پیش‌نویس:عروسک تاجمیر

تصویری از عروسک تاجمیر

عروسک تاجمیر؛ از عروسک‌های بومی و ملی شده در استان خراسان جنوبی.

عروسک تاجمیر اثری منحصربه‌فرد از فرهنگ ایرانی هستند که ریشه در روستای تاجمیر و هنر بانوان آن دارد. هر عروسک، حامل داستانی از زندگی روستایی و عشایری منطقه است که گنجینه‌ای از دانش بومی محسوب می‌شود. این عروسک‌ها، نه تنها ابزاری برای حفظ و انتقال فرهنگ منطقه‌ای هستند، بلکه با ترویج آنها، بستر روایت و ماندگاری میراث فرهنگی ایران نیز فراهم می‌آید. عروسک‌های تاجمیر، پس از ثبت ملی، در آستانه ثبت جهانی در فهرست یونسکو قرار دارند.

پیشینه عروسک تاجمیر

گل‌بی‌بی، ساخت عروسک‌های تاجمیر را که از جمله هنرهای دستی و بومی منطقه بوده و از قدمتی بسیار برخودار هستند، در یک دههٔ اخیر آغاز کرده و با احیای این عروسک‌های بومی، به ایجاد معیشت مکمل پایدار کمک کرده و کسب‌وکار روستایی را رونق بخشیده است. تاجمیر، پس از احیای این عروسک‌های زیبا و بومی، از روستایی ناشناخته به قطب تولید عروسک‌های سنتی تبدیل شده و هرساله، گردشگران زیادی را برای بازدید به خود جذب می‌کند. این عروسک‌ها، در منطقهٔ تاجمیر خراسان جنوبی به «دوتوک» یا «دُهتوک» معروف بوده و با همین نام نیز ثبت ملی شده‌اند.

برخی بر این باورند که «زربخت» پیرزن ۸۰ سالهٔ روستای عشایری تاجمیر که نابینا بوده بر مرحله به مرحلهٔ ساخت عروسک‌ها توسط دختر خود گل‌بی‌بی نظارت داشته و او را راهنمایی می‌کرده است. امروزه، پروژهٔ ساخت عروسک‌های تاجمیر در این روستا توسط زنان روستایی، در سطح ۲۲۵ هزار هکتار و در فاز ۴۰ روستای محروم با قدرت به فعالیت خود ادامه می‌دهد و علاوه بر خراسان جنوبی در قزوین، قشم، اصفهان و ورامین نیز ساخت این عروسک‌ها جریان دارد.

نام‌گذاری عروسک تاجمیر

کودکان عروسک به دست روستای تاجمیر

عروسک تاجمیر یا عروسک دست‌ساز بومی دوتوک جان‌بی‌بی تاجمیر، از جمله عروسک‌های بومی ایرانی است که توسط فردی به‌نام «گل بی‌بی» از زنان توانمند روستای تاجمیر ساخته شد. نام عروسک برگرفته از نام روستای تولید شده در آن یعنی تاجمیر است. این روستا در شهرستان سربیشه از شهرستان‌های استان خراسان جنوبی قرار دارد و در حوالی مرز ماهیرود و در فاصلهٔ حدود ۹۰ کیلومتری از مرز افغانستان واقع شده است. این روستا به روستای عروسک‌های افسانه‌ای نیز معروف است.

قصه عروسک‌های تاجمیر

بانوان روستای تاجمیر، برای هر کدام از این عروسک‌ها، قصه‌ای گفته و این قصه‌ها، یادآور لالایی‌ها، شعرهای قدیمی و خاطرات زندگی روستایی و عشایری هستند که دانش بومی ارزشمندی در آنها نهفته است. هر عروسک، قصه‌ای منحصر به فرد دارد؛ داستانی که تکرار نمی‌شود. این عروسک‌ها هم زندگی پرطاقت زنان روستایی را بازگو می‌کنند و هم گوشه‌ای از فرهنگ و آداب و رسوم پنهان این منطقه را نمایان می‌سازند.

ویژگی‌های عروسک تاجمیر

1. عروسک تاجمیر، از جمله عروسک‌های بومی سازگار با محیط‌زیست است؛ زیرا از تکه‌پارچه‌های اضافی تهیه می‌شود. برای ساخت این عروسک، از یک تکه‌چوب برای بدن، تکه‌پارچه‌های زیبای سنتی برای لباس، یک دکمهٔ کوچک و دو کوک برای چشم و دهان استفاده می‌شود. این عروسک‌ها، حتی در صورت دور انداختن نیز ظرف مدت سه ماه دوباره به طبیعت برمی‌گردند و هیچ آلودگی برای محیط‌زیست به‌همراه ندارند.
2. عروسک تاجمیر، از جمله عروسک‌های شناسنامه‌دار است. این عروسک‌ها که در سایزهای خیلی کوچک تا بزرگ ساخته می‌شوند، دارای شناسنامه یا داستانی هستند که بر پشت آنها بر روی شنلی، نوشته می‌شود. دست‌نوشته‌های حک شده بر روی عروسک‌ها، توسط فرزندانِ زنانی که به تولید عروسک‌های تاجمیر می‌پردازند، صورت گرفته است.
3. هنر عروسک‌سازی در جهان، همواره به‌عنوان مسیری برای انتقال فرهنگ غنی کشورها مورد استفاده بوده و امروزه، عروسک‌های تاجمیر، به نمادی از فرهنگ غنی منطقهٔ سربیشهٔ نهبندان استان خراسان جنوبی تبدیل شده است. ساخت عروسک‌های تاجمیر تنها به‌منظور بازی کردن تولید نشده، بلکه فرهنگ جامعهٔ محلی را بازنمایی می‌کند و پوشاک، آرایه‌ها، داستان‌ها و دیگر آداب‌ورسوم منطقه‌ای و بومی را به نمایش می‌گذارد.
4. سازندگان اصلی این عروسک‌ها، بانوان روستای تاجمیر هستند؛ اما سایر اعضای خانواده نیز در ساخت آنها مشارکت دارند.

فواید عروسک تاجمیر

زن روستای تاجمیر درحال ساخت عروسک معروف تاجمیر

از جمله مزایای ساخت این عروسک‌ها، علاوه بر افزایش کسب‌وکار و درآمد، می‌توان به تقویت حس زندگی، تقویت حس خلاقیت، ایجاد همبستگی در میان خانواده و اعضای آن، افزایش اعتماد به نفس و نیز افزایش امید به زندگی مردم منطقه اشاره کرد. از دیگر فواید این عروسک‌ها برای مردم روستای تاجمیر، تسویهٔ بدهکاری‌های مردم محل به صندوق‌های محلی، رونق کشاورزی و ماندگار شدن آنها در روستای تاجمیر است.

رقابت عروسک‌های تاجمیر و باربی

امروزه، عروسک‌های بسیاری در ویترین فروشگاه‌های اسباب‌بازی در سراسر ایران به چشم می‌خورد. عروسک باربی که نمایندهٔ فرهنگ غربی است، جهانی شدن و فروپاشی مرزها را بازنمایی می‌کند. این عروسک که وطن مشخصی ندارد، از هویت ملی معینی نیز برخودار نیست.

برخی بر این باورند که این عروسک‌ها، در اصل آمریکایی بوده، اما چرخهٔ تولید آنها که سنی بیش از ۴۰ سال دارند، از عربستان آغاز شده است. این در حالی است که عروسک‌های تاجمیر، از جمله عروسک‌های باهویت و بومی ایرانی هستند که بر خلاف باربی‌ها، شبیه به‌هم نبوده و تکنولوژی پیشرفته‌ای نیز ندارند. این عروسک‌های زیبای بومی، از فرهنگ و دیاری مشخص سر برآورده و با محیط‌زیست سازگاری عمیقی دارند.

ثبت عروسک تاجمیر در فهرست آثار ملی

عروسک‌های بومی-محلی منطقه خراسان جنوبی که پیش از این در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند، اکنون مراحل ثبت جهانی در سازمان یونسکو را نیز طی می‌کنند.

منابع

• ایل‌بیگی، سعید، «عروسک تاجمیر، رقیب اهلی باربی‌ها»، مجلهٔ فرهنگی وبلایت، تاریخ بارگذاری: ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
• «تاجمیر؛ روستای عروسک‌های افسانه‌ای»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۲ش.
• «تاجمیر زادگاه عروسک جهانی دوتوک/ عروسک‌های بومی خاوران در چمدان خارجی‌ها + تصاویر»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۸ فروردین ۱۴۰۲ش.
• «دوتوک عروسک بومی عشایر تاجمیر»، وب‌سایت هنرچی، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۲ش.
• صالح‌نژاد، زهرا، «عروسک‌های بومی؛ راوی فرهنگ ملی، حامی گردشگری مردم‌شناسی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: ۱۰ شهریور ۱۳۹۵ش.
• «عروسک دوتوک جان بی‌بی تاجمیر ۱۸»، وب‌سایت روستاتیش، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۲ش.
• «عروسک‌های تاجمیری»، پایگاه خبری تحلیلی صراط، تاریخ بارگذاری: ۸ اسفند ۱۳۹۶ش.
• «عروسک‌های تاجمیری/ تصاویر»، وب‌سایت عصر هامون، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اسفند ۱۳۹۶ش.
• «فصل کوچ عروسک‌های تاجمیر»، وب‌سایت پیشخوان، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۲ش.