پیش‌نویس:آسیب‌پذیری زن

آسیب‌پذیری زن؛ رویارویی همراه با آسیب زن در برابر مشکلات خانواده و اجتماع.

زن به‌عنوان عامل محرک و اثر‌گذار در خانواده و اجتماع، امروزه با مشکلات فردی و اجتماعی گوناگونی روبرو می‌شود که آسیب‌پذیری او را افزایش داده است. برخی انحرافات برآمده از دگرگونی‌های اجتماعی، بیشتر متوجه زنان می‌شود. افزایش آسیب‌پذیری زنان علاوه بر آسیب‌های روحی و جسمی آنها، سبب افزایش آسیب‌های خانوادگی و معضلات اجتماعی می‌شود.

مفهوم‌شناسی آسیب پذیری زن

آسیب‌پذیری زنان به‌معنای وضعیت و شرایطی است که در آن زنان به دلایل مختلف جسمانی، روانی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، در معرض تهدیدها و خطرات اجتماعی و فردی قرار می‌گیرند. این آسیب‌ها شامل مشکلاتی چون پرخاشگری، جنایت، اعتیاد، خودکشی، طلاق، تن‌فروشی و رفتارهای جنسی پرخطر می‌شود که سلامت روانی، جسمی و اجتماعی زنان را به مخاطره می‌اندازد و به‌همین دلیل این زنان نسبت به سایر افراد از توانمندی کمتری برای حل مشکلات برخوردار هستند.

علل آسیب‌پذیری زن

آسیب‌پذیری زن نه‌تنها ناشی از ویژگی‌های فردی جسمی و روانی آنان است، بلکه بیشتر بر بستر ساختارهای فرهنگی و اجتماعی استوار است. از مهم‌ترین دلایل آسیب‌پذیری زنان می‌توان به ساختارهای اجتماعی نابرابر، تبعیض جنسیتی، ضعف در حمایت‌های اجتماعی، فرصت‌های محدود اقتصادی و آموزشی اشاره کرد.

این عوامل موجب می‌شوند زنان در مواجهه با بحران‌ها و فشارهای زندگی توان کمتری برای مقابله داشته باشند و در بلایای طبیعی یا بحران‌های اجتماعی آسیب‌پذیرتر از مردان باشند. علاوه بر این، نقش‌های اجتماعی سنتی زنان مانند مسئولیت مراقبت از کودکان و سالمندان، دسترسی محدود به منابع و آموزش و فقدان مشارکت در تصمیم‌گیری‌های کلان به این آسیب‌پذیری دامن می‌زند.

بخش اصلی زنان آسیب‌پذیر، زنان مطلقه، بیوه یا فراری هستند که اغلب به‌دلیل مشکلات اقتصادی و روحی دچار آسیب‌های فردی و اجتماعی شده‌اند. گروه دیگر، زنان معتاد به مواد مخدر هستند. بسیاری از زنان آسیب‌پذیر به‌دلیل ناتوانی مالی در مکان‌هایی مانند گرم‌خانه‌ها، پارک‌ها و حاشیۀ شهر زندگی می‌کنند.

آسیب‌پذیری زنان مطلقه

تعریف و ابعاد آسیب‌پذیری زنان مطلقه

آسیب‌پذیری زنان مطلقه به مجموعه مشکلات و فشارهایی گفته می‌شود که این زنان پس از طلاق تجربه می‌کنند، که شامل آسیب‌های روانی، اجتماعی، اقتصادی و امنیتی است. زنان مطلقه به‌دلیل جدایی از همسر، اغلب با احساس عدم امنیت، تبعیض، طردشدگی اجتماعی و افزایش مسئولیت‌های خانوادگی مواجه می‌شوند که می‌تواند منجر به افسردگی، اضطراب، پرخاشگری و کاهش کیفیت زندگی شود.

مشکلات اقتصادی و فشارهای اجتماعی

مشکلات اقتصادی ناشی از عدم استقلال مالی و محدودیت‌های ورود به بازار کار، مواجهه با رفتارهای نامناسب، آزار و تبعیض در محیط‌های اجتماعی و فشار برای ازدواج مجدد نیز بخش مهمی از این آسیب‌ها است. این شرایط سبب می‌شود زنان مطلقه از حمایت‌های اجتماعی کافی محروم بمانند و در معرض استثمار و آسیب‌های روانی و اجتماعی بیشتری قرار گیرند.

چالش‌های حقوقی و اداری در حضانت فرزندان

از نظر حقوقی زنان مطلقه‌ای که حضانت فرزندان خود را می‌پذیرند، با مشکلاتی مانند افتتاح حساب، برخی بیمه‌های خاص، تحویل کارنامۀ تحصیلی فرزند، ازدواج فرزند و خروج فرزند از کشور مواجه می‌شوند؛ زیرا از نظر قانون آنها از صلاحیت برخوردار نیستند. خروج فرزند از کشور و ازدواج فرزند دختر در صلاحیت قانونی پدر قرار داده شده و موارد دیگر، ناشی از رویه‌های نادرست ادارات مربوطه بوده که به فقدان صلاحیت مادر جهت حل موارد این چنینی منجر شده است.

نگاه زنان مطلقه به طلاق در ایران

آسیب‌پذیری زنان مطلقه، از مسائل روز جامعۀ ایران است. در ایران بیشترین درخواست طلاق ازسوی زنان صورت می‌گیرد. در تحقیقی که از ۲۲ زن مشهدی در بازه سنی ۲۱ تا ۳۵ سال صورت گرفته است، تنها ۳ تن از آنان گفته‌اند که با اجبار و خواست همسر جدا شده‌اند، بقیه اما اظهار داشته‌اند که اقدام به جدایی با اصرار خود آنان بوده و حتی خود آنها شروع به طی‌کردن مراحل قانونی جدایی کرده‌اند.

همچنین بسیاری از زنان مطلقۀ ایرانی نسبت به طلاق، ذهنیت مثبتی دارند. تحقیقات نشان می‌دهد که طلاق به‌خودی ‌خود برای زنان مطلقه معنای ناخوشایندی نداشته و حتی برای تعدادی از آنها ابتدا با احساس رهایی توأم است؛ اما بسیاری از زنان مطلقه با دریافت فشارهای ‌اجتماعی و سوءرفتارهایی که با آنها به‌‌عنوان یک مطلقه صورت گرفته است، احساس ناخوشایندی از جدایی داشته و آرزو کرده‌اند که کاش در موقعیت مطلقه قرار نمی‌گرفتند.

زن مطلقه در فرهنگ اسلامی

احکام شرعی طلاق و دوران عِدّه

در فرهنگ اسلامی، زنان مطلقه دارای احکام و مقررات مشخصی هستند که در قرآن و فقه اسلامی بیان شده است. طلاق در اسلام حلال اما به لحاظ شرعی و اجتماعی دارای شرایط و محدودیت‌هایی است تا حقوق زنان مطلقه حفظ شود و به آن‌ها آسیب وارد نشود. یکی از مهم‌ترین مسائل، نگه داشتن «عده» است؛ یعنی زن مطلقه باید پس از طلاق تا سه دوره عادت ماهیانه صبر کند و در این مدت ازدواج مجدد برایش حرام است تا از بارداری احتمالی اطمینان حاصل شود و حقوق شرعی طرفین رعایت شود. در این مدت، مرد وظیفه دارد نفقۀ او را بپردازد و به وی سخت‌گیری نشود و حتی اگر زن باردار باشد، باید تا وضع حمل از او حمایت کند.

حقوق و جایگاه اجتماعی پس از عِدّه

پس از پایان عده، زن مطلقه آزاد است که ازدواج کند و مرد نیز امکان رجوع به او را دارد، به شرط آنکه طلاق رجعی بوده باشد. اسلام تأکید دارد که رفتار با زنان مطلقه باید محترمانه باشد و هیچ گونه اذیت و آزار یا اخراج او در مدت عده جایز نیست. از نظر اجتماعی نیز در فرهنگ اسلامی تلاش شده زنان مطلقه در نظام حمایت خانواده و جامعه قرار بگیرند، هرچند در عمل بسته به شرایط فرهنگی جوامع اسلامی، این زنان ممکن است با برخی مشکلات و قضاوت‌های اجتماعی مواجه شوند که نیاز به توجه و حمایت بیشتر دارد.

تشویق به ازدواج مجدد

همچنین در فرهنگ جوامع اسلامی زنان، به ازدواج مجدد پس از طلاق ترغیب می‌شوند و تک‌زیستی زنان امری ناپسند به حساب ‌آمده و مردان به حمایت از این زنان به‌ شکل ازدواج تشویق می‌شوند.

مواجهۀ مثبت برخی از زنان با آسیب‌های طلاق

برخی زنان، بعد از طلاق رفتار سازگارانه‌ای در پیش گرفته و سعی می‎‌کنند با توسل به معنویات به‌استقبال پی‌آمدهای طلاق بروند. برخی از آنان پس از طلاق موفق به طی‌کردن مراتب تحصیلی، شغلی، افزایش سرمایۀ فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی خود شده‌اند. تعداد زیادی از زنان با وجود مشکلات بسیاری که در زندگی قبلی داشته‌اند اما هم‌چنان تمایل به ازدواج مجدد دارند که این امر نشان‌دهندۀ برداشت مثبت آنان از زندگی و پایبندی آنان به ارزش‌های ازدواج و خانواده تعبیر شده است. زنانی که به علت دارابودن حضانت فرزند امکان ازدواج برای آنها فراهم نیست، با وقف خود برای فرزندان، سعی می‌کنند خود را از فشارهای اجتماعی دور نگهداشته و به تربیت فرزندان خود بپردازند.

تأثیر مدرنیته بر آسیب‌پذیری زنان

تاثیر مدرنیته بر آسیب‌پذیری زنان در جامعه بسیار گسترده است. با ورود مدرنیته و شیوۀ زندگی مدرن، زنان با دگرگونی‌های گسترده‌ای در هویت، نقش‌ها و موقعیت اجتماعی خود مواجه شده‌اند که هم فرصت‌هایی برای پیشرفت و استقلال بیشتر فراهم کرده و هم چالش‌ها و آسیب‌های جدیدی به‌دنبال داشته است.

تأثیرات منفی مدرنیته بر آسیب‌پذیری زنان

• افزایش خشونت علیه زنان: مدرنیته نه‌تنها خشونت‌های فیزیکی علیه زنان را کاهش نداده بلکه خشونت‌های روانی، کلامی، فرهنگی و بهره‌کشی‌های جدید در قالب تجارت جنسی، سوءاستفاده اقتصادی، فشارهای ظاهری و زیبایی‌شناختی را گسترش داده است. شبکه‌های اجتماعی نیز با انتشار کلیشه‌های تحقیرآمیز نسبت به زنان، شدت این خشونت‌ها را بیشتر کرده‌اند.
• بحران هویت زنان: فشارهای اجتماعی برای مطابقت با الگوهای خاص زیبایی، رفتار و نقش‌های جنسیتی نوین، در عین حال که ممکن است آزادی‌هایی به ظاهر بیشتر بدهد، منجر به سردرگمی و بی‌هویتی زنان شده که خود موجب آسیب‌پذیری روانی و اجتماعی است.
• افزایش انحرافات اجتماعی: تحولات مدرن که با تاخیر در هماهنگی نهادهای اجتماعی مانند خانواده همراه بوده، موجب گسست در هویت و نقش‌های سنتی زنان و به تبع آن بروز انحرافاتی چون بزهکاری و نابسامانی‌های رفتاری در زنان شده است.
• چالش‌های دوگانۀ زن‌بودن در جامعۀ مدرن: زنانی که در جامعۀ مدرن تلاش می‌کنند همزمان نقش‌های سنتی (همسر، مادر) و نوین (مدیر، فعال اجتماعی، مستقل) را ایفا کنند، با فشارهای مضاعف و نابرابری‌های ساختاری مواجه‌اند که بار روانی و اجتماعی سنگینی را برای آنها به‌دنبال دارد.

فرصت‌ها و جنبه‌های مثبت مدرنیته

• مدرنیته فرصت‌هایی چون افزایش دسترسی زنان به آموزش، مشاغل و مشارکت اجتماعی فراهم کرده که می‌تواند زمینه‌ساز توانمندسازی، استقلال و کاهش آسیب‌پذیری باشد. اما این فرصت‌ها زمانی مثبت است که نهادهای اجتماعی و فرهنگی همگام با این تحولات تغییر کنند و از زنان حمایت کنند.

پیامد‌های آسیب‌پذیری زنان

افزایش آسیب‌پذیری زنان از رهگذر افزایش انحرافات اجتماعی و خانوادگی، سبب تضعیف بنیان خانواده و سستی بنیان‌های فرهنگی جامعه می‌شود. تن‌فروشی و اعتیاد از ناهنجاری‌های مهم اجتماعی در میان زنان آسیب‌پذیر به‌شمار می‌روند. رفتار‌های جنسی پرخطر از سوی زنان آسیب‌دیده، هم سبب به‌هم‌خوردن بهداشت روانی، تعادل عاطفی و رفتاری آنها می‌شود و هم سبب افزایش امراضی مانند ایدز و سایر بیماری‌های مقاربتی در جامعه می‌شود. آسیب‌پذیری زن، آسیب‌های روحی متعددی را به اعضای خانواده وارد می‌کند. اكثر فرزندانی که دارای مادر آسیب‌پذیر هستند به‌دليل نداشتن امنيت رواني در خانواده‌هاي خود و همچنين طرد‌شدن از طرف جامعه، جامعه‌پذيري مناسبي ندارند.

کاهش آسیب‌پذیری زن

کاهش آسیب‌پذیری زنان با آموزش مهارت‌های زندگی، افزایش خودباوری، ایجاد فرصت‌های اقتصادی برابر و تقویت شبکه‌های حمایتی اجتماعی امکان‌پذیر است.

آموزش و آگاهی‌افزایی

• آموزش زنان آسیب‌دیده و افزایش آگاهی آنها، یکی از اصلی‌ترین راه‌های برون‌رفت از آسیب‌های اجتماعی است.
• آموزش پیشینی برای کاهش آسیب‌پذیری زنان، بیش از ارائۀ خدمات پسینی اهمیت دارد.

توانمندسازی و خودباوری

• کاهش آسیب‌پذیری زنان با تشخیص و افزایش میزان توانمندی آنها امکان‌پذیر است.
• آگاه‌سازی بانوان از اهمیت و جایگاه خود در خانواده و اجتماع، ایجاد خودباوری، و اجرای برنامه‌های توانمندسازی از راهکارهای مؤثر است.

ایجاد شهرک‌های توانبخشی

• برخی کارشناسان پیشنهاد ایجاد شهرک‌های توانبخشی برای زنان آسیب‌دیده دارند تا به زندگی عادی بازگردند و به سرمایه‌های خانوادگی و اجتماعی تبدیل شوند.

تغییر انگاره‌های فرهنگی

• انگاره‌های فرهنگی نادرست درباره ازدواج نکردن با زنان بیوه یا مطلقه، موجب طرد اجتماعی آنها و افزایش آسیب‌پذیری‌شان شده است.
• تقویت زمینه‌های ازدواج مجدد، قبح‌زدایی و دگرگونی در نگرش‌های فرهنگی، از عوامل مهم کاهش آسیب‌پذیری این گروه است.

نقش زنان در فرهنگ‌سازی

• زنان نقشی کلیدی در فرهنگ و فرهنگ‌سازی جامعه دارند.
• کاهش آسیب‌پذیری زنان منجر به پیشگیری و کاهش انحرافات و مفاسد اجتماعی می‌شود.

پیامدهای مثبت کاهش آسیب‌پذیری

• تقویت حس خودباوری و توانمندسازی زنان در عرصه‌های خانوادگی و اجتماعی.
• رشد فردی، بهبود میزان کارآمدی، کاهش خودسرزنشی و پذیرش مسئولیت تغییر الگوهای زندگی.
• ایجاد خانوادۀ موفق و کاهش ناهنجاری‌های خانوادگی.
• بهبود بهداشت جسمی و روانی زنان.

منابع

• «آسیب‌پذیری زنان: علل، پیامدها و راهکارهای کاهش آن»، وب‌سایت درمان نیوز، تاریخ درج مطلب: 21 تیر 1404ش.

• احمدزاده، مریم، «نقش زن در کاهش آسیب پذیری فرهنگی»، وب‌سایت الزهرا، تاریخ بازدید: 27 فروردین 1402ش.
• برومند، زهرا، «زنان آسیب‌پذیر، خارج از متن جامعه»، مجموعه مقالات همایش سراسری ارتقاء سلامت زنان، 1398ش.
• حسنی، رضا و دیگران، «پیامدهای طلاق برای زنان‌ مطلقۀ شهر مشهد (یک پژوهش کیفی)»، مطالعات علوم اجتماعی ایران، سال 10، شماره 42، پاییز 1392ش.
• حقیقتیان، منصور و دیگران، «سنخ‌شناسی‌ طلاق‌ و‌ پیامدهای ‌اجتماعی ‌آن (مطالعه ‌موردی: زنان‌مطلقۀ تحت‌ پوشش‌ کمیتۀ امداد‌امام‌خمینی‌، ‌استان‌ چهارمحال ‌و‌ بختیاری)، جامعه‌شناسی ‌کاربردی، سال 29، شمارۀ پیاپی 70، شمارۀ 2، تابستان 1397ش.
• ربانی خوراسگانی، علی و مومنی راد، فهیمه، «بررسی عوامل تربیتی مؤثر بر جامعه‌پذیری فرزندان بر اساس روش تحلیل مضمون (مطالعه موردی دو گروه از مادران آسیب دیده شهر اصفهان)»، پژوهش‌های جامعه‌شناسی معاصر، شماره 8، 1395ش.
• رشیدی، طلا و ملک‌حسینی، عباس، «مدرنیته و تأثیر آن بر هویت‌یابی زنان در فضاهای عمومی شهری (مطالعه موردی پارک ائل‌گلی تبریز)»، پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 1393ش.
• شرف‌پور، فرهاد، «زنان؛ آسیب‌پذیرترین گروه در شرایط بحران»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 30 آبان 1400ش.
• صیفوری، طیبه و همکاران، «رفتارشناسی زنان آسیب‌پذیر با رویکرد آمایش و ساماندهی فضایی- اجتماعی شهر تهران»، تحقیقات جغرافیایی، شماره 123، 1395ش.
• علیخانی، اعظم، «حقوق زن در عصر نبوى»، فرهنگ کوثر، شماره 75، 1387ش.
• محبی، فاطمه، «آسیب شناسی اجتماعی مسائل زنان»، فصلنامۀ مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ 12، 1380ش.
• «مخالفت با ازدواج افراد مطلقه امری مخالف شرع است»، پایگاه خبری آستان حضرت معصومه، تاریخ درج مطلب: 18 اسفند 1400ش.
• «مشقت‌های زن بودن در جامعه مدرن»، وب‌سایت برترین‌ها، تاریخ درج مطلب: 21 شهریور 1396ش.
• ناصری، عرفان و یزدخواستی، بهجت، «بررسی عوامل جامعه‌شناختی مرتبط با عدم ازدواج مجدد زنان فاقد همسر (مطالعه موردی: زنان تحت حمایت در شهر سنندج)»، توسعه اقتصادی، شماره 1، 1398ش.
• نوروزی، فریبا، «ارائه راهکارهای پیشگیری و کاهش آسیب در زنان آسیب‌دیده اجتماعی با تأکید بر آموزش»، مطالعات راهبردی در علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی، شماره 2، 1398ش.
• «نیازها و ظرفیت‌های زنان در زمان بحران در پژوهشکده سوانح طبیعی بررسی شد»، وب‌سایت پژوهشکده سوانح طبیعی، تاریخ درج مطلب: 17 شهریور 1403ش.