگی اجتماعی و فرهنگی ایفا کرده است. تجربه خراسان شمالی به‌عنوان الگویی جهانی در همزیستی مسالمت‌آمیز و وحدت اقوام مختلف شناخته می‌شود که با حفظ هویت‌های فرهنگی متنوع، به توسعه پایدار و زندگی مشترک مسالمت‌آمیز دست یافته است.

نقش قوم کرمانج در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران

کرمانج‌های خراسان نگهبانان دیرین مرزها

کردها، نگهبانان دیرین مرزهای ایران در خراسان هستند که روایتی از حضور و مقاومت را رقم زده‌اند. در اواسط قرن دهم هجری، زمانی که یورش ازبک‌ها بخش‌های وسیعی از ایران را تا کاشان درنوردیده بود، مهاجرت و پایداری کردهای کرمانج در شمال خراسان، نقطه عطفی شد تا با بیرون راندن دشمن، از کیان ایران دفاع کنند.

قوم کرمانج در انقلاب اسلامی

قوم کرمانج همواره از هویت و ریشه ایرانی خویش پشتیبانی کرده است. آنها در پیروزی انقلاب اسلامی و تحقق آرمان‌های انقلاب با مشارکت در تظاهرات و جنبش‌های ضدنظام پهلوی نیز نقش داشته‌اند. وفاداری قوم کرمانج به انقلاب اسلامی و آرمان‌های آن، موجب شد که آنها در سال‌های اخیر با آشوب‌های پراکنده در برخی شهرهای ایران، همراهی نکنند و به خواسته‌های دشمنان انقلاب اسلامی، تن ندهند.

قوم کرمانج در دفاع مقدس

قوم کرمانج در هشت سال دفاع مقدس به نقش‌آفرینی پرداخته‌اند؛ بیش از نیمی از سه هزار شهید دوران دفاع مقدس در خراسان شمالی، از قوم کرمانج بوده‌اند. همچنین بزرگ‌ترین روستای دارای بیشترین شهید کشور با نام چخماقلو در استان خراسان شمالی، یکی از سکونتگاه‌های قوم کرمانج است.

آثار تولید شده در مورد قوم کرمانج

کتاب‌ها

کتاب «حرکت تاریخی کرد به خراسان شمالی در دفاع از استقلال ایران» در 6 جلد نوشتۀ کلیم‌الله توحدی در سال 1359ش در مورد کردهای خراسان شمالی نگارش شده است. همچنین کتاب‌های «هزار و یکشب کرمانج: فلسفه شعر و موسیقی کرمانج خراسان، داستان‌ها، حکایت‌ها‌ روایت‌ها» از کلیم‌الله توحدی در سال 1393ش، «سرزمین کرمانج‌ها: نگاهی به نژاد، تاریخ، جغرافیا، مساکن اولیه و آداب و رسوم قوم ایرانی کرد از ادوار گذشته تاکنون» نوشتۀ سعید اسدی‌فر در سال 1395ش، «سیری در تاریخ ایلات کرمانج شمال خراسان» نوشتۀ اله‌قلی ایزدخواه در سال 1398ش و «فرهنگ کردی خراسان» نوشته کلیم‌الله توحدی در سال 1402ش مجموع کتب نگاشته شده در مورد قوم کرمانج است.

مستند

مستند ۱۶ قسمتی «ژیکان» که توسط شبکه جهانی سحر رونمایی شده است، به معرفی جامع تاریخ، فرهنگ و هنر قوم کُرمانج در خراسان می‌پردازد. این پروژه که برای اولین بار در چنین مقیاسی به فرهنگ این قوم پرداخته، حاصل ۱۶ سال پژوهش میدانی «گلی شادکام» و همکاری مردم کُرمانج است.

بسیاری از عناصر فرهنگی نمایش داده شده در مستند، از جمله صنایع دستی (گلیم، قالی، نمد، جاجیم، ابریشم‌بافی، گلدوزی، پنج‌میل‌بافی، پوشاک محلی، چاروق‌دوزی، زیورآلات)، موسیقی اصیل کُرمانجی، سازها، ورزش‌ها و بازی‌ها، ادبیات عامه، آداب و سنن مذهبی، به ثبت ملی رسیده‌اند. معیشت مردم که کشاورزی، دامداری، کوچ‌نشینی و باغداری است نیز به تصویر کشیده شده است.

این مستند با همکاری برجسته‌ترین پژوهشگران، نویسندگان، شاعران و هنرمندان موسیقی اصیل کُرمانجی، از جمله چهره‌های ثبت شده به‌عنوان گنجینه زنده بشری، به غنای خود افزوده است. تولید این مجموعه مستند از سال ۱۳۹۹ش تا ۱۴۰۲ش به طول انجامیده است.

مستند «دامان شاهیجان» به‌تهیه‌کنندگی سلیمان خادمی و به کارگردانی بهروز اسراری به معرفی خراسان شمالی و قوم کرمانج می‌پردازد. این مستند علاوه بر به تصویر کشیدن طبیعت زیبای این منطقه آوازهای محلی را نیز روایت می‌کند.

مستند کوتاه «ایلِ مَنْ کُرْمانْج»، به‌کارگردانی بهرام عظیم‌پور، به نمایش گوشه‌هایی از زندگی، کار و رسوم کُرمانج‌های ساکن در شمال خراسان می‌پردازد. این فیلم که در سال ۱۳۷۵ش برای مجموعه «کودکان سرزمین ایران» (به تهیه‌کنندگی محمدرضا سرهنگی) ساخته شده، با تمرکز بر موقعیت کودکان، ویژگی‌های فرهنگی در حال زوال مناطق مختلف ایران را به تصویر می‌کشد. عظیم‌پور در این اثر، با دنبال کردن زندگی یک نوجوان دهل‌نواز در منطقه هزار مسجد خراسان، تلاش کرده است تا جنبه‌های مختلف زندگی و معیشت کُرمانج‌ها را به نمایش بگذارد.

مستند «همچو مَرخ» به کارگردانی مهدی احمدی به زندگی و فعالیت‌های علمی و فرهنگی «کلیم‌الله توحدی»، نویسنده و پژوهشگر برجسته قوم کُرمانج، می‌پردازد. این مستند، پژوهش‌های توحدی در حوزه تاریخ، ادبیات و فرهنگ کُرمانج را به‌تصویر می‌کشد.

تاثیر مدرنیته بر قوم کرمانج

امروزه سبک زندگی مدرن، زندگی قوم کرمانج به‌خصوص عشایر را تحت تأثیر قرار داده است. آنها در شرایط نوین‌ زندگی‌، گرایش‌ کمتری به زندگی کوچ‌نشینی دارند و بخش‌ اعظم‌ آنها یکجانشین‌ شده‌اند و به سبک زندگی مصرفی روی آورده‌اند. در همین چارچوب، پوشاک سنتی مردان و زنان کرمانج دستخوش دگرگونی شده است. مردان کرمانج، لباس سنتی خود را کنار گذاشته و به سبک شهرنشینان لباس می‌پوشند. پوشش اصیل کرمانجی میان زنان نیز کم‌رنگ شده و تنها بر تن زنان مسن‌تر عشایر، دیده می‌شود. گاهی بانوان به‌صورت نمادین در برخی مجالس جشن و شادی اقدام به پوشیدن لباس‌های سنتی کرمانجی می‌کنند.

از دیگر چالش‌های پیش روی قوم کرمانج، از‌بین‌رفتن لهجه و زبان مادری میان نسل جدید کردهای خراسان است. تکثر زبانی و اختلاط قومیتی در این منطقه، ضعف ادبیات کودک و تولیدات فرهنگی در حوزه کودکان در شمال خراسان، ضعف رسانه‌های جمعی، نبود چاپ و نشر کردی و ضعف تشکیلات و انجمن‌های فرهنگی- مدنی، در این چالش اثرگذار هستند.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• «آداب سوگواری در میان کرمانج‌ها»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1401ش.
• «آیین نوروز در بین قوم کرمانج»، کیهان فرهنگی، شماره 185-186، فروردین1381ش.
• افراسیاب‌پور، علی‌اکبر و همکاران، «جایگاه زنان در منتخبی از داستان‌های کردی کرمانجی خراسان شمالی»، فصلنامۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی خراسان، شمارۀ 2، 1400ش.
• «الگوی موفق وحدت و همزیستی مهربانانه اقوام و مذاهب در خراسان شمالی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 27 مهر 1400ش.
• بهارلو، عباس، «ایل من کرمانج»، مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 24 آذر 1398ش.
• پاپلی یزدی، محمدحسن، کوچ‌نشینی در شمال خراسان، ترجمۀ اصغری کریمی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1371ش.
• توحدی، کلیم‌الله، حرکت تاریخی کرد به خراسان، مشهد، واسع، چاپ دوم، 1371ش.
• تیرژ، سیدای، داستان‌های کردی کرمانجی، ترجمۀ عباس فرهادی توپکانلو، قم، عمو علوی، 1393ش.
• «ثبت رقص کردی کرمانج‌های خراسان در فهرست میراث فرهنگی کشور»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: 24 اسفند 1396ش.
• «جمعیت کردهای خراسان»، وب‌سایت کردستان، تاریخ بازدید: 4 اسفند 1402ش.
• «حرکت تاریخی کرد به خراسان در دفاع از استقلال ایران»، وب‌سایت گیسوم، تاریخ بازدید: 4 مهر 1404ش.
• خادمی، وحید، «عشایر کرمانج»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 15 تیر 1402ش.
• «داستان‌های کردی کرمانجی»، وب‌سایت کتابناک، تاریخ درج مطلب: 26 مهر 1394ش.
• «دامان شاهیجان»، وب‌سایت شبکۀ مستند، تاریخ بازدید: 4 مهر 1404ش.
• «رشیدخان سردار کل قوچان و حکومت محلی کُرمانج»، وبلاگ کرمانج، تاریخ درج مطلب: 31 ژوئیه 2012م.
• «زنان کرمانجی؛ با تن‌پوشی برای همه عمر»، پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران، تاریخ درج مطلب: 8 مرداد 1394ش.
• «زندگینامه: جعفر قلی زنگلی (۱۲۲۹-۱۲۶۶)»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: 9 اردیبهشت 1391ش.
• ««ژیکان» تازه‌ترین مستند تولید شبکه جهانی سحر»، پایگاه اطلاع‌رسانی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: 4 آذر 1402ش.
• «ساخت مستند "جعفرقلی زنگلی"»، وب‌سایت جام‌جم آنلاین، تاریخ درج مطلب: 16 خرداد 1403ش.
• سالکی‌ خامنه، سینا، «همه چیز درباره آیین ازدواج کردهای کرمانج»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 21 دی 1400ش.
• ستایش، حسن، «واکاوی زبانشناختی واژه کرمانج»، وب‌سایت اترک دیلی، تاریخ بازدید: 18 شهریور 1404ش.
• «سرزمین کرمانج‌ها: نگاهی به نژاد، تاریخ، جغرافیا، مساکن اولیه و آداب و رسوم قوم ایرانی کرد از ادوار گذشته تاکنون»، وب‌سایت گیسوم، تاریخ بازدید: 3 مهر 1404ش.
• «سیدای تیرژ»، وب‌سایت کتابناک، تاریخ بازدید: 3 مهر 1403ش.
• صادق‌پور، معصومه، «قوم کرمانج | پیشینه + سکونتگاه و فرهنگ کرمانجی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 28 شهریور 1401ش.
• «فتیر مسکه و طعم شیرین غذای کرمانج‌های خراسان شمالی»، وب‌سایت خبربان،تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1400ش.
• «فرهنگ کردی خراسان: کرمانجی- فارسی (جلد1)»، وب‌سایت گیسوم، تاریخ بازدید: 3 مهر 1404ش.
• «قوم کرمانج؛ از سردار عیوض تا سردار محمدزاده/ کردها در خط مقدم دفاع از انقلاب ایستاده‌اند‌‌‌»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 3 آذر 1401ش.
• «قوم کرمانج و کردهای خراسان»، وب‌سایت ایران هتل آنلاین، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1402ش.
• «کتاب سیری در تاریخ ایلات کرمانج شمال خراسان»، وب‌سایت آدینه بوک، تاریخ بازدید: 3 مهر 1404ش.
• «کرمانج»، وبلاگ کرمانج، تاریخ درج مطلب: 5 ژوئن 2013م.
• گریوانی، زینب و همکاران، «مطالعۀ تطبیقی پوشاک بانوان کوچ‌نشین و یکجانشین کرد شمال خراسان»، مجلۀ هنر و تمدن شرق، شمارۀ 41، 1402ش.
• مزرجی، غزاله، «کرمانج‌ها و تاریخچه این قوم»، وب‌سایت های‌هتل، تاریخ بازدید: 4 اسفند 1402ش.
• نتاج‌مجد، عطیه و صفری، الهام، «مطالعه شاخص‌های هنری پوشاک قوم کرمانج»، مجلۀ دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، شمارۀ 29، 1399ش.
• «نگاهی به رسوم کردهای کرمانج برای استقبال از بهار»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 28 اسفند 1400ش.
• وحدانی‌فر، امید و جفرودی، فاطمه، «سردار عوض‌خان اسطوره مقاومت قوم کرمانج (معرفی سردار عوض خان بر اساس ترانه کرمانجی «هه‌نگی سه‌ردار ئیوهز و شعر سه‌ردار ئیوهز خان»، دومین همایش ملی ادبیات مقاومت، 1399ش.
• وحدانی‌فر، امید و حمیدی، سارا، «آیین «یوار» در بین اقوام تات، ترک، ترکمن و کرمانج خراسان شمالی»، فرهنگ و ادبیات عامه، شمارۀ 51، مرداد و شهریور 1402ش.
• وحدانی‌فر، امید و دانشوری، لادن، «نمادشناسی گلیم سفره عشایر کرمانج خراسان شمالی»، گلجام، شماره 40، پاییز و زمستان 1400ش.
• «هزار و یکشب کرمانج: فلسفه شعر و موسیقی کرمانج خراسان، داستان‌ها، حکایت‌ها‌ روایت‌ها»، وب‌سایت گیسوم، تاریخ بازدید: 3 مهر 1404ش.