پیش‌نویس:قوم ترکمن

قوم ترکمن؛ از اقوام ترک‌زبان ساکن در ساحل شرقی دریای خزر و نواحی اطراف آن.

قوم ترکمن، گروهی از افراد سفیدپوست و ترک‌زبانی هستند که به دو صورت کوچ‌رو و یکجا‌نشین زندگی کرده و عمدتاً به شغل کشاورزی، دامپروری، صیادی و تجارت مشغول هستند. سبک زندگی و آداب و رسوم خاص این قوم در گذر زمان کمتر دچار تغییر و تحول شده است.

واژه‌شناسی

ترکمن به قومی سفیدپوست از نژاد ترک در آسیای میانه، ترکمنستان و شمال‌غربی ایران گفته می‌شود. واژه ترکمن در فرهنگ‌نامه‌های فارسی و عربی کهن، در حدود سده 4ق، به‌صورت «ترکمان» و «ترکمانان» آمده است. برخی از مورخان گروهی از اُغُزها را برای نخستین بار «ترکمانیین» یا ترکمن‌ها نامیدند. بیهقی و برخی مورخان دیگر نیز از گروه غُزان با نام ترکمن یاد کرده‌اند. گروهی از زبان‌شناسان، واژه ترکمان را به‌معنی گروه، پایگاه و منزلت ترک‌ها می‌دانند. پسوند «من» یا «مان» در زبان ترکی، از جمله پسوندهای کم‌کاربرد است که تنها به‌منظور تأکید و مبالغه استفاده می‌شود. برخی از متخصصان بر این باورند که ترکمن، به‌معنی «من ترک‌ام» است و این اشاره به برترانگاری قوم ترکمن دارد. برخی دیگر، واژه ترکمان را به‌معنای ترک‌مانند در نظر گرفته‌اند. گفته شده که ذوالقرنین با دیدن این مردم که نشانه‌هایی شبیه به ترکان داشتند، آنها را ترکمان نامیده است.

تاریخچه و خاستگاه

ترکان غُز تا اواخر سده 4ق و پیش از آمدن به‌سمت ایران، در صحرای وسیعی در ناحیه سیحون، میان دریای آل و دریای خزر زندگی می‌کردند. قوم ترکمن تا قبل از حملۀ مغول شهر‌نشین بودند و پس از آن تا اوایل قرن بیستم میلادی، اغلب زندگی کوچ‌نشینی داشته‌اند؛ اما پس از این دوران، دوباره به زندگی دِه‌نشینی و شهر‌نشینی بازگشتند. قوم ترکمن که تا حدود قرن هفتم میلادی، جزیی از قوم بزرگ اُغُزها و امپراطوری گوگ‌تورک بودند، پس از زوال این امپراتوری، به طرف آرال و سیردریا کوچ کردند. قبیله‌های اُغوز، از ترکیب چند قوم و گروه اجتماعی تشکیل شده بودند که در سده‌های 7 و 8ق، با یکی شدن این قبایل و گروه‌ها، اساس قومیت یک‌پارچه‌ای برای ترکمن‌ها ایجاد شد. اُغُزها پیش از اسلام، به‌علت آمیختگی با ایرانیان در آسیای میانه، با آنها شباهت‌های ظاهری بسیاری پیدا کرده بودند. در دوره سامانیان، گروهی از این قبایل به رهبری فردی به‌نام سلجوق، اسلام آورده و از آن پس به «ترکمن» مشهور شدند.

جغرافیا و جمعیت

زیستگاه اولیۀ قوم ترکمن در گذار تاریخی شامل سانک ترکمنستان، ایران، افغانستان، عراق، ترکیه، اردن، سوریه، چین، تاجیکستان، روسیه و ازبکستان بوده‌ است. امروزه بخش عمده‌ای از ترکمن‌ها در ترکمنستان ساکن هستند. در سال ۲۰۱۴م، جمعیت این کشور حدود ۵ میلیون نفر بوده که ۸۵درصد آنها را ترکمن‌ها تشکیل می‌دادند. در ایران ترکمن‌ها حدود ۲درصد از جمعیت را تشکیل می‌دهند که این میزان به‌طور تقریبی معادل ۱.۶ میلیون نفر است. ترکمن‌های ایران بیشتر در جنوب شرقی دریای خزر و در ترکمن‌صحرا سکونت دارند. از لحاظ استانی، سکونت‌گاه‌های آنها در استان‌های گلستان، خراسان رضوی (تربت جام) و خراسان شمالی است. شهرهای مهم ترکمن‌نشین در ایران عبارتند از بندرترکمن، گنبدکاووس، کلاله، آق‌قلا، گمیشان، مراوه‌تپه و اینچه‌برون. قلمرو اقوام ترکمنی که در آسیای میانه زندگی می‌کنند، از شمال به دریاچۀ آرال و فلات اُوسِت یورت، از جنوب به رودخانۀ گرگان و کوه‌های شمال خراسان و مرز‌های شمالی افغانستان، از مشرق به آمودریا و از مغرب به دریای مازندران محدود می‌شود.

در افغانستان نیز ترکمن‌ها اغلب در شمال غربی این کشور، به‌ویژه در امتداد مرز با ترکمنستان در ولایت‌های فاریاب و جوزجان، سکونت دارند.

زبان و مذهب

زبان ترکمنی شعبه‌ای از تُرکی اُغُزی است؛ زبان ترکمنی به شاخه زبان‌های ترکی در خانواده زبان‌های اورال-آلتاتیک تعلق دارد. مردمان ترکستان چین نیز به این شاخه زبانی صحبت می‌کنند. این زبان دارای دو نوع گویش (گویش قبایل بزرگ و گویش قبایل کوچک) است. ترکمن‌ها مسلمان و عمدتاً حنفی‌مذهب‌ هستند و طریقت نقش‌بندیه در میان آنها نیز پیروان فراوانی دارد. آخوند (آموزش‌یافتۀ مدارس دینی)، ملا (درس‌خوانده نزد آخوند) و قارلی‌ملا (قاری‌های قرآن با اجازه‌نامه از مدارس دینی) از مراتب روحانیت در جامعۀ ترکمن است. در میان ترکمن‌های ساکن در مناطق کوهستانی ایران، روحیۀ مذهبی بر روحیۀ قومی و در میان ترکمن‌های ساکن در مناطق دشتی، روحیۀ قومی بر روحیۀ مذهبی برتری دارد.

اعتقادات دینی ترکمن‌ها پیش از اسلام

قبل از ظهور اسلام، ترکمن‌ها تحت تأثیر تفکرات دینی و اجتماعی آسیای مرکزی، از جمله یهودیت و مانویت، قرار داشتند. در برخی مناطق نیز پیرو آیین شمنی بودند و به طبیعت‌پرستی و پرستش آسمان اعتقاد داشتند. آنها مظاهر طبیعت، آسمان، زمین و آب را ستایش می‌کردند. تقدس «تنگری» (خدای آسمان) نشان‌دهنده اعتقادات بسیار قدیمی آنان است. آسمان به‌عنوان عنصری مقدس، به‌دلیل نقش آن در بارش باران و در نتیجه سرسبزی و آبادانی، مورد ستایش قرار می‌گرفت و برای آن مراسم «سویت قازان» برگزار می‌کردند.

تقسیمات قوم ترکمن

قوم ترکمن از چند ایل بزرگ به نام‌های آتا، آل‌علی (علی ایلی، آلیلی)، اِرساری (ایرساری، ارزاری، ارسالی)، تَکَه، چاودور (چُودُور)، ساریق (ساریک، سالور)، سقر (ساقار، قره)، یمیرلی (ایمیرلی، یمره‌لی)، یموت و کوکلان (گوکلان) تشکیل شده است که هرکدام شامل ده‌ها تیره و طایفۀ کوچک و بزرگ هستند. بعضی از ایلات ترکمن در قرون گذشته به‌واسطۀ رشد یکجانشینی و زراعت به دو گروه بزرگ چَمُور یا چومِر (که شامل زارع و دام‌دار و صیاد و بازرگان بوده‌اند) و چاروا یا کوچگر (که شامل دامدار و شترچران‌ بوده‌اند)، تقسیم شده‌اند.

اقوام ترکمن در ایران

از جمله گروه‌های ترکمن که در ایران زندگی می‌کنند می‌توان به یموت، گوکلن و تکه اشاره کرد.

ترکمن‌های یموت؛ به دو گروه یموت خیوه (خوارزم) و یموت استرآبادی (گرگان) تقسیم می‌شوند. یموت‌های خیوه، در سمت غربی شهر خیوه و یموت‌های گرگان در دشت گرگان (ترکمن‌صحرا) و برخی مناطق مجاور با ترکمنستان زندگی می‌کنند. بزرگ‌ترین طوایف یموت در ایران را دو طایفه بزرگ «جعفربای» و «آتابای» می‌دانند. این طوایف، هرکدام به طایفه‌های کوچک‌تری تبدیل می‌شوند که در نهایت نام 91 طایفه از آنها، در فهرست رده‌بندی قوم یموت ثبت شده است. پیشۀ اصلی این طوایف، گله‌داری و دام‌داری بوده است و به‌صورت ییلاق و قشلاق، روزگار می‌گذراندند. دشت گرگان محل قشلاقی آنها و کوه‌های بالخان، در آن سوی رود اترک، به‌عنوان محل ییلاق آنها بود.

ترکمن‌های گوکلن؛ قبیله گوکلن یا گوکلنگ به‌معنای «سرزمین سبز» نیز از دیگر قبایل ترکمن است. این قبیله از دو طایفه اصلی به نام‌های «دودورغه» و «حلقه داغلو» تشکیل شده‌اند.

ترکمن‌های تکه؛ گروه بزرگ دیگری از ترکمن‌های ایرانی، تکه نام دارند که از پرجمعیت‌ترین و نیرومندترین قبایل ترکمن به‌ حساب می‌آیند. تکه، نام فرزند اِبوکه، از نوادگان اغورجیک است. این قبیله نیز به دو طایفه اصلی به‌نام فرزندان تکه یعنی «اُتمیش» و «تُقتِمیش» تقسیم شده‌اند. طایفه سومی از این قبیله نیز به‌نام فرزند سوم تکه نام گرفته‌اند که به‌دلیل زردرنگ بودن چهره، به «ساروق» معروف شده‌اند.

ویژگی‌های قومی ترکمن‌ها

چابکی، اطاعت‌پذیری و کم‌توقعی؛ ترکمن‌ها مردمی فعال، فرمانبردار و قانع هستند که این ویژگی‌ها در میان جوامع امروزی کمتر دیده می‌شود.

عادت به کار سخت؛ ترکمن‌ها به کار و تلاش زیاد عادت دارند. آنها قادرند وظایف خود را حتی در شرایط نامساعد به بهترین شکل انجام دهند.

وفای به عهد؛ اگر یک ترکمن قولی بدهد، می‌توان مطمئن بود که به آن عمل خواهد کرد.

وفاداری؛ در سفرنامه‌ها داستان‌هایی از وفاداری ترکمن‌ها نقل شده است که حق نان و نمک را نگه می‌دارند.

برابری افراد؛ درمیان ترکمن‌ها طبقه اشرافی موروثی وجود ندارد و همه خود را برابر می‌دانند؛ مگر کسانی که به‌دلیل سن و خرد از احترام ویژه‌ای برخوردارند و تنها کسانی رئیس می‌شوند که لیاقت رهبری را ثابت کرده باشند. نفوذ سرداران یا رهبران نیز ناشی از شایستگی آنها است. کلمه «سردار» در نزد ترکمن‌ها به‌معنای نجیب و بزرگ نیست؛ بلکه به افرادی اطلاق می‌شود که دل و جرأت داشته و قادر به رهبری گروه‌های مهاجم باشند.

آزادگی، درستکاری و میهمان‌نوازی؛ اکثر سیاحان و میسیونرهایی که با ترکمن‌ها برخورد کرده‌اند، شخصیت آنها را ستوده‌اند؛ به‌طوری که عشق به میهمان‌نوازی، شجاعت و علاقه بی‌‌پایان آنها به آزادگی و استقلال را شایسته ستایش دانسته‌اند.

احترام به زنان؛ طبق اظهارات جهان‌گردان محبت و ملاطفت ترکمن‌ها با خانواده‌ و احترامی که به زنان داشتند، قابل توجه بوده است. زنان نه‌تنها از لحاظ حقوق خانوادگی با مردان کاملاً مساوی بودند، بلکه پیرو وارث حق امر و نهی بر قبیله بوده و جنگاوران از آنها فرمانبرداری می‌کردند.

علاقه‌مند اسب؛ ترکمن‌ها بدون اسب قادر به انجام هیچ کاری نیستند. یک ترکمن با داشتن اسب، خود را مالک صحرا می‌داند و با اسب خود می‌تواند در صحرای بی‌انتهایی که نه آب و نه گیاهی در آن یافت می‌شود، گرسنگی و تشنگی را تحمل کند.

دوری گزیدن از قسم؛ ترکمن‌ها به‌ندرت سوگندی یاد می‌کنند. حرمت و ستایش آنها نسبت به خدا آن‌قدر زیاد است که اغلب حاضرند از ادعایی چشم بپوشند تا آن که با سوگند، مالی را از آنِ خود سازند. همچنین، آنها هنگام حضور در دادگاه راجع به تصور در اموال دیگران، قتل و غارت، از بیان حقیقت، هرچند که به ضررشان باشد، خودداری نمی‌کنند.

تبارشناسی قوم ترکمن

ترکمن‌ها از نظر ظاهری مردمی نسبتاً تنومند هستند. سر آنها معمولا نسبت به بدن قوی و عضلانی‌شان کوچک به نظر می‌رسد و چشمان کوچکی دارند. موهای کاملاً سیاه و دندان‌های بسیار سفید دارند و ریش بلند و تُنُک دارند. ترکمن‌ها بر اساس اسطوره‌ای، تبار سه طایفۀ بزرگ تکه، یموت و گوکلان را به ترتیب به قوچ کوهی، گرگ و گوسفند می‌رسانند. طبق این روایت، سه همسر نیای شکارچی آنها از گوشت این حیوانات خورده بودند. این باور منجر به نسبت دادن صفات متفکر و هنرمند (مانند قوچ) به تکه‌ها، جسور و دلیر (مانند گرگ) به یموت‌ها و نرم‌خو و عاشق‌پیشه (مانند گوسفند) به گوکلان‌ها شده است. نسب یموت به شرف و دو برادر ناتنی او به نام‌های چونی و قجق می‌رسد. خاندان قجق بعداً به شرف می‌پیوندند. ترکمن‌ها، فرزندان شرف را از نظر تباری برتر از فرزندان چونی می‌دانند. شرف و چونی به گروه‌های نسبی و دسته‌های متحد سیاسی در اتحادیه‌های ایلی ترکمن اطلاق می‌شده است؛ اما نسب اصلی ترکمن‌ها به شخصیتی به نام اغوزخان می‌رسد. گوکلان و چاودور دو گروه، از نوادگان اغوزخان هستند. نیای یموت‌ها، شخصی به نام یموت بوده که گروه‌های فرعی متعدد یموت از او نسب می‌برند.

شیوۀ زندگی قوم ترکمن

از جمله شیوه‌های زندگی اقوام ترکمن عبارت‌اند از:

1. عشایر یا کوچ‌رو؛ عشایر ترکمن به شغل دامپروری و تولید فراورده‌های دامی (شیر، ماست، کره، پنیر، روغن محلی و پشم) مشغول هستند و به‌دلیل کوچ‌های فصلی که دارند، کمتر به کشاورزی می‌پردازند.
2. یکجانشین؛ گروهی از اقوام ترکمن متناسب با سبک زندگی یکجانشینی در شهر و روستا اغلب به شغل کشاورزی مشغول هستند. وجود زمین‌های حاصل‌خیز در منطقۀ گوکلان و چشمه‌سار‌هایی که در آن جاری است، شرایط را برای کشت و زراعت برنج، ماش، کنجد، گندم و جو توسط ترکمن‌های این منطقه فراهم آورده است. همچنین گروهی از اقوام ترکمن که در منطقۀ سواحل دریاری خزر ساکن هستند، نوعی سبک زندگی شهری داشته و بیشتر به ماهی‌گیری، کشتی‌رانی و تجارت مشغول هستند.

نوع مسکن در قوم ترکمن

قوم ترکمن از دو نوع مسکن به‌صورت متحرک و ثابت استفاده می‌کنند. شکل ساختمان و مصالح به‌کار رفته در هر یک از این دو نوع مسکن، وابسته به شیوۀ زندگی معیشتی، ویژگی‌های اقلیمی، اقتصادی و فرهنگی قوم ترکمن است. ترکمن‌های عشایر و کوچ‌رو عموماً در چادر‌های نمدی به‌نام اوی (آلاچیق) سکونت کرده؛ اما ترکمن‌های روستانشین در خانـه‌های گلی و در قلعه‌های تدافعی زندگی می‌کنند. چند نوع اوی ترکمنی وجود دارد که شامل اوی تکه با گنبد نیم‌گرد، اوی یموت با گنبد پهن و اوی چودور با گنبد بلند و گوشه‌دار است. در ایران دو نوع اوی (تکه و یموت) متداول بوده است. اسکلت اوی چوبی و قابل باز و بسته شدن بوده و سطح دیواره و سقف آن را از بیرون با چند تکه بزرگ نمدی می‌پوشانند. بزرگ و کوچک بودن آلاچیق‌ها به وضع اقتصادی، اجتماعی و عیال‌واری سرپرست خانواده بستگی دارد. این چادر نمدی را هنوز می‌توان میان برخی ترکمن‌های ساکن دشت ترکمن در ایران مشاهده کرد. اگرچه اوی امروزه بیشتر به‌صورت نوعی خانۀ فرعی یا فضای انباری در کنار مسکن دائمی به‌کار می‌رود، اما هنوز شبانان گوگچاداغ از این مسکن متحرک استفاده می‌کنند. ترکمن‌ها در گذشته هنگام خطر یا قرار گرفتن در معرض تاخت و تاز و حملۀ بیگانگان، اوی‌های خود را در نزدیکی یکدیگر برپا کرده و زمانی که خود را از حمله در امان می‌دیدند، اوی‌های خود را با فاصله از یکدیگر برپا می‌کردند.

خانواده و جایگاه آن در قوم ترکمن

ساختار نظام خانوادۀ ترکمنی از گذشته تاکنون بیشتر بر پایۀ پدرمحوری بوده و مرد عضو مقتدر و بانفوذ خانواده است و سایر افراد خانواده از قبیل زن و فرزندان، تابع او هستند. تأثیر و نفوذ همسران بر مردان نیز امری شناخته‌شده و قابل قبول در میان این قوم است. پس از آن زن مُسِن و بزرگ خانواده از جایگاه و احترامِ خاصی برخوردار است. زنان و دختران جوان اقوام ترکمن، بیشتر تابع تصمیمات و نظرات خانواده به‌خصوص پدر خانواده هستند و احترام و تکریم نظر بزرگان جزء جدایی‌ناپذیر فرهنگ و سبک زندگی بانوان ترکمن است.

رابطۀ پدر و پسر در خانوادۀ ترکمنی

در فرهنگ ترکمن، رابطه پدر و پسر ساختاری سلسله‌مراتبی، شبیه به رابطه رئیس و مرئوس دارد. پسر پس از بلوغ، به‌تدریج در فعالیت‌های اقتصادی خانواده مشارکت می‌کند، در تصمیم‌گیری‌های مربوط به ازدواجش با او مشورت می‌شود و به‌مرور در مسائلی مانند خرید و فروش دام و کوچ نیز نظر او پرسیده می‌شود. پسران خانواده، پس از ازدواج نیز تا زمانی‌که برای کار مستقل شوند، از خانواده پدری جدا نمی‌شوند. نکته قابل توجه، احترام عمیق جوانان به بزرگترها است. اگرچه شرایط زندگی مدرن بر این رابطه اثر گذاشته است؛ اما پدران ترکمن هنوز هم پسران خود را به‌عنوان یک سرمایه اقتصادی ارزشمند تلقی می‌کنند؛ همانطور که در ضرب‌المثلی ترکمنی پسران سرچشمه ثروت معرفی شده‌اند.

در گذشته، در هنگام ازدواج پسر ارشد، پدر برای او آلاچیقی در سمت راست آلاچیق خود برپا می‌کرده و برای پسران دیگر خود نیز به نوبت، آلاچیق‌هایی در سمت چپ می‌ساخته است. پسر آخر خانواده نیز که در میان مردم ترکمن به «کُرپه اوغلی» معروف است، در آلاچیق پدر می‌ماند.

رابطۀ پدر و دختر در خانوادۀ ترکمنی

رابطه پدر با دختر مجردش به‌طور قابل توجهی با رابطه‌اش با پسر متفاوت است. پدر ترکمن نسبت به دخترش بسیار حساس و محافظه‌کار است. دختر در حضور پدر معمولاً صحبتی نمی‌کند و صرفاً از دستورات او اطاعت می‌کند. تصمیم‌گیری در مورد ازدواج دختر منحصراً بر عهده پدر است. او هرگز با افراد غیرخانواده در مورد دخترش صحبت نمی‌کند و حتی با بستگان نزدیک نیز، صحبت درباره دخترش محدود به موضوع ازدواج او می‌شود. در جامعه ترکمن، پدر مسئول حفظ پاکدامنی دخترش است و در صورت انحراف دختر از مسیر عفت، پدر می‌تواند او را به قتل برساند. پس از ازدواج، رابطه پدر و دختر تغییر می‌کند و در واقع، نقش پدر به شوهر منتقل می‌شود. دختران، 2 تا 3 روز پس از ازدواج خود، به خانه پدری برمی‌گشتند تا آداب و هنرهای خانه‌داری و گله‌داری را یاد بگیرند. آنها، تا دو سال در خانه پدری می‌ماندند و پس از آن نیز تا یک سال به خانه پدر و شوهر رفت و آمد داشتند تا هنرهای خود را تکمیل کنند. دختر پس از این مرحله سالی چند بار به دیدار والدینش می‌آید و در این دیدارها، مانند سایر زنان، در بخش زنانه اقامت می‌کند و به انجام کارهای زنانه می‌پردازد.

پوشاک قوم ترکمن

پوشیدن لباس‌های محلی و بومی میان اقوام مختلف مانند ترکمن‌ها در ایران، نمادی از خودباوری در میان اقوام است. در بسیاری از مناطق ترکمن‌نشین، پوشش افراد همان لباس سنتی قوم ترکمن است که سبب یک‌دست شدن مردم، بدون در نظر گرفتن اختلاف طبقاتی میان افراد قوم می‌شود.

پوشاک زنان

پوشش زنان ترکمن متشکل از کلاه، سربند، شلوار، پیراهن و پاپوش است. نوع لباس محلی بانوان ترکمن به‌گونه‌ای است که مانند سایر لباس‌های محلی در ایران پوشش کاملی را برای زنان تشکیل می‎‌دهد. کلاهی که دختران ترکمن بر سر می‌گذارند، بوریک، تاسرگ و تاخیه نامیده می‌شود و اغلب دختران مجرد بر سر می‌گذارند. هنگامی که دختران ترکمنی ازدواج می‌کنند، بوریک را از سر برداشته و طی مراسم خاصی پیشانی‌بند یا «آلانگی» را بر سر می‌گذارند. در میان فرهنگ ترکمن رنگ پیشانی‌بند زنان، متناسب با سن آنها متفاوت است. پیشانی‌بند قرمز برای زنان جوان کاربرد دارد و نشانۀ شادابی است. پیشانی‌بند مشکی مورد استفادۀ زنان میانسال بوده و نشان‌دهندۀ کارکشتگی و باتجربه بودن آن زن است. همچنین پیشانی‌بند سفید که بر سر زنان پیر بسته می‌شود، نشانۀ عاقلی این بانوان است. تنوع رنگ در لباس محلی آنها نیز نمود پیدا کرده و جذابیت و زیبایی خاصی به این نوع لباس‌ها داده است. در میان قوم ترکمن نوع پوشش بانوان متناسب با سن، مجرد یا متاهل بودن و جایگاه اجتماعی هر فرد متفاوت است.

زیورالات زنان ترکمن

زیورآلات ترکمن اغلب درشت و از نقره ساخته شده‌اند ودارای طرح‌های گل و گیاه است که با نگین‌هایی از عقیق یا شیشه‌های رنگی تزئین شده‌اند. نقره کاربرد فراوانی در ساخت این جواهرات دارد و گاهی از طلا نیز استفاده می‌شود؛ اما در کنار نقره، فلزاتی چون مس، برنج و ورشو نیز به کار می‌روند. این زیورآلات که فاقد جزئیات زیاد هستند، وقار و سنگینی خاصی دارند که به آنها اصالت می‌بخشد. آنها با وجود وزن زیاد جواهرات به‌صورت روزانه از آن استفاده می‌کنند و معتقدند که وزن زیاد این جواهرات و صدای زنگوله‌مانند آن، مانند طلسمی محافظ عمل کرده و ارواح خبیث را دور می‌کند. این زیورآلات به‌صورت مجزا یا متصل به لباس مورد استفاده قرار می‌گیرند. زیورآلات سر ترکمن شامل انواع مختلفی است از جمله قُبه، تَنه چور، یَنگ سَلِگ، آلین‌شای (زیور پیشانی)، قَوالچاقچه (شبه گوشواره)، مانالیلق، ایلدر گیج، اوگرمه (ایگمه)، سانجلق، سَن سوله، آداملق، گیسوبند، آسیق، ساچاوجی، ساچباغ، ساچ مونجوق و چای بویین (سنجاق سر)،زیورآلات پوشاک ترکمن شامل گل یقه (گل یاخا)، تنه چور، چاپ رازچانگا، چانگا، گنجیک، آگینلیک، کوموش پول، بزنیت، آچارباغ، دوغاقاب (کیسه دعا، قاب دعا)، داغدان و هیکل است. زیورآلاتی هم که به‌صورت مجزا استفاده می‌شود، عبارتند از دستبند یا بوزالیک، اوزوق، بلزیک، یووسه، سارماق، حلقه، ال مالگا، اشک بوکاو، قورساماق، آلاجا، قولاق حالقا، طوق.

پوشاک مردان

لباس مردان ترکمن متشکل از:

1. دُون؛ ردای بلندی از جنس ابریشم که تا زیر زانوی آن‌ها می‌آید.
2. قوشاق یا تورمه شال؛ کمربندی به‌شکل شال است.
3. چأكمن؛ بالاپوشی بلندتر از كت‌های كنونی كه از كُرك شتر تهیه شده است.
4. اوچمك یا سیلكمه؛ پوستینی از پوست برۀ قره‌گل (برۀ 5-6 ماهه) و پوست گوسفند است كه در هوای سرد استفاده می‌شود.
5. كوینك؛ پیراهنی ساده و فاقد یقه بوده و یا یقه‌ای كوتاه، مدور و بدون دکمه، با آستین‌هایی بلند كه به‌جای دکمه، بندهایی در آن به‌ كار می‌رود. این یقه با سوزن‌دوزی‌های مفصلی تزئین می‌شود و سر آستین آن نیز گلدوزی شده است.
6. جولبار؛ شلوار مردانه گشادی كه از رشته‌های پنبه‌ایِ لیفه‌ای‌شکل تشكیل شده است.
7. كلاه‌ها؛ کلاه قوم ترکمن تلپك نام دارد که نوعی كلاه پوستی با پشم‌های نسبتاً بلند است كه انواع گوناگونی داشته و شامل دو مه تلپك، بوخار تلپك و شپیرما تلپك است.
8. بوریك یا عرق‌چین.
9. كفش؛ کفش‌های قوم ترکمن دو نوع بوده و شامل چكمه بلند چرمی با نوك برگردان (اصلی‌ترین پا‌پوش مردان ترکمن بوده که در زبان تركمنی، ادیك نام دارد) و چاریق (نوعی پا‌پوش كه چوپانان از پوست گاو تهیه کرده و مخصوص استفاده در صحرا و خاك نرم است) است.
10. دولاق؛ پارچه‌ای دستباف است که قبل از پوشیدن چارق، دور مچ پا تا ساق می‌پیچند كه حكم محافظ و یا جوراب را دارد.

ادبیات قوم ترکمن

قوم ترکمن دارای پیشینه‌ای غنی در ادبیات، به‌ویژه ادبیات شفاهی است. ادبیات مکتوب و شفاهی مردم ترکمن پیوندی تنگاتنگ با یکدیگر دارند؛ به‌طوری که بررسی ادبیات مکتوب و پژوهش در آثار سخنوران و ادیبان ترکمن بدون توجه به ادبیات شفاهی و عامیانه ناممکن به نظر می‌رسد. ادبیات شفاهی ترکمن با پیشینه‌ای کهن، سرچشمه‌ای ارزشمند برای سخنوران بوده است. موضوعات اصلی ادبیات شفاهی ترکمن شامل جوانمردی، شجاعت، قهرمانی، سخاوت، حفاظت از قوم، مبارزه با نیروهای اهریمنی، پایداری و صداقت است که همگی آرزوها و امیال انسانی را منعکس می‌کنند. قدیمی‌ترین اثری که می‌توان نمونه‌هایی از ادبیات شفاهی مردم ترکمن را در آن یافت، «دیوان لغات الترک» اثر محمود کاشغری است. این کتاب که به زبان قدیم ترکمنی نوشته شده، سرشار از ضرب‌المثل‌ها و باورهای قوم اوغوز (اجداد ترکمن‌ها) است. ادبیات مکتوب قوم ترکمن از قرن دهم هجری قمری آغاز شده و تا عصر حاضر ادامه دارد. در این میان، آثار ارزشمندی در زمینه شعر و داستان به وجود آمده است. مهم‌ترین شاعر تمامی اعصار در بین ترکمن‌ها، مختومقلی فراغی (۱۱۴۶-۱۲۰۵ق) است که او را بنیان‌گذار ادبیات نوین ترکمن می‌دانند.

دِسان‌خوانی

دِسان‌خوانی در میان ترکمن‌ها یک سنتِ داستان‌گوییِ تاریخی و طولانی است که به‌عنوان بخشی مهم از ادبیات شفاهی، در شناخت فرهنگ و ادبیات بسیار ارزشمند است. دِسان‌خوانی به اجرای داستان‌های عامیانه گفته می‌شود که ترکیبی از بخش‌های منثور و منظوم هستند و ترتیب آن به این صورت است که باغشی (خُنیاگر) دِسان‌ها را تعریف می‌کند و به آوازی که با ساز همراهی می‌شود، اجرا می‌کند. این سنت شعری-موسیقاییِ شفاهی، آشنایی با صورتی از ادبیات شفاهی و تطور و تحول آن و شگردهای روایی است. جدای از اهمیت و نقش مهم این سنت در فرهنگ ترکمنی، دِسان‌خوانی، ضمن داشتن خصوصیات ترکمنی، تشابهاتی با فرهنگ‌های اقوام تُرک آسیای میانه و نیز فرهنگ‌های ایرانی دارد که بر هویت التقاطیِ این فرهنگ و نقش مهم ارتباطی آن دلالت دارند. ریشه دِسان‌باغشی به‌عنوان اجراکنندگان و انتقال‌دهندگان سنت موسیقایی-شعری شفاهی به «بخشی‌ها» می‌رسد. در گذشته، در میان ترکمن‌ها، «باغشی» به مفاهیم پیشگو، شَمَن و فرد باسواد که داستان‌ها را روایت می‌کرد، اشاره داشت. دسان‌خوانی در مراسمی مانند عروسی، برپایی آلاچیق، ختنه‌سوران و مجالس ساز و صحبت بعد از صرف غذا و چای به اجرای دسان‌ها پرداخته می‌شده است.

هودی‌خوانی

هودی‌خوانی یا لالایی‌خوانی، نغمه‌ای دلنشین و آرام‌بخش است که مادران ترکمن از هزاران سال پیش تاکنون به‌عنوان یک میراث فرهنگی ارزشمند و ناملموس نگهداری کرده‌اند و امروز در فهرست میراث فرهنگی کشور ثبت شده است. این لالایی، برای تربیت و آموزش کودکان و نوزادان در قالب اشعاری مادرانه، مفاهیم اخلاقی بلند مانند شجاعت، مهربانی و صداقت را انتقال می‌دهد و باعث حفظ و تداوم فرهنگ و زبان این قوم شده است. وقتی کودکی «هودی» را می‌شنود، آرام می‌گیرد و به خواب فرو می‌رود. نه‌تنها کودکان، بلکه بزرگسالان نیز تحت تأثیر این آوا قرار می‌گیرند و در آرامش فرو می‌روند. «هودی» واژه‌ای مرکب است که از «هو» به معنای خدا و «دی» به معنی بگو، ساخته شده است. این اثر ادبی، در زمره ادبیات شفاهی ترکمن‌ها است و نمادی از فرهنگ شعر و موسیقی مردمی این قوم به شمار می‌آید و در قالب چهارخطی یا دوبیتی‌های گوش‌نواز سروده شده است. اشعار این نوع لالایی‌ها، که نسل به نسل منتقل شده، حاوی دعای خیر مادرانه و آرزوهای آنها برای آینده فرزندان است. مادران ترکمن در لالایی‌های خود، داستان‌هایی کوتاه و آموزنده از قول خاله، عمو، عمه، پدربزرگ و مادربزرگ می‌خوانند تا در کنار آموزش خوبی‌ها، پیوندهای خویشاوندی و ارزش‌های خانوادگی را نیز به کودکان خود منتقل کنند.

لأله‌خوانی

لأله‌ها، ترانه‌های دختران و نوعروسان ترکمن است که از طریق آن، به وضعیت فرهنگی-اجتماعی خود در شکل‌دهی به زندگی مشترک، اعتراض می‌کنند یا دلتنگی‌های‌شان را بروز می‌دهند. این ترانه‌ها، غمناک و سوزناک هستند و دختران ترکمن در شب‌های مهتابی آنها را دسته‌جمعی می‌خوانند. لأله‌ها معمولاً چهارمصرعی و هفت‌هجایی‌ هستند و گاهی به‌صورت ترجیع‌بند استفاده می‌شوند؛ به‌عنوان مثال در برخی ترانه‌ها به انتخاب همسر توسط والدین، سکونت اجباری در قبیله شوهر و دوری از خانواده اعتراض می‌کند. امروزه، این سنت بیشتر اهمیت تاریخی دارد و برخی از ابعاد آن به‌دلیل تغییر شکل زندگی دست‌خوش تحول شده است. محتوای لأله‌ها با شرایط زندگی اجتماعی-تاریخی زنان و دختران کاملاً پیوند دارد. ترانه معروف در این‌باره «چونقور قویا داش آتسانگ» نام دارد.

آداب و رسوم قوم ترکمن

پیشینه هزارساله قوم ترکمن گویای تکثر و فراوانی رسومی است که هر یک به نحوی در زندگی اجتماعی آنها نقش داشته‌اند. پس از مسلمان شدن، اسلام تأثیرات بسیاری در بین اجتماع و آداب و رسوم این قوم داشته است. مصداق این گفته را می‌توان در رسوم مذهبی فراوانی یافت که ایرانیان ترکمن بسیار به آن پایبند هستند.

رسم و رسوم ازدواج و مراسم عروسی

در فرهنگ ازدواج ترکمن، اصالت نژادی اهمیت بالایی دارد و وصلت به سادگی صورت نمی‌گیرد. بررسی اصیل بودن خانواده و عشیره طرف مقابل، اصلی اساسی است. ازدواج در سنین پایین مرسوم بوده و دختر به‌دلیل افزایش جمعیت و تقویت قوم و عشیره، ارزشمند تلقی می‌شود. بزرگان ترکمن، فردی را که دارای اصالت ترکمنی و دارای طایفه و عشیره است، از ازدواج با کسی که مادرش ترکمن نیست و فاقد عشیره است، نهی می‌کنند. البته امروزه، با تغییر شکل زندگی و تفکرات، این سنت کمرنگ شده و ازدواج با سایر اقوام نیز تعدیل شده است. با این حال، هنوز هم ازدواج دختر ترکمن با غیرترکمن چندان پذیرفته نیست.

مبلغ مهریه طبق سنت ترکمن‌ها بسیار کمتر از جا‌های دیگر بوده و مقدار آن معمولاً توسط امام جمعه هر شهرستان اعلام می‌شود. به‌ همین منظور دختران هر شهرستان و روستا اغلب مهریه‌ای شبیه به هم دارند. رسم «مبلغ قیمت عروس» در میان ترکمن‌ها نوعی شیربها است که توسط بزرگان خانواده داماد و عروس تعیین شده و به‌صورت نقدی از خانواده داماد دریافت می‌شود. این سنت هنوز هم رواج دارد. در طول مراسم عقد، سه زن جوان در سه طرف محل عقد به‌طور مداوم قیچی می‌زنند؛ این کار به این نیت انجام می‌شود که هرگونه نیات شوم دشمنان در حین خطبه عقد خنثی و بی‌اثر شود. پس از عقد و قبل از غروب آفتاب، یکی از زنان انگشت کوچک دست راست عروس و داماد را به هم پیوند می‌دهد. در برخی مناطق ترکمن‌نشین مانند گمیشان، بندرترکمن، مراه تپه و کلاله، سوار کردن عروس بر کجاوه و آوردن آن با شتر به خانۀ داماد، مرسوم است. عروس به‌جای پوشیدن لباس عروس سفید، لباس‌های سنتی قرمز رنگ پوشیده و چارقد بزرگی از جنس چادرشب بر سرش می‌اندازد؛ داماد نیز به جای کت‌وشلوار، لباس محلی با کلاه پشمی بزرگی که جزیی از لباس سنتی ترکمن‌ها است، می‌پوشد. طبق سنت ترکمن، عروس پس از عروسی تا دو سال در خانه پدری می‌ماند تا برای زندگی مشترک خود قالیچه و گلیم ببافد، وسایل زندگی تهیه کند و پخته‌تر و با تجربه‌تر شود.

طلاق در بین ترکمن‌ها امری منفور بوده و زوجین به‌منظور تحکیم بنیان خانواده‌های خود بر سازش و حل مشکلات خانوادگی تلاش می‌کنند. داشتن فرزند زیاد در میان قوم ترکمن، امری رایج بوده و باعث فخر و مباهات آنها است.

اعیاد و جشن‌ها

عید نوروز

نوروز در فرهنگ ترکمن از دیرباز جایگاه ویژه‌ای داشته و در اشعار شاعران کلاسیک ترکمن نیز بازتاب یافته است. ترکمن‌ها در آستانه نوروز به تدارک خانه‌تکانی، خرید لباس و تهیه شیرینی‌های محلی می‌پردازند. همچنین با تزئین اسب‌ها و آویختن زنگوله به گردن گوسفندان، به استقبال سال نو می‌روند. اعتقاد به بازگشت ارواح اموات و لزوم پاکیزگی خانه، از دیگر آداب و رسوم این ایام است. تحویل سال در میان ترکمن‌ها با روشن کردن چراغ‌ها، باز کردن پنجره‌ها و تلاوت قرآن توسط بزرگ خانواده همراه است. غسل کردن، پوشیدن لباس نو، خواندن نماز شُکر، زیارت اهل قبور و قربانی کردن گوسفند از دیگر رسوم این عید است. ترکمن‌ها نوشیدن از آب اولین باران نوروزی را نیکو می‌دانند و برای فرزندان متولد شده در این روز، نام‌های مرتبط با نوروز و بهار انتخاب می‌کنند.

عید فطر

ترکمن‌ها به عید فطر، «آرازا بایرام» می‌گویند. عید فطر در بین ترکمن‌ها تنها یک جشن مذهبی نیست؛ بلکه احیاگر سنت‌ها و آیین‌های کهن این قوم است. ترکمن‌ها هم مانند سایر مسلمانان، روزه گرفتن در روز عید فطر را جایز نمی‌دانند. آمادگی برای این عید از چند روز قبل با نظافت خانه‌ها و شستن لباس‌ها و سپس پخت شیرینی و توزیع آن بین همسایگان آغاز می‌شود. در صبح عید فطر، مردان به عیدگاه که محوطه‌ای وسیع در خارج از شهر است، می‌روند و نماز عید را برپا می‌کنند. در این روز، سفره‌های رنگین عید در خانه‌های ترکمن‌ها گسترده شده و درهای منازل به روی همگان باز است. این سفره‌ها تا سه روز پس از عید پهن بوده و جشن و سرور ادامه دارد. یکی از رسوم این عید، عیدی دادن بزرگترها به کوچکترها است. علاوه بر این، ترکمن‌ها با فرا رسیدن عید، لباس‌های نو بر تن می‌کنند و این نو شدن، تنها به ظاهر محدود نمی‌شود؛ بلکه فرصتی برای نو کردن دل‌ها و تجدید پیمان برای بهتر زیستن است. در این روز، با پیروی از آموزه‌های دینی، کدورت‌ها به فراموشی سپرده شده و امید به آینده‌ای روشن‌تر در دل‌ها جوانه می‌زند.

عید قربان

ترکمن‌ها در عید قربان نیز آداب و رسوم ویژه‌ای دارند. در روز هشتم ذی‌الحجه مراسم نظافت خانه‌ها و شستن لباس‌ها و در روز نهم مراسم پخت شیرینی و توزیع آن را انجام می‌دهند. سپس، در شب عید قربان، حمام مخصوصی به نام «قربان شورا» انجام می‌دهند تا برای عید آماده شوند. در روز عید قربان، پیش از طلوع آفتاب، به عیدگاه رفته و نماز عید را اقامه می‌کنند. پس از بازگشت از عیدگاه، مراسم قربانی کردن انجام می‌شود. به‌طور معمول، هر فرد متأهل که توانایی مالی داشته باشد، یک گوسفند قربانی می‌کند. گاهی نیز به جای گوسفند، به‌صورت اشتراکی گاو یا شتر قربانی می‌کنند که در این حالت، تعداد شرکا نباید از هفت نفر بیشتر باشد. در بعد از ظهر روز عید، گوسفند قربانی کرده و گوشت آن را به‌عنوان هدیه و صدقه برای خانواده‌های ترکمن نیازمند می‌فرستند. ترکمن‌ها عید قربان را به مدت سه روز جشن می‌گیرند.

ولیمۀ ختنه

از آداب رایج در میان قوم ترکمن، اهمیت ختنه و ولیمه آن است. ترکمن‌ها این جشن را به‌جهت مبارزه با دشمنان این سنت اسلامی (به‌ویژه در زمان حکومت کمونیست‌ها) با شکوه فراوان برگزار می‌کنند و در این مراسم، اقوام و آشنایان را برای صرف غذا دعوت می‌کنند. مهمانان نیز با هدایای خود، این سنت نبوی را گرامی می‌دارند.

آیین‌ها

آیین یا رمضان

در میان قوم ترکمن، ماه رمضان به «اراز آی» مشهور است. چند روز قبل از فرارسیدن آن، ترکمن‌ها گوسفند و بز قربانی می‌کنند و گوشت آن را بین فقرا و همسایه‌ها تقسیم می‌کنند یا با آن غذایی پخته و مهمانی می‌دهند که به آن «الله یلی» می‌گویند. آیین «یا رمضان» از آداب قابل‌توجه و مرسوم در میان ترکمن‌ها است که هرساله در شب چهاردهم ماه رمضان اجرا می‌شود. در این رسم، اشعاری در ستایش ماه رمضان، اعمال و برکات آن و توجه به خداوند خوانده می‌شود. در شب چهاردهم ماه رمضان پس از نماز عشا و تراویح، گروه‌های مختلف سنی در بیرون مسجد جمع می‌شوند. سپس این جمعیت به در خانه‌های مردم رفته و مقابل آن تجمع کرده و سرخوان شروع به خواندن ابیاتی درباره فضیلت ماه رمضان و دعا برای اهل آن خانه می‌کند. پس از اتمام قرائت هر بند، دیگر اعضای گروه یک‌صدا «آللاو» (ترکیب مخففی از عبارت «الله» و «هو») می‌خوانند و او را همراهی می‌کنند. اشعار خوانده‌شده در این آیین، جزوی از ادبیات شفاهی ترکمن‌ها است. در کنار سرخوان و همخوان‌ها، فرد یا افرادی مسئولیت دریافت صدقات و نذورات را از صاحبان خانه‌ها بر عهده دارند. در گذشته این نذورات بیشتر برنج، گندم و قند بود؛ اما امروزه بیشتر پول می‌دهند و این کار تا پاسی از شب ادامه دارد.

رسم آق‌قویون یا آق آش

آق آش جشنی به مناسبت 63 سالگی، یعنی هم‌سن شدن با پیامبر اسلام و از آیین‌های سنتی و دیرینه ترکمن‌ها است. این آیین با نام‌های آق آش یا آق‌قویون شناخته می‌شود و نشان‌دهنده عشق و ارادت ترکمن‌ها به پیامبر و دین اسلام است. آق قویون به‌معنای گوسفند سفید است و به این اشاره دارد که برای قربانی کردن، از گوسفند سفید استفاده می‌شود. این آیین نمادی از احترام به سالمندان است و در گذشته رواج بیشتری داشته است. در سال‌های اخیر نیز با رسیدن هر فرد ترکمن به سن 63 سالگی، این جشن در نقاط مختلف گلستان برگزار می‌شود. این جشن نمادی از رفتار شایسته و دوری از بدی‌ها و تیرگی‌ها است. در گذشته این جشن با مراسم خاصی برگزار می‌شد؛ مردان ترکمنی که به این سن می‌رسیدند، با ذبح گوسفندی سفید، ولیمه می‌دادند و غذاهایی به رنگ سفید طبخ می‌کردند. برگزاری این جشن نوعی خوش‌یمنی و کار نیک تلقی می‌شد که ریشه در فرهنگ ترکمن داشت. امروزه این آیین به ندرت در برخی مناطق هوتن، برخی روستاهای گمیش‌تپه، برخی روستاهای شمال آق‌قلا دیده می‌شود.

رسم آب و نمک

یکی از غنی‌ترین رسوم قوم ترکمن، احترام به نان و سفره است. این قوم ضرب‌المثل‌ها و اصطلاحات فراوانی در مورد نان به کار می‌برند؛ زیرا آن را مظهر برکت می‌دانند و سفره را جایی که این برکت در آن قرار می‌گیرد. بنابراین، احترام به هر دو، امری واجب تلقی می‌شود. ترکمن‌ها پا گذاشتن روی سفره را بی‌احترامی بزرگی می‌دانند و این رسم حتی در مهمانی‌های رسمی و بزرگ نیز رعایت می‌شود. هنگام ورود مهمانان، یک قرص نان و ظرف کوچکی نمک در مقابل آنها قرار داده می‌شود. این کار نشانه ادای احترام به مهمان است. معمولاً پس از تعارف نان و نمک، مهمان تکه‌ای از نان را برداشته و می‌خورد. این عمل به‌منظور نمک‌گیر شدن مهمان انجام می‌شود. در مهمانی‌های بزرگ و هنگام پذیرایی از میهمانان خارجی که به ترکمن‌صحرا سفر می‌کنند، این رسم به‌منظور ادای احترام و اطمینان از وفاداری آنها به ایران انجام می‌شود و این سنت از نیاکان ترکمن به ارث رسیده است.

ذکر خنجر

مهم‌ترین رسم و آیینی که از سالیان دور همراه این قوم بوده، ذکر خنجر است که پیشینه آن به سه سده قبل از ظهور اسلام می‌رسد. در دوران قبل از اسلام، به‌علت شرایط اجتماعی و معیشتی که این قوم داشت و به‌منظور مقابله با دشمنان، در کنار انواع فنون دفاعی و کاربردهای متنوع از سلاح، آیین ذکر خنجر نیز به‌عنوان عملی بسیار مهم برای رسیدن به آمادگی نهایی جنگ اجرا می‌شد. با ترویج اسلام، مراسم ذکر خنجر نیز با تأثیرپذیری از شرایط جدید به‌صورت مراسمی دینی-مذهبی یا آیینی، تغییر و تحول یافت. بر این اساس ذکر خنجر عنوان «ذکر هلل» را کسب کرده و مراسم آن صرفاً به‌منظور تقرب به پروردگار انجام می‌شود. از همان دوران تاکنون، این آیین در بین ترکمن‌ها نشانی از قدردانی از خداوند است. اشکال و حالت‌هایی که در این نوع آیین مذهبی مشاهده می‌شود، نوعی از اتحاد و هم‌شکلی را بیان می‌کند و ارتباط نزدیکی به ذکرگویان آن دارد که مفاهیمی چون حمد و ثنای الهی و ستایش از رسول خدا را دربر می‌گیرد. اجرای این آیین دینی هم‌اکنون به‌صورت مقطعی در مراسم رسمی دولتی اعم از جشنواره‌های فرهنگی اقوام، به‌عنوان نمادی از فرهنگ این قوم، انجام می‌گیرد. ذکر خنجر، با لباس‌های سرخ سنتی و چکمه‌های چرمی اجرا می‌شود و ریشه در آیین‌های شمنی دارد. حرکات چرخشی نمادین، آواهای خاص و استفاده از خنجر، ویژگی‌های بارز این رقص است که هم هنر را به نمایش می‌گذارد و هم باورهای ملی و مذهبی ترکمن‌ها را زنده نگه می‌دارد.

رسم خون‌بست

خون‌بست به‌معنای جایگزین کردن قصاص با دیه یا پرداخت خون‌بها است. طبق این سنت، خانواده مقتول با وساطت ریش‌سفیدان، قاتل را می‌بخشد. این گذشت با مراسمی خاص همراه است؛ در این مراسم، قاتل ریسمانی را به گردن انداخته و سر دیگر آن را به در می‌بندد و سه بار از زیر شمشیری که خان در دست دارد، عبور می‌کند؛ خان با شمشیر ریسمان را پاره کرده و به این ترتیب، قاتل از قصاص معاف می‌شود. اگرچه قاتل می‌تواند در یکی از مناطق زندگی کند و از حمایت خان و خانواده‌اش برخوردار باشد؛ اما حق ندارد در حضور آنها بخندد. این سنت گذشت و بخشش در منازعات قومی و قبیله‌ای، ریشه‌ای اسلامی-ترکمنی دارد.

سنت پناه دادن

در فرهنگ ترکمن، اگر قاتلِ فرزند به خانه‌ او پناه ببرد، آن شخص تا زمانی که قاتل مهمان اوست، به او آسیبی نمی‌رساند. این اصل مهمان‌نوازی و حفظ حرمت پناهنده، حتی در مورد قاتل اعضای خانواده نیز رعایت می‌شود. صاحب‌خانه به قاتل پناه داده شده، غذا و سرپناه می‌دهد و حرمت او را نگاه می‌دارد و به‌محض اینکه قاتل از پناهگاه خارج شود، صاحب‌خانه او را تا زمانی که رد پایش گم شود، تعقیب نمی‌کند و سپس برای گرفتن قصاص اقدام خواهد کرد.

آیین پُرخوانی

آیین «پرخوانی» به‌منظور بهبود بیماران روحی-روانی و به‌عنوان شکلی از روانکاوی سنتی و در تداوم آیین‌های شمنی از دوران پیش از اسلام شکل گرفته است. رهبری این مراسم بر عهده «پرخوان» است که مدعی برخورداری از نیروی ماوراءالطبیعه بوده و با الهام از این نیرو، بیماران روحی-روانی را شفا می‌دهد. پرخوانی نوعی موسیقی‌درمانی محسوب می‌شود و می‌توان آن را با آیینی مانند«آیین زار» در جنوب ایران مقایسه کرد. در این مراسم معمولاً از دوتار استفاده می‌شود؛ اما از ساز «تویدوک» (نی هفت‌بند) نیز برای درمان برخی بیماری‌ها از جمله سرخک بهره می‌برند. نوازنده تویدوک و خواننده بر بالین بیمار حاضر شده و از آغاز شب به نوازندگی و خوانندگی با نی می‌پردازند.

رسم حاجی‌ صدقه

در گذشته یک ماه قبل از سفر حج، مردم در خانه زائر جمع می‌شدند و اگر زائر فرد عادی بود، علما عمامه‌ای را که از مکه آورده شده بود، بر سر او می‌گذاشتند تا نشان دهند که این فرد قصد سفر به خانه خدا را دارد. اطرافیان از زائر طلب حاجت می‌کردند و او را نماینده و سلام‌رسان به رسول خدا می‌دانستند. در روز خاصی نیز اهالی و خویشان در منزل زائر جمع می‌شدند و برای سلامتی او دعا می‌کردند. در روز حرکت زائر به حج، در مسجد محل اذان گفته می‌شد تا اهالی جمع شوند و زائر را بدرقه کنند.

مراسم قدرگجسی

در شب‌های قدر، ترکمن‌ها علاوه بر شب زنده‌داری، نماز شب قدر می‌خوانند و در مساجد، محافل انس با قرآن و مسابقات دینی همراه با ضیافت افطاری و سحری برگزار می‌کنند. برخی افراد نیز در مساجد اعتکاف می‌کنند و برخی دیگر به اندازه توان خود غذا طبخ کرده و برای افطار و سحر به مسجد می‌برند. بانوان و دختران در شب‌های قدر در منزل خود به‌صورت انفرادی یا در منزل اقوام و همسایگان به‌صورت جمعی گرد هم می‌آیند و علاوه بر ختم تسبیح، قرآن، عبادت و استغفار به تدارک سفره نذری افطار و سحر می‌پردازند و یا غذای معتکفین مسجد را آماده می‌کنند. ترکمن‌های اهل سنت استان گلستان شب بیست و هفتم ماه رمضان را به‌عنوان شب قدر در نظر می‌گیرند. در این شب، ختم قرآن در برخی مساجد اهل سنت به پایان می‌رسد و هر کس در خانه خود نماز شب قدر را می‌خواند. در شب قدر برای دختری که تازه نامزد شده، از طرف خانواده داماد هدایایی برده می‌شود که به آن «قدر ایمش» می‌گویند و نشانگر اهمیت و ارزش این شب نسبت به سایر شب‌های سال است.

آیین سوگواری

در برخی مناطق، هنگام نماز میت، داخل کفش نمازگزاران پولی قرار می‌دهند. مراسم تدفین در سکوت کامل برگزار شده و پس از پایان مراسم، فاتحه خوانده می‌شود. سپس، وصی متوفی اعلام می‌کند که طلبکاران می‌توانند به او مراجعه کنند. رسم است که پس از نماز میت و خاکسپاری، پیش‌نماز با پرسیدن «فلانی چگونه آدمی بود؟»، از حضار می‌خواهد تا سه بار پاسخ دهند که «آدم خوبی بود». ترکمن‌ها سوم، هفتم، چهلم، صدم و سالگرد فوت را با برگزاری مراسم و دادن نذری گرامی می‌دارند. هنگام عبور از کنار قبرستان، خواندن فاتحه و کشیدن دست به صورت، الزامی است و رانندگان نیز رادیو یا ضبط خودرو را خاموش می‌کنند. شرکت در مراسم عزا (یاس) با پوشیدن کلاه یا عرقچین همراه است. در میان قوم ترکمن، همه شرکت‌کنندگان ملزم به این کار هستند و اغلب از کلاه‌های خزدار استفاده می‌کنند. پوشیدن لباس سیاه مرسوم نیست؛ اما منعی هم ندارد. برای عرض تسلیت، چادری در کنار خانۀ متوفی برپا می‌کنند. حاضران بدون دست دادن، وارد چادر شده و قاری قرآن شروع به تلاوت می‌کند. پس از ادای احترام به صاحب عزا و سایر حاضران، چای و غذای مختصری صرف می‌شود. رسم است که در روزهای اول فوت، مهمانان تنها چند لقمه غذا می‌خورند. هنگام ترک چادر، با اجازه صاحب عزا و تلاوت مجدد قرآن توسط قاری، مهمان از چادر خارج می‌شود. سنت دست ندادن به صاحب عزا تا سوم یا هفتم روز فوت ادامه دارد. صاحب عزا و نزدیکان متوفی تا چهلم، از گوش دادن به موسیقی و برگزاری جشن عروسی خودداری کرده و ریش و سبیل خود را نمی‌تراشند. همسایگان تا سوم متوفی، برای خانواده او غذا تهیه می‌کنند. آشنایان دور و نزدیک با آوردن بقچه‌ای حاوی سه عدد نان به خانه متوفی می‌آیند که صاحب عزا یکی از نان‌ها را برداشته و بقچه را با دو نان برمی‌گرداند؛ به این امید که شادی به خانه آورنده بقچه بازگردد. غیبت کردن درباره فرد متوفی، گناهی بزرگ تلقی شده و حتی دشمنان او نیز نباید بدی‌هایش را بازگو کنند؛ بلکه باید از خوبی‌ها و صفات مثبت او صحبت کنند.

آیین عزاداری محرم

محبت به اهل‌بیت پیامبر محدود به قوم، نژاد یا مذهب خاصی نیست. ترکمن‌ها نیز با ارادت و اعتقاد راسخ به اهل‌بیت، امام حسین را سید جوانان اهل بهشت می‌دانند. آنان هم‌صدا با برادران و خواهران شیعه خود، در ایام محرم به‌ویژه در تاسوعا و عاشورای حسینی به عزاداری می‌پردازند. اگرچه در نوع عزاداری تفاوت‌هایی با شیعیان دیده می‌شود؛ اما ارادت و احترام به امام حسین در میان آنان مشهود است. ترکمن‌های اهل‌سنت دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی ندارند؛ بلکه عزاداری خود را به‌شکل‌های دیگری مانند برگزاری مراسم بزرگداشت در مساجد نشان می‌دهند. در روز عاشورا، نماز نافله‌ای چهار رکعتی اقامه می‌کنند و ثواب آن را به روح امام حسین هدیه می‌کنند. در این ماه، ترکمن‌ها علاوه بر خواندن نمازهای نافله، به روزه گرفتن، صدقه دادن، پختن انواع نان و غذاهای محلی، دعوت از اهالی محله در مراسم ناهار و خواندن دعا و قرآن برای امام حسین و یارانش می‌پردازند. بسیاری از ترکمن‌ها در روز عاشورا روزه می‌گیرند و معتقدند که روزه گرفتن در این روز گناهان یک سال گذشته را پاک می‌کند. ترکمن‌ها فرزندان تازه متولد شده خود در این ماه را با نام عاشورا نام‌گذاری می‌کنند. اگر نوزاد پسر باشد، نام‌هایی مانند عاشورگلدی، عاشورمحمد، عاشوربردی، عاشورقلی، عاشوربای و عاشور را بر او می‌نهند و اگر نوزاد دختر باشد، نام‌های عاشور بی‌بی، عاشورسلطان، عاشورتاج و یا عاشورا را انتخاب می‌کنند. ناقه‌گردانی یا گرداندن شتر به‌همراه کجاوه، یکی دیگر از سنت‌های ترکمن‌ها در عاشورا است. در این روز، مردمان ترکمن با بستن شال و چارقد به این کجاوه، به نوعی به حضرت زینب، حضرت سکینه و حضرت رقیه عرض ارادت کرده و طلب برآورده شدن حاجات خود را می‌کنند.

باورها

ماه شعبان

از منظر ترکمن‌ها، ماه‌های رجب، شعبان و رمضان به‌عنوان اوج عبادت و بندگی مسلمانان در پیشگاه خداوند متعال محسوب می‌شوند. یکی از باورهای ترکمن‌ها دربارهٔ ماه شعبان، وجود شب برائت در این ماه پربرکت است.

زیارت امام رضا

ترکمن‌های شمال ایران ارادت ویژه‌ای به امام رضا دارند و سالانه چندین بار به زیارت می‌روند. بسیاری از ترکمن‌ها زیارت امام رضا را قبل از سفر حج انجام می‌دهند. یکی دیگر از رسوم مذهبی ترکمن‌ها اختصاص دادن بخشی از درآمد کشاورزی خود به زیارت امام رضا است. آنها این عمل را مبارک دانسته و معتقدند که باعث افزایش رزق و روزی در سال بعد خواهد شد. در بین اهل سنت و علمای آنها، زیارت عملی مستحب و یادآور آخرت است.

خرافات

برخی خرافاتی که در میان قوم ترکمن رایج است، به اعتقاد آنها ریشه‌ای روسی دارد و در پیشینۀ تاریخی قوم ترکمن نشانی از این خرافات وجود ندارد. برخی از این خرافات عبارتند از:

*   عبور گربه سیاه از مسیر، بدیُمن است.

*   جارو کردن آستانه منزل بلافاصله پس از رفتن کسی به مسافرت، باعث بازگشت فوری مسافر می‌شود.

*   ریخته شدن نمک روی سفره غذا یا تمیز کردن آن با کاغذ، موجب اختلاف و نزاع خانوادگی می‌شود.

*   جارو کردن در شب شگون ندارد.

*   پوشیدن لباس در حین جارو کردن، باعث کتک خوردن صاحب لباس می‌شود.

باورهای خرافی در مورد آتش

در سنت‌های گذشته ترکمن‌ها، آتش جایگاه ویژه‌ای داشته است. این احترام به‌دلیل خاصیت نگهدارنده و جادویی آتش بوده است. احترام به نیروی طبیعی آتش همچنین در ممنوعیت‌هایی که برخورد با آتش را توهین‌آمیز تلقی می‌کرد، نمود پیدا کرده است؛ به‌عنوان مثال، انداختن آب دهان به آتش، چه آتش خرمن، اجاق خانگی و چه تنور، حرام بوده و کسی که این عمل را انجام می‌داد، بنابر اعتقادات قومی، دچار بدبختی می‌شد. همچنین، هر چهارشنبه آتشی برپا می‌کردند و برای رهایی از شر اجنه و ارواح، شاخ و نمک در آن می‌انداختند و پریدن از روی آتش را باعث پاکیزگی از همه آلودگی‌ها می‌دانستند.

ساختار سیاسی-اجتماعی ترکمن‌ها

ترکمن‌ها سازمان سیاسی متمرکز و سازمان‌یافته‌ای به‌معنای مدرن کلمه نداشتند؛ چرا که از نظر سیاسی پراکنده و فاقد پیوستگی بودند. با این حال، این بدان معنا نیست که آنها فاقد هرگونه سازمان‌دهی سیاسی بوده‌اند. ساختار سیاسی ترکمن‌ها را می‌توان بر اساس گروه‌بندی‌های مکانی تقسیم کرد؛

اوبا؛ واحد اولیه سازمان‌دهی که معمولاً توسط «یاش‌اولی» (بزرگان) یا «آق ساق» (ریش‌سفید) که در امور مختلف درایت و فراست از خود نشان می‌دادند، رهبری می‌شد.

شورای یاش‌اولی‌ها؛ در واحدهای مکانی بزرگتر، یاش‌اولی‌ها گرد هم می‌آمدند و تصمیم‌گیری می‌کردند که این امر می‌توانست به اتحاد کل ترکمن‌ها منجر شود. این شورا در حل اختلافات درون‌طایفه‌ای نیز نقش اساسی داشتند.

یاشول؛ سازمان سیاسی و اجتماعی ترکمن‌ها را «هرج‌ومرج منظم» نامیده‌اند. در هر گروه مکانی، یک ریش‌سفید به نام «یاشول» حضور داشت. یاشول قدرت اجرایی نداشت؛ بلکه به‌عنوان میانجی یا سخنگوی اعضا عمل می‌کرد و نماینده‌ای بدون قدرت محسوب می‌شد.

عوامل حفظ وحدت و یکپارچگی سیاسی-اجتماعی در گروه‌های ترکمن

توره؛ قانون نانوشته‌ای که مجموعه‌ای از باورها، ارزش‌ها و عادات بود و هنجارها و رفتارهای اجتماعی و سیاسی مردم را شکل می‌داد. ارزش‌هایی چون عدالت، مهربانی و یاری، سه اصل مهم قانون توره بودند.

شورای ریش‌سفیدان؛ عامل دوم حفظ وحدت، شورایی متشکل از ریش‌سفیدان بود.

سلسله‌مراتب قدرت سیاسی-اجتماعی ترکمن‌ها در گذشته

سلسله‌مراتب قدرت در ترکمن‌ها بر اساس ریاست موروثی نبود؛ سرپرستان هر رده از نظام سنتی-اجتماعی توسط شورای یاشولی‌ها و مردم انتخاب و در صورت لزوم، توسط مردم عزل می‌شدند.

خان؛ در راس ایل قرار داشت که امروزه این جایگاه وجود ندارد.

کدخدایان؛ افرادی که توسط مردم و شورای یاشولی‌ها انتخاب می‌شدند.

شورای یاشولی‌ها؛ مسئولیت حل و فصل مسائل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را بر عهده داشت.

روحانیون؛ در تمام امور شخصی و اجتماعی مردم حضور داشتند.

نقش روحانیون مذهبی

در گذشته، روحانیون نفوذ چشمگیری بر قبایل ترکمن داشتند و تقریباً همه امور این اقوام را اداره می‌کردند؛ اما به‌تدریج، این نفوذ کاهش یافت؛ اگرچه همچنان از اهمیت و ارزش بالایی برخوردارند. علمای ترکمن در راستای وحدت بیشتر این قوم با سایر مردم ایران مؤثر هستند و زمینهٔ کاهش تنش‌های احتمالی و واگرایی را فراهم آورده‌اند. امروزه، سه گروه روحانیون، ریش‌سفیدان و نخبگان در بین ترکمن‌ها نقش مهمی دارند که البته نقش و نفوذ روحانیون در مقایسه با دیگران بیشتر است. قضاوت بین ترکمن‌ها نیز اغلب توسط روحانیون یا بزرگان قوم انجام می‌شود. بیشتر علمای ترکمن بر این باورند که اهل سنت و شیعه عقاید خاص خود را دارند که قابل احترام است و با تحمل نظرات یکدیگر، وحدت حاصل می‌شود.

اشتغال قوم ترکمن

اقتصاد قوم ترکمن بر پایۀ مشاغلی مانند کشاورزی، دامپروری، ابریشم‌بافی، نمدمالی و قالی‌بافی استوار است. قالی و نمد از تولیدات معروف ترکمن‌ها است. همچنین آنها در پرورش اسب مهارت فراوانی داشته و اسب ترکمن از نژادهای اصیل به‌ شمار می‌رود. امروزه اقتصاد ترکمن‌ها وابسته به مشاغلی مانند زراعت، صنعت و تجارت است.

کشاورزی

در گذشته، ترکمن‌ها عمدتاً کوچ‌نشین بودند و زندگی اجتماعی-اقتصادی آنها با ییلاق و قشلاق و اولویت دامپروری نسبت به کشاورزی مشخص می‌شد؛ اما تحولات سیاسی باعث تغییر الگوی اقتصادی آنها از دامپروری به کشاورزی شد. موضوع مالکیت و اهمیت کشاورزی، موجب گرایش به زمین و اسکان دائمی شد. پیش از این، کشاورزی به روش سنتی و در مقیاس کوچک و برای رفع نیازهای محلی انجام می‌شد.

در دوره پهلوی، ترکمن‌ها تحت فشارهای شدید اقتصادی و اجتماعی به‌دلیل غصب زمین‌های کشاورزی توسط افراد بانفوذ دربار قرار گرفتند که منجر به تشدید برخوردهای اجتماعی و قومی، مداخله گروه‌های مارکسیستی در منطقه گرگان و گنبد شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به فرمان امام خمینی در سال 1359ش، هیئت‌های واگذاری زمین مأمور تقسیم اراضی و حل اختلافات مربوط به مالکیت زمین‌ها در سراسر ایران شدند و حدود 8887 هکتار زمین در دشت گرگان از طریق این هیئت‌ها به ترکمن‌ها واگذار شد. پس از انقلاب، کشاورزی به یکی از مهم‌ترین بخش‌ها در ساختار اقتصادی ترکمن‌ها تبدیل شد. گندم و پنبه از مهم‌ترین محصولات کشت شده در این مناطق هستند و میزان تولید آنها بر اقتصاد و معیشت مردم تاثیرگذار است. گندم به‌صورت دیمی در گنبد، آق‌قلا، کلاله، گمیشان و مراوه‌تپه کشت می‌شود. استان گلستان حدود 10درصد گندم کشور را تولید می‌کند و بیش از نیمی از گندم تولیدی این استان در مناطق ترکمن‌نشین به دست می‌آید. ترکمن‌صحرا به‌دلیل کشت زیاد پنبه در گذشته به‌عنوان مرکز طلای سفید ایران شناخته می‌شد. سالانه بالغ بر سی هزار هکتار پنبه در استان گلستان کشت می‌شود که مرکز آن مناطق ترکمن‌نشین است.

دامپروری

منطقه ترکمن‌صحرا با برخورداری از مراتع وسیع و مرغوب و اقلیم مساعد، به‌عنوان یکی از مراکز اصلی دامپروری و تولید دام در کشور شناخته می‌شود. عشایر ترکمن از دیرباز به این حرفه مشغول بوده‌اند و نقش مهمی در تولید گوشت قرمز دارند. استان گلستان 3درصد از کل تولید گوشت قرمز کشور را به خود اختصاص داده است که حدود 25درصد از این میزان مازاد بر نیاز استان بوده و به‌صورت زنده به سایر مناطق صادر می‌شود. با گذشت زمان و محدود شدن مراتع، دامداری سنتی جای خود را به شیوه‌های صنعتی و مدرن داد. این تغییر رویکرد، با اصلاح نژاد دام‌ها همراه بود و در نتیجه، میزان تولید گوشت و شیر در این واحدها افزایش یافت.

پرورش اسب

اسب ترکمن، یک نژاد اصیل و ارزشمند، در استان گلستان از اهمیت ویژه‌ای در میان ترکمن‌ها برخوردار است. این نژاد اسب به‌دلیل جثه مناسب و ویژگی‌های منحصربه‌فرد، مورد توجه است. دولت می‌تواند با سرمایه‌گذاری هدفمند در این منطقه و بر روی این نژاد، ضمن حفظ و توسعه آن، زمینه را برای صادرات اسب ترکمن و قرار گرفتن ایران در زمره کشورهای صادرکننده این نژاد فراهم آورد؛ اما طبق اظهارات پرورش‌دهندگان اسب، اجازه صادرات را به مالکان اسب ترکمن نمی‌دهند و مهم‌ترین دلیل آن را حفظ نژاد اعلام می‌کنند. شایان ذکر است که صنعت پرورش اسب، صنعتی اشتغال‌زا بوده و به ازای هر چهار رأس اسب، یک فرصت شغلی ایجاد می‌شود.

صنایع‌دستی

هنرهای دستی قوم ترکمن را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد؛ هنرهای بافندگی، هنرهای فلز و هنرهای چوبی، فرش، قالیچه، پشتی، نمد و سوزن‌دوزی ترکمن، جزو هنرهای شناخته‌شده و ارزشمند ایران محسوب می‌شوند که شهرت جهانی دارند. زیورآلات قوم ترکمن نیز از برترین هنرهای فلزی این قوم در ایران به شمار می‌رود. این‌گونه آثار علاوه بر کاربرد فراوان از گذشته تا به امروز، نقش اعتقادی نیز برای استفاده‌کننده آن داشته است. در مورد هنرهای چوبی قوم نیز می‌توان به اسکلت چوبی آلاچیق یا وسایل مورد استفاده در خانه اشاره کرد. برای توسعه صنایع‌دستی و روستایی، تسهیلاتی از جمله وام‌های روستایی به افراد اعطا شده تا فعالیت‌های اقتصادی محلی و اقوام توسعه یابد.

قالی‌بافی

قالی‌بافی، یکی از مشاغل کهن ترکمن‌ها، نقش محوری در معیشت خانواده داشته و عمدتاً بر عهده زنان و دختران بوده است. این هنر با دامپروری نیز ارتباط تنگاتنگی دارد. علاوه بر قالی‌بافی، مشاغل دیگری مانند گلیم‌بافی، نمدمالی، ابریشم‌بافی، چتمه، باسمه و منگوله‌بافی نیز در میان ترکمن‌ها رواج داشته است که برخی از آن‌ها جنبه صادراتی داشته و ارز قابل توجهی را وارد کشور می‌کنند. زنان ترکمن با تکیه بر طرح‌های ذهنی و موروثی، به تولید قالی‌هایی با نقش‌های زیبا و اصیل مشغول‌اند. در استان گلستان، بیش از 150 هزار بافنده در 6 هزار کارگاه قالی‌بافی فعالیت می‌کنند و سالانه بیش از نیم میلیون متر مربع انواع فرش تولید می‌کنند که بخش قابل توجهی از این فرش‌ها جنبه صادراتی دارند. قالی ترکمن به‌دلیل برخورداری از نقوش، ترکیب رنگ‌ها و طرح‌های ویژه، از فرش‌های سایر استان‌های کشور متمایز است و بخشی از این تولیدات به کشورهای خارجی صادر می‌شود. به گفته مدیرعامل فرش دستباف، سالانه سه میلیون و سیصد هزار دلار فرش از این منطقه به کشورهای خارجی صادر می‌شود. شهرهای گنبدکاووس، آق‌قلا و بندرترکمن از مهم‌ترین مراکز تولید قالی، قالیچه و پشتی ترکمنی در استان گلستان به شمار می‌روند. پشتی نیز یکی از محصولات عمده صنایع‌دستی ترکمن‌ها است که در بازارهای داخلی طرفداران بسیاری دارد. کِچه، بَلاس و خورجین (یا قالیچه) نیز از انواع تولیدات ترکمن‌ها در عرصه فرش‌بافی هستند.

ماهی‌گیری

از دیرباز، فعالیت ماهی‌گیری در میان ترکمن‌ها رواج داشته است؛ چرا که سواحل شرقی دریای خزر به‌عنوان یکی از غنی‌ترین مناطق شیلاتی ایران، به‌ویژه در زمینه صید تاس‌ماهیان (به‌خصوص فیل‌ماهی) شناخته می‌شود؛ به‌طوری که حدود ۵۰درصد از خاویار ایران، از صید تاس‌ماهیان این منطقه حاصل می‌شود. ساکنان شهرهای گمیشان و بندرترکمن و همچنین روستاهای ساحلی تابعه شهرستان‌های ترکمن و گمیشان، عمدتاً از طریق صید و صیادی امرار معاش می‌کنند. از جمله فعالیت‌های مرتبط با ماهی‌گیری در این منطقه عبارت است از فروش لوازم و ادوات ماهی‌گیری، تجهیزات حمل و نقل آبی، برگزاری جشنواره‌های ماهی‌گیری و جذب گردشگران داخلی و خارجی، پرورش گونه‌های مختلف ماهی، جلوگیری از انقراض گونه‌های در حال انقراض.

گردشگری اقتصادی

مناطق ترکمن‌نشین استان گلستان با جاذبه‌های گردشگری فراوان، سالانه پذیرای گردشگران داخلی و خارجی بسیاری هستند. توسعه امکانات تفریحی و خدماتی در این مناطق، نقش مهمی در جذب گردشگر و شکوفایی اقتصادی ایفا می‌کند. پراکندگی این جاذبه‌ها در سرتاسر مناطق ترکمن‌نشین، پتانسیل بالایی برای رونق اقتصادی منطقه ایجاد کرده است. از جمله مهم‌ترین این مناطق عبارت است از:

برج آجری قابوس

برج آجری قابوس با قدمتی هزارساله، یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی ایران و جاذبه‌های گردشگری گنبدکاووس است. این بنا که با نام «میل‌گنبد» نیز شناخته می‌شود، با ارتفاع ۷۶ متر، عنوان بزرگترین برج آجری ساخته شده به دست انسان در طول تاریخ را به خود اختصاص داده است. این مکان با جذب گردشگران داخلی و خارجی، به‌عنوان یکی از گردشگرپذیرترین مراکز توریستی ایران شناخته می‌شود و حدود 10درصد بازدیدکنندگان آن را توریست‌های خارجی تشکیل می‌دهند.

جزیرۀ آشوراده

جزیره آشوراده، واقع در غرب بندرترکمن، بزرگترین جزیره ایرانی در دریای مازندران است و سالانه میزبان حدود ۴۵۰ هزار نفر گردشگر است.

تجارت و بازرگانی

استان گلستان، با توجه به تنوع محصولات کشاورزی و دامی، منابع غنی آبزیان، فراورده‌های جنگلی و محصولات صنعتی و همچنین شبکه ارتباطی گسترده شامل راه‌های زمینی، ریلی و هوایی، از دیرباز روابط تجاری پررونقی با سایر استان‌ها و کشورهای همسایه داشته است.

در گذشته، شهر ترکمن‌نشین گمیشان به‌عنوان مهم‌ترین مرکز صید و تولید ماهی خاویاری در ایران شناخته می‌شد. ساکنان این منطقه، به‌ویژه ترکمن‌ها، از طریق دریا با بنادر کشورهای ترکمنستان، قزاقستان و آستراخان روسیه در ارتباط بودند و به تجارت مشغول بودند. از طریق این بندر، کالاهایی نظیر برنج، گندم، نفت، گل و قالی و قالیچه به کشورهای همسایه صادر می‌شد که نقش بسزایی در اقتصاد منطقه ایفا می‌کرد. امروزه علاوه بر این موارد، کاشی، سرامیک، موادغذایی و آهن قراضه نیز صادر می‌شود.

موسیقی قوم ترکمن

ویژگی‌های هنر در موسیقی ترکمن تحت تأثیر عواملی چون ذوق، اندیشه، عرفان، عشق و حوادث تاریخی و اجتماعی قرار دارد. موسیقی ترکمنی با ضرب‌آهنگ‌ها و نغمه‌های پیچیده، کاملاً مستقل و پرمحتوا است و یکی از تجریدی‌ترین و پیچیده‌ترین انواع موسیقی محلی در ایران محسوب می‌شود.

مقام‌های موسیقی ترکمن، گرچه از نظر فواصل پیچیدگی زیادی ندارند؛ اما با ماراها، زینت‌ها و اداهای متنوع آهنگین، امکان بیان مسائل ذهنی ترکمن از طریق ساز و آواز را فراهم می‌کنند. موسیقی ترکمن در گذشته نقش مهمی در تبلیغ مذهب ایفا کرده و مبلغین مذهبی در مراسم عزاداری با اشعار و «بارشی»‌ها تبلیغ می‌کردند. پیوندهای فرهنگی موسیقی ترکمن به حدی است که بسیاری از جشن‌ها، بازی‌های سنتی، سوگواری‌ها، آیین‌ها، میلاد پیامبر، تولد فرزندان و عروسی‌ها با موسیقی این قوم همراه است.

می‌توان میزان ارتباط عمیق موسیقی با فرهنگ و ادبیات ترکمن را در دسته‌بندی مقام‌های آن مشاهده کرد. مقام‌های موسیقی ترکمن به سه بخش تقسیم شده است؛ مقام‌های ناشی از رویدادها، مقام‌های توصیفی (طبیعت) و مقام‌های اقتباس‌شده از داستان‌ها یا روایات حماسی و عشقی. ادبیات عامه و شفاهی نیز نقش مهمی در تاریخ و گذر موسیقی داشته و هر یک در بالندگی دیگری تأثیرگذار بوده‌اند. قوم ترکمن دارای موسیقی محلی و سنتی مخصوص به خود هستند که با دوتار نواخته می‌شود. خوانندگان ترکمن را «بخشی» می‌نامند. موسیقی سنتی ترکمنی در چهار دستگاه اصلی تشنید، نوایی، قیرقلار و مخمّس اجرا می‌شود. سبک‌های موسیقی ترکمنی به چهار گروه اصلی سبک سالیر-ساریق، سبک یموت-گوگلان، سبک دامانا و سبک آخال تکه تقسیم و در سه قالب مختلف سازی، آوازی و تلفیقی (سازی-آوازی) اجرا می‌شود.

بازی‌ها و ورزش‌های محلی قوم ترکمن

کشتی گورش

کشتی گورش، نوعی کشتی با شال است که اساس آن بر هم زدن تعادل حریف و به زمین زدن او است. جوانان علاقه‌مند برای شرکت در این مسابقات در روز عروسی، در میدانی که برای این منظور آماده شده، گرد هم می‌آیند و همگی میهمان داماد هستند. جوایز این مسابقات بسته به توان مالی برگزارکننده می‌تواند شامل شتر، گاو، گوسفند، وجه نقد یا کالاهای ارزشمند باشد. در این رقابت‌ها، وزن شرکت‌کنندگان یا زمان مسابقه ملاک نیست و دو کشتی‌گیر تا مشخص شدن نتیجه نهایی به‌طور نامحدود به رقابت می‌پردازند. محدوده‌ای برای رقابت تعیین نشده و کشتی‌گیر مجاز است حریف خود را تا شعاع‌های دور نیز ببرد. نکته مهم در این کشتی این است که اگر هر قسمتی از بدن کشتی‌گیر به جز کف دستش با زمین تماس پیدا کند، بازنده اعلام می‌شود.

اسب‌سواری

امروزه، نقش اسب در زندگی ترکمن‌ها فراتر از مسابقات اسب‌دوانی رفته و اهمیت آن در زندگی آنان به‌خوبی مشهود است. در گذشته، بر این باور بودند که در جنگ، اولین گام برای شکست دادن یک ترکمن، از پا درآوردن اسب اوست؛ این نشان از نقش حیاتی اسب در برتری نظامی داشته است. اسب‌سواری، یکی از سنت‌های دیرینه ترکمنی بوده و با توجه به سبک زندگی گذشته، در سفر، جنگ و حمله، نقش مهمی ایفا می‌کرده و جزئی از مهارت‌های فردی و جمعی، سرگرمی و تفریحات به شمار می‌رفته است. امروزه، با وجود تغییر در سبک زندگی، اسب همچنان در فرهنگ ترکمن حضور دارد؛ پرورش اسب، مسابقات اسب‌سواری، زبان و ادبیات شفاهی و مکتوب و موسیقی سنتی، همگی گواه بر استمرار این سنت هستند.

مسابقۀ سوارکاری نیز در میان ترکمن‌ها محبوبیت زیادی دارد و این رویداد ورزشی بیش از ده سال است که علاوه بر بندرترکمن، در دو شهرستان‌ آق‌قلا و گنبدکاووس، برگزار می‌شود. مسابقات اسب‌دوانی در شهرستان بندرترکمن که به‌عنوان یکی از پایتخت‌های سوارکاری در کشور شناخته می‌شود، بیش از یک دهه است که در قالب مسابقات فصلی با حضور جمع زیادی از علاقه‌مندان به این ورزش برگزار می‌شود.

قره‌گوردم

این بازی به صورت شبانه انجام می‌شود و دو تیم ده‌ تا بیست‌نفره دارد. تیم اول پنهان می‌شوند و تیم دوم که یابنده است، به‌همراه نماینده تیم اول که موقعیت پنهان‌شدگان را اعلام می‌کند، به جست‌وجو می‌پردازند. هرگاه یابندگان، پنهان‌شدگان را ببینند، فریاد «پرق» (دیدیم) سر می‌دهند و پنهان‌شدگان تلاش می‌کنند به «تارپ» (محل اصلی بازی) برسند. نکته کلیدی این بازی، پیدا کردن محل اختفای دشمن است که یادآور نبرد و میدان جنگ است.

آراکسیر

این بازی شامل دو گروه «گوسفند» (قوین) که دایره‌وار دور هم جمع می‌شوند و «گرگ» (قورد) به‌عنوان گروه مهاجم است. چوپان مانع از پراکنده شدن گوسفندان می‌شود. اگر گوسفندی از چوپان جدا شود، یکی از گرگ‌ها بین او و چوپان قرار می‌گیرد و گوسفند از بازی حذف می‌شود. اگر گرگ‌ها نتوانند از بین گوسفندان عبور کنند، چوپان به گرگ مهاجم ضربه می‌زند و او حذف می‌شود. برنده و بازنده به این ترتیب مشخص می‌شوند.

قورد توتمش

این بازی اتحاد و همبستگی ترکمن‌ها و همچنین تهدید همیشگی گرگ در زندگی آنها را به تصویر می‌کشد. بازیکنان در نقش گوسفندان، پیراهن یکدیگر را گرفته و پشت سر هم صف می‌کشند و از روی بازیکنی که نقش گرگ را دارد، عبور می‌کنند و می‌گویند «اولیمی، دیری» (مرده یا زنده). گرگ تلاش می‌کند یکی از گوسفندان را بگیرد. گوسفند اول به‌صورت زیگزاگ حرکت می‌کند و بقیه نیز همین‌طور، تا گرگ نتواند به آنها دسترسی پیدا کند.

قوشاق آتدیر

یک گروه از بازیکنان، با پرتاب شال به سمت گروه دیگر، تصویری ذهنی از یک اسب معروف را ترسیم کرده و به‌صورت معما از گروه مقابل نام و صاحب اسب را می‌پرسند. اگر گروه دوم موفق به شناسایی اسب شود، گروه اول را سوار می‌شود و در غیر این صورت، گروه دوم سوار گروه اول می‌شود.

ساقچی-اشاک

در این بازی، کودکان دایره‌وار ایستاده و شعری را می‌خوانند. با اشاره به هر کودک، شعر خوانده می‌شود و در نهایت به یک نفر می‌رسد که از بازی خارج می‌شود. این روند ادامه می‌یابد تا دو نفر باقی بمانند. بر اساس کلمه پایانی (یخشی/خوب یا یامان/بد)، یکی نگهبان می‌شود و دیگری مهاجم. اگر نگهبان بتواند مهاجم را با پا بزند، جای‌شان عوض می‌شود. این بازی تا پایان ادامه می‌یابد.

آی تَرکَ-گون تَرکَ

این بازی مخصوص دختران ترکمن است و به احترام عناصر طبیعی مانند ماه و خورشید در فرهنگ ترکمن اشاره دارد. دختران در دو گروه مقابل هم، عباراتی را رد و بدل می‌کنند؛

دسته اول؛ «آی ترک گون ترگ»؛

دسته‌ دوم؛ «هر کیمه گلجه گی گرک، بیزدن سیزه کیم گرک»؛

دسته‌ اول؛ «اووی ینگه لی گرک، اردی تنگلی گرک، سایراب دورن دل لی گرک»؛

دسته‌ دوم؛ «اوردا، یقدا، الاقا».

سپس دسته اول به دسته دوم حمله می‌کند تا دختری را بگیرد و برنده و بازنده مشخص می‌شوند. این بازی نمادی از مراسم «عروس‌کشون» ترکمن‌ها (آیاق آلماق) است که در آن خانواده عروس در ظاهر مانع بردن او می‌شوند. این مراسم نشان‌دهنده نقش زن در جامعه و قدرت قبیله است و شبیه مراسم «عروس‌کشی» زرتشتیان است.

بازی‌های رایج دیگر ترکمن‌ها عبارتند از «قاتیق باسّیر» (دفاع از قلعه)، «هگّال» (بازی با چوب)، «یوزیگِ، یوزیگِ» (پنهان کردن گل در دست)، «باش داش» (بازی دختران با پنج سنگ) و «آط‌آط».

غذاهای محلی ترکمن‌ها

ترکمن‌ها معمولاً برای صرف غذا روی زمین و دور سفره‌ای به نام «ثاچاق» می‌نشینند. یکی از آداب ترکمن‌ها، گفتن «بسم الله» قبل از شروع غذا و تلاوت آیاتی از قرآن توسط بزرگ خانواده (معمولاً پدر) بعد از صرف غذا است. بقیه افراد نیز به شکرانه نعمت الهی، آمین می‌گویند. غذاهای محلی ترکمن‌ها عبارت است از؛

چکدرمه

چکدرمه از معروف‌ترین و محبوب‌ترین غذاهای سنتی ترکمن است که طرفداران بسیاری دارد. این غذا که نوعی مخلوط پلو است، معمولاً در سفره‌های خانوادگی، مهمانی‌ها و جشن‌های مختلف ترکمن‌ها تهیه می‌شود و به‌دلیل طعم مطبوعش، مورد پسند بسیاری از ایرانی‌ها نیز هست. مواد لازم برای تهیه چکدرمه شامل گوشت (گاهی ماهی)، برنج، پیاز، رب گوجه‌فرنگی، روغن، نمک و فلفل است.

ماش‌پلو

ماش پلو نیز یکی دیگر از پلوهای ترکیبی و مخلوط است. مواد لازم برای تهیه ماش‌پلو شامل ماش پخته، گوشت چرخ‌کرده، پیاز، برنج، نمک، زردچوبه، فلفل و زعفران است. برخی افراد نیز از روغن زیتون در تهیه این غذا استفاده می‌کنند. برای تهیه ماش پلوی مجلسی، از گوشت چرخ‌کرده ترکیب‌شده با آرد نخودچی، پیاز رنده‌شده، نمک و فلفل به صورت قلقلی و سرخ‌شده استفاده می‌شود. اما در حالت عادی، بسیاری از ترکمن‌ها در ماش پلو گوشت نمی‌ریزند و آن را به صورت کاملاً گیاهی میل می‌کنند. اگرچه ماش پلو در سراسر ایران تهیه می‌شود، اما خاستگاه اصلی آن ترکمن‌های گلستان هستند.

باسترمه پلو

نوعی پلو مخلوط است که با ماهی تهیه می‌شود و طرفداران زیادی دارد. مواد لازم برای تهیه آن عبارتند از برنج، ماهی‌اوزون برون، سیب‌زمینی، پیاز، انار دانه شده، نمک و فلفل.

خورش ساک

این خورش که در منطقه گلستان بسیار پرطرفدار است، معمولاً در جشن‌ها، عروسی‌ها و نذری‌پزان‌های ترکمن‌ها طبخ می‌شود و با پلو (معمولی یا زرشک پلو) سرو می‌شود. مواد لازم برای تهیه آن عبارتند از نخود، فلفل، گوشت با چربی، آرد، اسفناج، روغن، سیر و پیاز.

بولامه

نوعی حلیم ترکمنی است که بیشتر به‌صورت مناسبتی طبخ می‌شود. در هفتمین روز تولد نوزاد، زنان خانواده و آشنایان دور هم جمع می‌شوند و این حلیم را می‌خورند.

سیستم آموزشی ترکمن‌ها

در گذشته به‌دلیل شرایط زندگی کوچ‌نشینی و قبیله‌ای قوم ترکمن، سوادآموزی با موانعی روبه‌رو بود. اگرچه مکتب‌خانه‌ها و مدارس دینی از دیرباز در این منطقه فعالیت داشتند و نقش مهمی در انتقال میراث فرهنگی و دینی ایفا می‌کردند؛ اما نظام آموزش و پرورش نوین در بدو شکل‌گیری، بدون توجه به شرایط محیطی و فرهنگی منطقه و با دخالت حکومت مرکزی، پایه‌گذاری شد. کُمش‌تپه به‌عنوان کانون تجمع علمای دین، نقش مهمی در تأسیس مدارس مذهبی و تدریس علوم دینی داشت. مدرسه رجب آخوند صیادی، از مهم‌ترین این مدارس بود که در کنار فعالیت‌های سیاسی، به تدریس علومی چون صرف، نحو، منطق و فقه می‌پرداخت. رجب آخوند صیادی، از پیشگامان نواندیشی در بین ترکمن‌ها، علاوه بر تدریس علوم دینی، به آموزش علوم جدید نیز اهمیت می‌داد و فرزندش را به تأسیس مکتب‌خانه‌ای به سبک امروزی با میز و نیمکت و تخته تشویق کرد. او به‌عنوان پدر فرهنگ نو و پیر معارف ترکمن شناخته می‌شود.

مدارس ترکمن‌ها در زمان پهلوی

پس از تسلط ارتش رضاخان، مدارسی توسط نظامیان و افسران ترک عثمانی دایر شد. در سال ۱۳۰۵ش، اهالی کُمش‌تپه خواستار تأسیس مدارس دولتی شدند. در سال ۱۳۰۸ش، علمای کُمش‌تپه با تأسیس مدارس دخترانه به‌دلیل سیاست‌های اسلام‌زدایی دولت مخالفت کردند. دولت پهلوی به فکر ایجاد دارالتربیه عشایر افتاد تا فرزندان عشایر را تربیت کند و از آن‌ها برای جلوگیری از طغیان استفاده کند. این مدارس به‌دلیل عدم انطباق با زندگی عشایری با شکست مواجه شدند و علت اصلی آن عدم شناخت مسئولین از واقعیت‌های زندگی عشایری بود. هدف اقدامات رضاشاه، تضعیف مکتب‌خانه‌ها و تربیت افراد در چارچوب برنامه‌های خاص حکومت بود.

تعلیم و تربیت کودکان به‌ویژه ترکمن‌های یکجانشین، از گذشته برعهدۀ روحانیان در مساجد و ملاها در مکتب‌خانه‌ها بوده است؛ اما پس از انقلاب اسلامی با گسترش مدارس و آموزش‌گاه‌های عالی، امکان تحصیل بیش از پیش برای قوم ترکمن نیز فراهم شده است.

رسانه و مطبوعات ترکمن‌ها

ترکمن‌ها در زمینهٔ انتشار کتب و مطبوعات فعالیت چشمگیری دارند. سابقهٔ چاپ و نشر کتاب و رسانه‌های دیداری و شنیداری در میان ترکمن‌ها به بیش از نیم قرن می‌رسد. بخش فارسی و ترکمنی رادیو گرگان از سال ۱۳۳۸ش به‌طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد. در سال ۱۳۶۵ش، برنامهٔ تلویزیونی راه‌اندازی شد که کار خود را در قالب برنامه‌های برون‌مرزی برای ترکمن‌های ترکمنستانِ اتحاد جماهیر شوروی آغاز کرد. این برنامه در تهران زیر نظر معاونت برون‌مرزی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران تولید و پخش می‌شد. در سال ۱۳۷۴ش، سیمای محلی در گرگان راه‌اندازی شد و در سال ۱۳۸۵ش پخش برنامهٔ تلویزیونی استانی گرگان آغاز شد که تا امروز ادامه دارد. امروزه، شبکهٔ گلستان روزانه ۲۰ ساعت برنامه به زبان فارسی و ترکمنی پخش می‌کند.

سابقهٔ روزنامه‌نگاری در میان ترکمن‌ها نیز به سال ۱۳۶۲ش می‌رسد. پس از پیروزی انقلاب و با بهبود شرایط فعالیت مطبوعاتی، شماری از روزنامه‌نگاران ترکمن مجوز فعالیت نشریاتی را دریافت کردند. رسانه‌های دیداری و شنیداری در بین ترکمن‌ها همواره مردم را به اتحاد و در زمان جنگ برای حضور در جبهه‌ها تشویق می‌کردند و دفاع از وطن را از فرائض و جزو نوامیس پنج‌گانه معرفی می‌کردند.

معرفی فیلم‌های سینمایی ترکمن‌ها

فیلم «شیلات» در سال 1363ش به کارگردانی رضا میرلوحی به نمایش درآمد. در این فیلم قیام ترکمن مبارز علیه فساد و دزدی در شیلات به تصویر کشیده شده است.

فیلم «سمندر» در سال 1364ش، به کارگردانی محمود کوشان ساخته شده است. داستان فیلم در مورد مسابقات سوارکاری در ترکمن‌صحرا است.

فیلم «گزل» به نویسندگی و کارگردانی محمدعلی سجادی در سال 1368ش پیرامون اسبی به همین نام ساخته شد.

فیلم «دلباخته» ساختۀ خسرو معصومی با مضامین عاشقانه است که در سال 1378ش شاخته شد.

فیلم «عروس ایل ترکمن» فیلم مستندی به کارگردانی کیومرث درم‌بخش درباره سوارکاری است.

فیلم «به من نگاه کن» در سال 1384ش ساختۀ شهرام اسدی که داستان دختر ترکمنی را روایت می‌کند.

فیلم «هر شب تنهایی» در سال 1387ش به کارگردانی رسول صدرعاملی که در آن زوجی ترکمنی به زیارت امام رضا می‌روند.

آتش بدون دود نیز مجموعه تلویزیونی 36 ساعته به نویسندگی و کارگردانی نادر ابراهیمی است که بر اساس رمانی به همین نام ساخته شده است. این رمان به مبارزات انقلابی معاصر می‌پردازد و قهرمان آن، یک انقلابی تحصیل‌کرده است.

مستند «ترکمن‌ها در ایران» نیز تاریخچه، فرهنگ و آداب و رسوم قوم ترکمن در ایران را بررسی می‌کند.

نقش زنان در فعالیت‌های روزمره ترکمن‌ها

1) خانواده: ترکمن‌ها در ابتدا به‌دلیل زندگی قبیله‌ای بسیار بزرگتر از امروزه بوده‌اند؛ این خانوادۀ بزرگ توسط یک رئیس خانواده مقتدر مدیریت می‌شد. در میان ترکمن‌ها، فعالیت‌های روزمرۀ زندگی متناسب با توانایی و نقش، میان زن و مرد تقسیم و مشخص شده است. در میان اقوام ترکمن معمولاً مردها به امور بیرون از خانه مانند کشاورزی و دامداری مشغول بوده‌اند و بانوان در انجام اموری مانند برپا کردن و برچیدن اُی (آلاچیق ترکمنی)، تهیۀ آرد و دوشیدن شیر گاو و گوسفند نقش اساسی داشته‌اند. 2) نقش تربیتی: زنان و به‌ویژه مادران از جایگاهی قدسی برخوردار هستند. آنها علاوه بر خانه‌داری و انجام وظایف همسری، نقش ویژه‌ای در جایگاه مادری و تربیت فرزند ایفا می‌کنند. همچنین تقویت بعد معنوی در میان زنان ترکمن امری رایج بوده که سبب شده آنها حاوی مؤلفه‌های اخلاقی والایی بوده و همواره پایبند به ارزش‌های جمعی و خانوادگی باشند. 3) نقش سیاسی و نظامی: زنان ترکمن قهرمانانه به‌همراه مردان در دفاع از حریم ایل و دیار خود مبارزه کرده‌اند. حفظ فضیلت انسانی، عزت نفس، شهامت و دلاوری زنان قبیله سبب شده آنها همواره در فرهنگ ترکمن مورد احترام و تکریم قرار گیرند. 4) نقش اقتصادی: بانوان در فرهنگ ترکمن از جمله فعالان اقتصادی به‌ شمار می‌روند. از جمله فعالیت‌های اقتصادی آنها قالی‌بافی است. قالی‌های ترکمنی یکی از صنایع‌دستی مهم قوم ترکمن بوده است. هنر قالی‌بافی از جمله هنر‌هایی است که از همان دوران کودکی و نوجوانی به دختران توسط مادران آموزش داده می‌شود. زنان رنگ‌ریزان نخ‌های قالی و بافندگان اصلی تار و پود آن هستند. همچنین نمدمالی، نگهداری و تولید پیله‌های ابریشم، تهیه و تولید محصولات دامی، چیدن و خشک کردن میوه، تمیز کردن پشم و نخ ریسی نیز از دیگر دستاوردهای اقتصادی بانوان ترکمنی است.

زنان ترکمن علاوه بر همیاری در امور روزمرۀ خانواده، در احیا و انتقال فرهنگ اصیل ترکمنی نیز نقش اساسی بر عهده دارند. زنان در اقوام ترکمن، روح حیات را به زندگی داده و سنبل نیکی‌ها و زیبایی‌ها هستند. در تمامی آثار ادبی و هنری اقوام ترکمن، زن نمادی از روحیۀ قوی، لطیف و مبارز است که نقش اصلی را در انسجام خانواده و قوم بر عهده دارد. این امر در قالب شعر، نثر، داستان و نقاشی مخصوص ترکمن‌ها به‌خوبی به تصویر کشیده شده است.

ظلم‌های حکومت قاجار و پهلوی بر قوم ترکمن

در دوران حکم‌رانی پادشاهان قاجار، ظلم‌های متعددی به قوم ترکمن شد. از جمله اقدامات حکومت قاجار بر علیه قوم ترکمن، وانمود کردن قوم ترکمن به‌عنوان دشمنان ایران و ستمگری و مطامع حکام خراسان و خوانین همسایۀ ترکمن‌ها و حکام و مأموران دولتی استرآباد بر آنها بود. همچنین پس از تعیین مرز‌های قطعی روسیه با ایران در دوران قاجار، مقدار بسیار زیادی از اراضی حاصل‌خیز دشت ترکمن به تصرف روسیه درآمد و چند هزار دهقان روس در اراضی میان رودخانه‌های گرگان و قره‌سو ساکن شدند. این امر سبب محدود شدن اراضی مناطق ترکمن‌نشین شده و اقتصاد آنها را به‌شدت تحت تأثیر قرار داد. در دوران پهلوی اول به دستور رضاخان در سال ۱۳۰۲‌ش، نیروهای نظامی برای تثبیت اقتدار دولت مرکزی و دریافت مالیات‌ از اقوام ترکمن، روانۀ دشت ترکمن شدند که این امر منجر به بروز جنگ بین نظامیان و ترکمن‌ها شد و حدود دو سال ادامه داشت؛ اما سرانجام در سال ۱۳۰۴‌ش به سود ارتش حکومت پهلوی، جنگ خاتمه یافت. همچنین کشتار دسته‌جمعی و غارت اموال در مناطق ترکمن‌نشین از دیگر ظلم‌های حکومت پهلوی بر قوم ترکمن بود. در دوران پهلوی دشت ترکمن به‌صورت اردوگاهی بزرگ درآمد تا زندگی مردم آن منطقه تحت نظر نظامیان قرار گیرد. از دیگر اقدامات حکومت پهلوی علیه قوم ترکمن، اسکان اجباری عشایر چادرنشین ترکمن به دستور رضاخان بود که سبب کم‌رنگ شدن زندگی کوچ‌نشینی و از بین رفتن سبک زندگی سنتی در عشایر ترکمن و ترویج و تحمیل سبک زندگی مدرنیته و غربی بر قوم ترکمن شد؛ به‌طوری که در اواخر سلطنت رضاشاه، تعداد اندکی چادرنشین کوچ‌گر در دشت ترکمن وجود داشتند. همچنین در این دوره بخش وسیعی از اراضی دشت ترکمن به تملک رضاشاه در آمد که این تصرفات با فراز و نشیب‌هایی تا سقوط رژیم پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی تا سال ۱۳۵۷‌ش ادامه داشت.

نقش ترکمن‌ها در پیروزی انقلاب و دفاع مقدس

ترکمن‌ها از جمله اقوامی بودند که به‌دلیل ظلم‌های فراوان حکومت پهلوی، اقدامات متعددی را در جهت پیروزی انقلاب اسلامی و تحقق آرمان‌های انقلابی مانند مشارکت در فعالیت‌ها و جنبش‌های انقلابی مانند راهپیمایی و تظاهرات انجام دادند. همگام با اوج‌گیری مبارزات انقلابی در ایران، ترکمن‌ها نیز با استفاده از موسیقی و اشعار حماسی، به‌ویژه با مضامینی چون آزادی، عدالت و مقاومت، به جنبش مردمی پیوستند. قطعه «ظالم امریکا» نمونه‌ای ماندگار از این موسیقی‌های انقلابی است که نماد مقاومت و بیداری مردم ترکمن در آن دوران محسوب می‌شود.

در طول هشت سال دفاع مقدس، ترکمن‌ها با مسئولیت‌پذیری ملی، از اقشار مختلف و مناطق ترکمن‌نشین به جبهه‌ها شتافتند و با تقدیم حدود ۶۰۰ شهید، صدها جانباز، آزاده و مفقود، جان‌فشانی‌های فراوانی در دفاع از میهن اسلامی از خود نشان دادند. این فداکاری‌ها نه‌تنها در خاطرات رزمندگان و آثار هنری بازتاب یافته، بلکه در پشت جبهه نیز با حمایت و پشتیبانی مردم ترکمن همراه بود.

مدرنیته و تغییرات فرهنگی و سبک زندگی ترکمن‌ها

زنده نگه‌داشتن فرهنگ بومی هر منطقه به‌معنی زنده نگه‌داشتن هویت و سنت‌های اصیل قومی و قبیله‌ای در آن منطقه است. در طول زمان، فرهنگ بومی قوم ترکمن در بسیاری از شهر‌ها و مناطق کشور از پوشش لباس گرفته تا برگزاری مراسم عروسی و سبک زندگی دستخوش تغییر شده و بسیاری از آداب و رسوم آنها با گسترش مدرنیته و تکنولوژی کم‌رنگ و یا نابود شده است؛

اما امروزه ترکمن‌ها تأکید بسیاری بر استفاده از لباس محلی دارند، حتی افرادی که داماد یا عروس قوم ترکمن می‌شوند، مطابق با آداب و رسوم این قوم باید لباس ترکمنی بپوشند. دختر یا پسر ترکمن اگر عروس یا داماد اقوام دیگر شود، طبق رسوم قومی باید از لباس ترکمنی استفاده کند. این قانون نانوشته، همه را ملزم به حفظ فرهنگ قومی می‌کند.

زبان و گویش‌های محلی، مهم‌ترین بخش فرهنگ قوم ترکمن است که با نفوذ و گسترش وسایل ارتباط‌جمعی نظیر تلویزیون و گوشی‌های تلفن همراه و سبک زندگی مدرن، میان نسل جوان و جدید در حال کم‌رنگ شدن است. بسیاری از والدین با زبان محلی خود با فرزندان صحبت نکرده و نسل جدید با زبان محلی خود بیگانه هستند. با وجود این، قوم ترکمن نسبت به سایر اقوام در جهت مانایی فرهنگ اصیل و حفظ آداب و رسوم سنتی خود تلاش بیشتری کرده‌اند و بیشترین مقاومت را در برابر نفوذ فرهنگ بیگانه داشته‌اند.

منابع

• «آداب و رسوم ترکمنی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1394ش.
• «آداب و سنت‌های رایج در ترکمنستان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.
• «آشنایی با غذاهای سنتی ترکمن»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1404ش.
• «آشنایی با فرهنگ و آداب‌ورسوم قوم ترکمن»، وب‌سایت آسمان پایتخت، تاریخ درج مطلب: 3 دی 1402ش.
• «آق آش؛ جشن 63 سالگی ترکمن رو به فراموشی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 29 مرداد 1388ش.
• «آیین‌ها و اسطوره‌های اقوام ایرانی در رقص‌های محلی»، وب‌سایت همشهری‌آنلاین، تاریخ درج مطلب: 24 بهمن 1391ش.
• ابن‌خردادبه، عبیدالله، المسالک والممالک، به‌تحقیق دخویه، لیدن، بی‌نا، ۱۸۸۹م.
• اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، لیدن، بی‌نا، ۱۹۲۷م.
• «اولین مدرسه در ترکمن‌صحرا»، وب‌سایت مارگوش، تاریخ درج مطلب: 13 خرداد 1393ش.
• بردی آنامرادنژاد، رحیم، «تحولات اجتماعی 50 سال اخیر در بین عشایر ترکمن (مطالعه موردی: بندر ترکمن)»، نشریۀ برنامه‌ریزی فضایی، شمارۀ 1، 1390ش.
• بلوکباشی، علی، «ترکمن، قوم»، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 7 مهر 1398ش.
• بیرونی، ابوریحان، الجماهر فی الجواهر، به‌تحقیق یوسف هادی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴ش.
• «پایان رقابت‌های اسب‌دوانی تابستانه بندرترکمن + فیلم»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 19 مرداد 1403ش.
• پورکریم، هوشنگ، «ترکمن‌های ایران: بررسی زمینه‌های اجتماعی (3)»، هنر و مردم، شماره ۶۱-۶۲، آبان و آذر 1346ش.
• «ترکمن‌ها و آداب و رسوم عزاداری در میان آن‌ها»، وب‌سایت پرشین وی، تاریخ بازدید: 29 تیر 1404ش.
• «جایگاه زن در فرهنگ ترکمن رفیع و بالا است»، وب‌سایت ulkamiz، تاریخ درج مطلب: 24 مهر 1402ش.
• «"حاجی صدقه"؛ رسم دیرینه حاجیان ترکمن»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 25 مهر 1389ش.
• حافظ‌نیا، محمدرضا و پیردشتی، حسن، «رفتار سیاسی قوم ترکمن»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، شمارۀ 30 و 31، پاییز و زمستان 1381ش.
• حسنی، غلامرضا، «روند و فرایند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی-اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، نشریۀ پژوهش‌نامه علوم اجتماعی، شمارۀ 1، 1388ش.
• حسینی‌بای، سامیه، «معرفی و بررسی زیورآلات ترکمن (آسیب‌شناسی بازار فروش محصولات)»، پژوهش هنر، شمارۀ 3، پاییز 1392ش.
• خواجه نوریان، فتحعلی، تعلیقات بر سیاحت درویشی دروغین، تهران، علمی و فرهنگی، 1387ش.
• «درآمدی بر مردم‌شناسی موسیقی تركمن»، وب‌سایت ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان، تاریخ بازدید: 27 تیر 1404ش.
• «در مورد عشایر ترکمن در ویکی‌تابناک بیشتر بخوانید»، ویکی‌تابناک، تاریخ درج مطلب: 9 فروردین 1402ش.
• دست‌پیشه، محمد و دیگران، «جلوه‌های فرهنگ عامۀ قوم ترکمن در رمان یورت»، فرهنگ و ادبیات عامه، شمارۀ 40، مهر و آبان 1400ش.
• ذبیحی، مسیح، گرگان‌نامه، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، بابک، ۱۳۶۳ش.
• «رسوم ترکمن‌های گلستان در شب‌های احیا؛ «قدر گیجه‌سی» و آیین های قدیمی دیگر»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 22 فروردن 1402ش.
• «رفتار و شخصیت ترکمن‌ها»، وب‌سایت دانشجویان ترکمن، تاریخ درج مطلب: 17 تیر 1397ش.
• شوقی، عباس، دشت گرگان، تهران، خاور، ۱۳۱۴ش.
• عزت‌اللهی‌نژاد، طیبه، «زن در فرهنگ ترکمنی»، مجله پژواک زنان در تاریخ، شمارۀ 3، 1400ش.
• عموزادخلیلی، سجاد و رشیدی، احمد، «تأثیر عامل فرهنگی-اجتماعی قوم ترکمن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، دانش امنیتی، شمارۀ 8، بهار و تابستان 1397ش.
• عموزادۀ خلیلی، سجاد و دیگران، «شاخص‌های حکمرانی خوب اقوام از بعد اقتصادی با تأکید بر قوم ترکمن»، اولین همایش ملی حکمرانی، تهران، آبان 1398ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 26 تیر 1404ش.
• «غذاهای محلی ترکمن | خوشمزه‌های دیار ترکمن»، وب‌سایت گلستانی‌ها، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1398ش.
• قجر، محمد، «کشتی گورش»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 17 آذر 1402ش.
• قره‌گوزلو همدانی، عبدالله، دیار ترکمن، قائم‌شهر، یاختی، ۱۳۷۱ش.
• قورخانچی، محمدعلی (صولت نظام)، نخبۀ سیفیه، به‌تحقیق منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۶۰ش.
• «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 9 دی 1402ش.
• گردیزی، عبدالحی، زین‌الاخبار، به‌تحقیق عبدالحی حبیبی، تهران، بنیاد فرهنگ، ۱۳۴۷ش.
• گوهری‌نسب، آرمان، «مطالعۀ سنت دِسان‌خوانی در میان ترکمن‌ها»، دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، شمارۀ 23، آذر و دی 1397ش.
• کاشغری، محمود، دیوان لغات الترک، استانبول، ۱۳۳۳- ۱۳۳۵ق.
• کمالی، محمدشریف و عسکری خانقاه، اصغر، ایرانیان ترکمن، تهران، اساطیر، ۱۳۷۴ش.
• «لباس‌های مردان ترکمن»، وب‌سایت ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گلستان، تاریخ بازدید: 9 دی 1402ش.
• لوگاشوا، بی‌بی رابعه، ترکمن‌های ایران، ترجمۀ سیروس ایزدی و حسین تحویلـی، تهـران، شباهنگ، ۱۳۵۹ش.
• «مانایی فرهنگ بومی و حفظ سنت های زیبای کهن در قوم ترکمن»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 10 مهر 1402ش.
• محمودی، «آداب و رسوم ترکمن‌ها در محرم»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 29 شهریور 1397ش.
• «مروری بر برترین آثار سینمایی ترکمن‌ها»، وب‌سایت ترکمن‌سسی، تاریخ درج مطلب: 3 اردیبهشت 1395ش.
• «مستند «ترکمن‌ها در ایران»؛ قصه یک قوم قدیمی»، روزنامۀ صبح نو، تاریخ درج مطلب: 19 آبان 1399ش.
• مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به‌تحقیق دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.
• «معرفی بازی‌های کودکان ترکمن و فرهنگ مربوط به آن»، پایگاه خبری-تحلیلی گنبدی‌ها، تاریخ درج مطلب: 5 مرداد 1402ش.
• میرزا ابراهیم، سفرنامۀ استراباد و مازندران و گیلان و...، به‌تحقیق مسعود گلزاری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۵ش.
• نعیمی، محمدرضا و قلی‌زاده، یحیی، «تغییرات فرهنگی (روند نابرابري جنسیتی و نژادي) در جامعه ترکمن‌ها از زمان قرارداد آخال (1257ش) تا اصلاحات ارضی (1341ش)»، پژوهش‌نامه علوم اجتماعی، سال دوم، شمارۀ 2، تابستان 1387ش.
• «نغمه‌های حماسی ترکمن‌ها، حماسه‌ای در تلاطم انقلاب ۱۳۵۷»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 15 بهمن 1403ش.
• «نقش ترکمن‌ها در دفاع مقدس و ارزش‌های ماندگار»، وب‌سایت ترکمن‌سسی، تاریخ درج مطلب: 4 مهر 1397ش.
• «نگاهی به آداب و رسوم، پوشش و ازدواج در میان زنان ترکمن»، وب‌سایت پیشخوان، تاریخ درج مطلب: 5 اردیبهشت 1397ش.
• نوروزی قره‌قشلاق، حسین، «‌تبیین‌ مؤلفه‌های‌ هویت‌ فرهنگی‌ قوم‌ ترکمن»، فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 42 و 43، پاییز و زمستان 1394ش.
• واژه‌نامه آزاد، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 26 تیر 1404ش.
• وامبری، آرمینیوس، سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه، ترجمۀ فتحعلی خواجه نوریان، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۴۳ش.
• وجدانی، بهروز، «موسیقی آیینی و جلوه‌های عرفانی در فرهنگ قوم ترکمن»، کتاب ماه هنر، شماره 65 و 66، بهمن و اسفند 1382ش.
• ««هودی‌خوانی» لالایی گوش‌نواز مادران ترکمن»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 29 مهر 1402ش.
• ««یا رمضان» جلوه‌ای از نوع دوستی قوم ترکمن»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 11 فروردین 1402ش.
• Irons, W., The Yomut Turkmen, Ann Arbor, 1975.
• .Irons, W. 1974. «Nomadism as a Political Adaptation the Case of the Yomut Turkmen». American Ethnologist 4
• .Tapper, R., «The Tribes in 18th and 19th Century Iran», (Paper), California, 1975-1976
• Yate, C. E. Khurasan and Sistan. Edinburgh, 1977.