پیش‌نویس:اتن ملی

اتن ملی؛ نوعی رقص آیینی در افغانستان.

اَتَنِ ملی، رقص آیینی است که در مناسبت‌های ویژه و در جشنواره‌های مختلف به‌وسیلۀ جوانان همراه با آواز و نواختن ساز اجرا می‌شود. اجرای این رسم فرهنگی با اهداف مختلفی صورت می‌پذیرد که از جملۀ آنها می‌توان به تقویت حس وطن‌دوستی، افزایش انسجام و وحدت ملی و ایجاد شوق و سرور در مردم برای تلاش در راستای حفاظت از کشور و تقویت و توسعۀ آن اشاره کرد.

ویژگی‌های منحصربه‌فرد اتن، از جمله حرکات پیچیده، استفاده از نمادهایی مانند شمشیر و دستمال‌های رنگی، و نیاز به هماهنگی گروهی، آن را از سایر رقص‌ها متمایز می‌سازد. این میراث فرهنگی که به‌عنوان سرمایه‌ای اجتماعی نقش ایفا می‌کند، نه تنها در عرصه‌های داخلی، بلکه امروزه در سطح بین‌المللی نیز به‌عنوان نماینده‌ای از فرهنگ مشترک افغانستان شناخته می‌شود.

مفهوم‌شناسی اتن ملی

پژوهشگران احتمال می‌دهند که کلمۀ «اَتَن» ریشه در زبان پارتی در آریانای قدیم داشته باشد. در فرهنگ عامه، اتن ملی نوعی رقص گروهی، منظم و ایستاده است که در میان مردم افغانستان رواج دارد. این نوع رقص به‌وسیلۀ جوانان در مناطق مختلف افغانستان و در مناسبت‌های مختلف اجرا می‌شود.

اتن ملی به‌عنوان یک رقص آیینی، ریشه در اشتراکات فرهنگی عمیق با حوزه تمدنی ایران دارد. بررسی ریشه لغوی اتن که به زبان پارتی در آریانای قدیم نسبت داده می‌شود، نشان از پیوند این آیین با جغرافیای فرهنگی مشترک ایران و افغانستان دارد. حرکات نمادین، استفاده از دستمال‌های رنگی و اجرای دایره‌وار این رقص، اشتراکات آشکاری با آیین‌های نمایشی در فرهنگ ایرانی مانند رقص‌های آیینی مناطق خراسان دارد.

امپراتوری اشکانی (پارتی) به عنوان یک حکومت فراگیر، قلمروی وسیع را در بر می‌گرفت که شامل سرزمین‌های ایران و افغانستان امروزی می‌شد. این امپراتوری با مرکزیت نخست در نسا (ترکمنستان امروزی) و سپس تیسفون در میان‌رودان، توانست برای نزدیک به پنج سده حوزه‌ای تمدنی از فرات تا هندوکش را تحت حکمرانی واحد درآورد.

تاریخچه اتن ملی

ریشه‌های تاریخی اتن‌‌ ملی به ادوار کهن تمدن‌های ساکن در افغانستان، از جمله دوره‌های یونانی‌ها و باختری‌ها (قرن دوم قبل از میلاد) و همچنین دوران آریایی‌ها بازمی‌گردد. این رقص در ابتدا به‌عنوان یک رقص رزمی در میان قوم پشتون رواج داشت و در مواقع بسیج سربازان پیش از نبرد، همچنین پس از پیروزی‌های نظامی و در محافل عروسی و مناسبات سنتی اجرا می‌شد. پس از تشکیل حکومت توسط احمدشاه درانی، اتن شکل رسمی‌تر و منسجم‌تری به خود گرفت.

خاستگاه اصلی این رقص به باشندگان ولایات جنوبی و شرقی از جمله پکتیا، خوست، قندهار، زابل، غزنی و میدان وردک نسبت داده می‌شود. با گذشت زمان، اتن از مرزهای قومی فراتر رفته و به نمادی فراگیر تبدیل شده که امروزه توسط اقوام مختلف در سراسر افغانستان و حتی در میان مهاجران در خارج از کشور با حرکات و سبک‌های متنوعی اجرا می‌شود.

اهمیت و جایگاه اتن ملی

• امروزه اتن از مرزهای قومی فراتر رفته و به یک نماد فراگیر ملی تبدیل شده است. اجرای دسته‌جمعی این رقص در مناسبات ملی، جشن‌ها و اعیاد، حس تعلق و همبستگی اجتماعی را میان تمامی شهروندان افغانستان، صرف‌نظر از قومیت، تقویت می‌کند.
• هنرمندان با خلق موسیقی و اجراهایی که بر مفاهیم مشترک ملی تأکید دارند، از اتن به‌عنوان ابزاری برای تقویت گفت‌وگوی فرهنگی و وحدت استفاده می‌کنند. این امر به تدریج باعث شده اتن از یک رقص خاص قوم پشتون به میراثی مشترک برای همه همه شهروندان افغانستان تبدیل شود.
• اجرای گروهی و چرخشی اتن، که نیاز به هماهنگی و همکاری جمعی دارد، به‌طور نمادین حس همدلی و مشارکت را تقویت می‌کند. این رقص به یک سرمایه اجتماعی بدل شده که احساس یگانگی و اشتراک در یک فرهنگ را در میان نسل‌های مختلف زنده نگه می‌دارد.
• وجود انواع مختلف اتن (مانند کابلی، هراتی، نورستانی و هراتی) نشان‌دهندۀ غنای فرهنگی و تنوع قومی افغانستان است. پذیرش و به رسمیت شناختن این تنوع در قالب یک نماد ملی واحد (اتن)، به تقویت هویت چندفرهنگی و انسجام اجتماعی کمک شایانی می‌کند.

روش اجرای اتن ملی

اَتن ملی، انواع مختلفی دارد و به شیوه‌های متفاوتی اجرا می‌شود. به‌طور کلی، اجرای ایستاده و دایره‌وار همراه با چک‌چک (کف‌زدن) و تکان‌دادن سر، راه رفتن، حرکات کمر و پا در تمام انواع اتن ملی وجود دارد. در برخی انواع آن، آوازخوانی و گاهی نواختن ساز و نی و همچنین چوب‌بازی، اجرا می‌شود.

رقص آتن به انواع مختلف هراتی، خوستی، وردکی، کوچی، لوگری، ختک، نورستانی، پنجشیری و وزیری نامگذاری شده است. برای مثال، اتن خوستی در 9 مرحله و همراه با داشتن دستمال در دست اجرا می‌شود و اتن کوچی با بالا‌بردن دو دست و گردش حلقوی انجام می‌شود و به تدریج سرعت گردش اجرا کنندگان بیشتر می‌شود. در این اواخر با رواج آهنگ‌های مزاری در کابل، نوعی اتن کابلی نیز ظهور یافته است که ابتدا آهنگ اتن پخش می‌شود و بعد از چند دقیقه یک نفر از میان جمع برخاسته و رقص را آغاز می‌کند و سپس گروهی، اجرا می‌شود. اتن خوستی نیز به‌صورت معمول همراه با شمشیر اجرا می‌شود.

مناسبت‌های اجرای اتن ملی

تشجیع مردم و سربازان

اتن ملی در جشنواره‌ها و مناسبت‌های مختلفی اجرا می‌شود. این آیین هنگام جمع‌آوری سرباز برای اعزام به جنگ‌، مراسم قبل از رفتن به جنگ و بعد از پیروزی در جنگ، توسط جوانان و نیروهای نظامی اجرا می‌شود که هدف آن تشجیع مردم و تقویت روحیۀ فداکاری آنها برای حفاظت از کشور بوده است. در ارتش با هدف تقویت روحیۀ سربازان و افزایش حس همگرایی در میان آنها، اتن ملی همراه با آهنگ‌های مختلف ملی‌گرایانه اجرا شده است.

ایجاد حس وطن‌دوستی

در حال‌حاضر اتن ملی در جشنواره‌های ملی مانند جشن نوروز، جشن استقلال و بعضا در مراسم عروسی و هر نوع مراسم شادی در قالب سبک‌های مختلف و به وسیلۀ زنان و مردان انجام می‌شود که هدف اصلی از اجرای آن ایجاد و تقویت حس وطن‌دوستی است.

مجالس شادمانی

امروزه اجرای این رقص آیینی بیشتر در مجالس شادمانی زنان و مردان همراه با آهنگ و اشعار ملی، از جمله سرود ملی با اجرای هنرمندان و موسیقی‌دانان اجرا می‌شود.

اتن‌‌ ملی از نگاه فقه اسلامی

پژوشگران با رویکرد تحلیل جایگاه رقص به‌عنوان یک هنر آیینی به تحلیل فقیهی اتن ملی پرداخته‌اند. با توجه به کارکردهای میهنی و غیرتفریحی اتن ملی مانند تقویت روحیۀ رزمندگان و ایجاد وحدت ملی می‌توان با استناد به دیدگاه‌های فقهایی اهل سنت و تشیع که رقص با اهداف غیرلهوی‌‌ و همراه‌نبودن با کار حرام را جایز می‌دانند، به تبیین مشروعیت این آیین در چارچوب ارزش‌های اسلامی همت گمارد.

ثبت ملی این آیین توسط دولت افغانستان نیز می‌تواند به‌عنوان مصداقی از امر به معروف در حفظ میراث فرهنگی اسلامی-ملی مورد استناد قرار گیرد.

تفاوت اتن ملی با رقص‌های معمولی

1. خاستگاه تاریخی و آیینی؛ اتن ریشه در تاریخ کهن افغانستان دارد و به‌عنوان یک رقص رزمی و آیینی در مراحل پیش از جنگ، پس از پیروزی و در مناسبات جمع‌آوری سربازان استفاده می‌شده است. این ویژگی آن را از رقص‌های تفریحی صرف متمایز می‌کند.
2. کارکرد جمعی و نمادین؛ اتن به‌صورت دسته‌جمعی و در قالب حلقه‌ای منسجم اجرا می‌شود که نماد اتحاد و همبستگی است. این در حالی است که بسیاری از رقص‌های معمولی ممکن است فردی یا بدون بار نمادین مشترک باشند.
3. پیچیدگی حرکات و آموزش ساختاریافته؛ اجرای اتن نیازمند مهارت بدنی بالا، تمرین طولانی‌مدت و یادگیری حرکات خاص مانند چرخش‌های پی در پی، هماهنگی دست و پا، و استفاده از دستمال‌های رنگی است. این امر آن را از رقص‌های ساده یا خودجوش متمایز می‌کند.
4. کاربرد در مناسبات ملی و فرهنگی؛ اتن تنها یک رقص برای سرگرمی نیست، بلکه در محافل ملی، جشن‌های عمومی، عروسی‌ها و حتی سفرهای دیپلماتیک به‌عنوان نماینده فرهنگ افغانستان اجرا می‌شود. این نقش فرهنگی عمیق، آن را از رقص‌های معمولی جدا می‌کند.
5. استفاده از نمادها و ابزارهای خاص؛ در برخی انواع اتن (مانند اتن ختک)، از شمشیر، تفنگ یا دستمال‌های رنگی به‌عنوان بخشی از اجرا استفاده می‌شود که نشان‌دهندأ جنبه‌های رزمی و فرهنگی آن است.
6. نقش در تقویت هویت ملی؛ اتن امروزه به یک نماد فراقومی تبدیل شده و توسط اقوام مختلف افغانستان اجرا می‌شود. این ویژگی به تقویت سرمایأ اجتماعی و حس تعلق ملی کمک می‌کند، در حالی که رقص‌های معمولی اغلب فاقد چنین نقش اجتماعی هستند.

اتن ملی در هنر موسیقی و ادبیات

بسیاری از خوانندگان و موسیقی‌دانان مشهور افغانستان در آثار خود به اتن ملی توجه کرده‌اند. برای مثال، فرهاد دریا آهنگ مشهوری به نام «اتن» را با این اشعار اجرا کرده است: الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
 الگو:ب
 الگو:ب
الگو:پایان شعر  
الگو:پایان نستعلیق      

ثبت ملی

اتن ملی، به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس در زمان حکومت محمداشرف غنی، از سوی وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان، ثبت ملی شده است.

همچنین در 1399ش اسناد مربوط به این رقص آیینی، برای ثبت جهانی در اختیار یونسکو قرار گرفته است.

رویکرد حکومت‌ها به اتن ملی

اتن ملی به عنوان یک نماد فرهنگی، همواره در تاریخ معاصر افغانستان نقش دوگانه‌ای ایفا کرده است. حکومت‌های متوالی در کابل از این آیین به عنوان ابزاری برای تقویت انسجام اجتماعی و بسیج مردمی در دفاع از وطن بهره برده‌اند. در دوران مقاومت ضد شوروی، حتی گروه‌های مجاهدین که عموماً دارای گرایش‌های اسلامی بودند، از اتن ملی به عنوان محرکی برای تقویت روحیه رزمندگان و ایجاد وحدت در جبهه‌های نبرد استفاده می‌کردند. در این دوره، اجرای دسته‌جمعی اتن در جمع‌های مردمی و نزدیک به خطوط مقدم، به نمادی از پایداری و مقاومت در برابر تجاوز خارجی تبدیل شده بود.

با این حال، رویکرد طالبان در دو دوره حکمرانی خود نسبت به اتن ملی، مبتنی بر تفسیر خاصی از شریعت بوده که با نگاهی محدودکننده به نمایش‌های عمومی می‌نگرد. در حالی که این گروه در دوره اول حاکمیت (۱۹۹۶-۲۰۰۱) و نیز از سال ۱۴۰۱ به بعد، به‌طور رسمی اجرای عمومی اتن را مجاز نمی‌داند، مشاهدات میدانی حاکی از تداوم غیررسمی این آیین حتی در میان برخی اعضای طالبان در محافل خصوصی است. این تناقض نشان می‌دهد که اتن ملی به قدری در بافت اجتماعی افغانستان ریشه دوانده که حتی حکومت‌هایی با رویکرد سخت‌گیرانه نیز نتوانسته‌اند به‌طور کامل آن را از عرصۀ زندگی مردم حذف کنند.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• ««آتن ملی و رباب افغانی برای ثبت به یونسکو معرفی شد»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور ۱۴۰۴ش.
• «اَتَن؛ رقص ملی مردم افغانستان»، خبرگزاری فرهنگ، تاریخ درج مطلب: ۲۰ دی ۱۳۹۹ش.
• «اتن ملی یا رقص عنعنوی افغانستان»، وب‌سایت برگه‌هایی از فرهنگ افغانستان، تاریخ درج مطلب: 5 آبان 1387ش.
• «اتن ملی»، خبرگزاری فرهنگ، تاریخ بازدید: 26 مرداد 1402ش.
• «اتن ملى دربين اقوام مختلف رونق يافته است»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۱۶ ژانویۀ ۲۰۱۲م.
• «اتن ملی»، وب‌سایت نماشا، تاریخ نشر آهنگ: 20 اسفند 1395ش.
• «اتن؛ رقص ملی افغانستان»، خبرگزاری فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 30 دی 1399ش.
• جمال، ماریا، «تاریخ اتن ملی در افغانستان»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 23 مرداد 1393ش.
• دریا، فرهاد، «آهنگ اتن»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 27 مرداد 1402ش.
• خطيب شربينى،‌‌ محمدبن احمد، مغنى المحتاج الى معرفة معانى الفاظ المنهاج، قاهره، بی‌نا، ۱۳۷۷ش.مطیع، حسین، دانشنامۀ تاریخ ایران، تهران، گلپوش، 1397ش.
• «معرفی اتن ملی و رباب افغانی برای ثبت به یونسکو»، وب‌سایت موسسۀ فرهنگی اکو، تاریخ درج مطلب: 17 اسفند 1399ش.
• «موسیقی و رقص: روح فرهنگ و هویت افغانستان (نگاهی کوتاه به موسیقی و رقص قطغنی، اتن و قرصک)»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب:۶ آذر ۱۴۰۳ش.
• «مینیاتوری سبک بهزاد، اتن ملی و رباب افغانی برای ثبت به سازمان یونسکو فرستاده شد»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 5 اسفند 1399ش.