پیشنویس:غور
غور، ولایتی کوهستانی با پیشینۀ هفتهزار ساله در مرکز افغانستان.
غور، از ولایات کوهستانی و محروم افغانستان است، اما پیشینة تمدنی هفتهزار ساله و آثار تاریخی متعددی دارد؛ از جمله آثار باستانی این ولایت میتوان به «منارة جام» اشاره کرد که از شاهکارهای هنری و معماری جهان در قرن12م به شمار میرود.
نامگذاری
غور، در لهجة هزارگی بهمعنای گودال، شکاف و دره است. از آنجا که این سرزمین از گذشتههای دور محل سکونت هزارهها بوده و درههای عمیقی دارد، غور و غورستان نامیده شده است. همچنین برخی بر این باورند که «غور» از ریشة «غَر» و «گَر» بوده که در زبان فارسی قدیم و زبان پشتو، بهمعنای کوه است. «غرجستان» یعنی کوهستان و «گیرو» در لهجة هزارگی یعنی آن طرف کوه که سایهرخ است.[۱]
تاریخچه
بقایای شهرکهای کشف شده در غور، نشان از پیشینة تاریخی و تمدنی این سرزمین دارد. غور در قرن 12 و 13م پایتخت سلسلة غوریان بوده است.[۲] غور تاریخی، ناحیة بزرگ کوهستانی بوده که از هرات تا بامیان و حدود کابل تا غزنه امتداد داشته،[۳] اما امروزه دایرة آن، محدوده شده و به قلمرو فعلی این ولایت، اطلاق میشود. این منطقه بهلحاظ اداری تا سال 1342ش جزء ولایت هرات بود و در آغاز سال 1343ش بهعنوان ولایت درجه 3 تشکیل و شهر چَغچَران بهعنوان مرکز آن تعیین شد.[۴] در سال 1393ش به درخواست فرهنگیان و جوانان غور و با همکاری ریاست اطلاعات و فرهنگ این ولایت، مرکز غور از چغچران به فیروزکوه تغییر نام یافت.[۵]
جغرافیا و جمعیت غور
موقعیتجفرافیایی
غور با مساحت 4/36657 کیلومتر مربع، در ارتفاع 2230 متر از سطح دریا قرار دارد.[۶] ولایتغور از ولایات مرکزی افغانستان است و با 8 ولایت مرز دارد؛ در شمال با ولایات سرپل و فاریاب در شمال شرق با ولایت بامیان، در شرق با ولایت دایکندی، در جنوب با ولایات هلمند و فراه، در غرب با ولایت هرات و از طرف شمال غرب با ولایت بادغیس هممرز است.[۷]
آبوهوای غور
غور از ولایات کوهستانی بوده و از نظر آبوهوا دارای مناطق سرد، گرم و معتدل است؛ مناطق غرب، جنوب و شرق آن سرد و برفگیر است. مناطق شمال این ولایت نیز دارای آبوهوای معتدل و برخی مناطق آن دارای آبوهوای گرم است.[۸]
منابعآبی
غور دارای سه رود مهم بهنامهای «مرغاب»، «هریرود» و «فراهرود» است. این منطقه، همچنین دارای تعدادی رودخانههای کوچک و حدود 570 چشمه، 804 کانال و 50 قنات (کاریز) است که تأمینکنندة آب سه رودخانۀ یاد شده هستند.[۹]
جمعیت غور
بر اساس آمار ادارة ملی احصائیه و معلومات افغانستان در سال 1399ش، جمعیت ولایت غور 764،472 برآورد شده است.[۱۰] در این ولایت اقوام هزاره، ایماق، تاجیک و گروههای کوچکی از قوم پشتون و ازبک ساکن هستند. بهلحاظ مذهبی، همة ساکنین ولسوالی (شهرستان) لعل و سرجنگل و حدود چهار هزار خانواده هزاره در ولسوالی پسابند، شیعه بوده و بقیه پیرو مذهب حنفی هستند.[۱۱] بیشتر ساکنین این ولایت، به زبان فارسی دری صحبت میکنند.[۱۲]
اقتصاد غور
کشاورزی
کشاورزی، منبع غذایی و اشتغال مردم ولایت غور بوده و نزدیک به ۸۵ درصد از مردم، در بخش کشاورزی فعالیت میکنند.[۱۳] گردو، پشم، قروت (کشک)، قالی، پوست، کرک، میوهجات و برخی حبوبات از جمله اقلام صادراتی این ولایت هستند که در ولایات همجوار بهفروش میرسد.[۱۴]
صنایع محلی
قالی، نَمَد، بَرک، گلیم، بافتنیهای خانگی، قالیچههای مزین به تصاویر منارجام[۱۵] و سلاطین غور و لباسهای محلی[۱۶] از مهمترین صنایع دستی در این ولایت هستند.
معادن
آهن، مس، آزوریت، کوارتز و آلومینیوم، زغال سنگ، سرب، روی، سنگ مرمر و گچ، سیماب،[۱۷] از جمله معادن ولایت غور هستند. همچنین معادن دیگری از جمله معدن طلا نیز در این ولایت وجود دارند اما هنوز بهطور دقیق شناسایی نشدهاند.[۱۸]
فرهنگ و رسانه در غور
در این ولایت یک تلویزیون محلی در سال 1386ش شروع به فعالیت نموده و بهصورت پارهوقت از ساعت 7 تا 11 شب برنامه پخش میکند. همچنین یک رسانة صوتی بهنام «صدای عدالت» و حدود 14 نشریة چاپی، در قالب هفتهنامه و ماهنامه در سالهای 1385ش تا نیمة دوم دهة90ش فعالیت داشتند که همگی غیرفعال شدهاند.[۱۹]
آموزش و تحصیلاتعالی
در غور تا سال1380ش هیچ مکتب دخترانهای وجود نداشته[۲۰] و پس از آن نیز وضعیت آموزش با مشکلات زیادی از جمله بستهبودن بسیاری از مکاتب، کمبود معلم و مواد درسی و نبود مکان مناسب، روبرو بوده است.[۲۱] در سال 1394ش بیش از 800 مکتب دولتی در این ولایت وجود داشت که 180 باب آن ویژة دختران، 15 باب مشترک و بقیه ویژة پسران بوده است. در این مکاتب بیش از 200 هزار شاگرد پسر و حدود70 هزار دختر، توسط 4 هزار و 400 معلم آموزش داده میشدند. همچنین تعدادی مکاتب خصوصی نیز در این ولایت فعالیت دارند.[۲۲] علاوه بر آن، دو مؤسسة آموزشی نیمهعالی با عنوان «دارالمعلمین» (یکی در مرکز ولایت و دومی در ولسوالی لعل و سرجنگل) وجود دارد.[۲۳] تنها دانشگاه غور، در سال 1391ش تأسیس شده و دارای چهار دانشکده (تعلیم و تربیه، زراعت، علوم طبیعی و ادبیات) است. در سال 1395ش در این دانشگاه حدود 1200 دانشجو مشغول به تحصیل بودند. در غور هیچ دانشگاه خصوصی فعالیت نداشته و دانشگاه دولتی نیز از لحاظ کیفیت و امکانات جزو ضعیفترین دانشگاههای کشور هستند.[۲۴]
تقسیمات کشوری ولایت غور دارای 11 ولسوالی است که عبارتند از: فیروزکوه (مرکز ولایت)، لعل و سرجنگل، پسابند، مرغاب، تُولَک، تَیوره، دولتیار، دولینه، چارسده، ساغر و شهرک.[۲۵]
جاذبههای گردشگری
در غور، حدود 100 محل تاریخی شناسایی شده که در میان آنها آثار باقیمانده از دورة بوداییها از قرون 2 و 5م تا آثاری از قلعههای نظامی و پایتخت غوریان از قرن12م دیده میشود.[۲۶] با این حال، مهمترین جاذبة گردشگری این ولایت، «منارة جام» شاهکار هنر معماری اسلامی قرن ششم هجری است. کارشناسان باستانشناسی در «یونسکو» آن را از سازههای بینظیر معماری و از کهنسالترین برجهای آجری باقیماندۀ جهان میدانند.[۲۷]
منار جم
مَنارَه، بهمعنای محل نور، بنای بلند استوانهای در مسجد یا مکانی متبرک است که بر فراز آن اذان گفته میشود و مترادف با مِئذنه و گلدسته به شمار میرود.[۲۸]همچنین، مناره بهمعنای بنایی برای دیدهبانی یا رساندن اخبار بوده که منظور با روشن کردن آتش بر روی آن، صورت میگرفته است.[۲۹]
منارۀ جام، بههمت غیاثالدین محمد (558–599ق) در حدود سال 570ق و بهدست معمار هنرمندی بهنام علی بن ابراهیم نیشابوری ساخته شده است.[۳۰] در برخی از کتیبههای مناره، نام سلطان غیاثالدین و نیز نام معمار آن ثبت شده است.[۳۱]
موقعیت جغرافیایی
منارۀ جام، در درهای صعبالعبور، در میان سلسله کوههای ولایت (استان) غور، در 62 کیلومتری ولسوالی (شهرستان) «شهرک»، در روستایی به نام «جام»[۳۲] و 215 کیلومتری شرق ولایت هرات، قرار دارد.[۳۳] این مناره در زاویۀ تلاقی رودخانۀ جام با رودخانۀ هریرود، بنا شده[۳۴] و در ارتفاع 1900 متری از سطح دریا قرار گرفته است.[۳۵] گروهی از باستانشناسان معتقدند که شهر تاریخی «فیروزکوه» پایتخت حکومت سلسلۀ غوریان در همین منطقه قرار داشته و این مناره نیز منارۀ مسجد جامع این شهر بوده است.[۳۶]
کارکرد
برای ساخت منارۀ جام، اهداف مختلفی بیان شده است؛ برخی آن را بهعنوان منارۀ مسجد جامع شهر فیروزکوه، پایتخت سلطنت سلسلۀ غوریان[۳۷] و برخی دیگر کارکرد آن را برای دیدبانی و راهنمای مسافران ذکر کردهاند.[۳۸] رالف پیندر ویلسون، باستانشناس و مدیر مؤسسۀ انگلیسی مطالعات افغانستان، هدف از ساختن آن را بزرگداشت «معزّالدین» برادر سلطان غیاثالدین و با هدف گسترش اسلام دانسته است.[۳۹]
ویژگیهای منار جم
منارۀ جام، منارهای آجری با ویژگیهای منحصر بهفرد است که آن را از تمامی منارههای جهان اسلام، متمایز میکند. نمای بیرونی آن مُطَبَّق بوده و طول بنا به چهار بخش تقسیم شده است. قسمت پایه هشت ضلعی است؛ اما سه بخش بالاتر که بهتدریج باریکتر میشوند، استوانهای شکل ساخته شده است و در فراز آن مأذنهای زیبا قرار دارد.[۴۰] پایۀ هشت ضلعی آن، دارای نُه متر قطر و بلندی آن را از 3/63 تا 67 متر ذکر کردهاند.[۴۱] نمای درونی این بنا، از پایین تا بالای آن با پلههای پیچ در پیچ شبیه DNA بههم وصل شده است.[۴۲] از نظر هنر معماری، آجرکاری و کاشیکاری، از شاهکارهای قرن ششم هجری در افغانستان به شمار میرود؛ نمای بیرونی مناره با آجرهای برجسته تزئین شده و از مصالح آجر، ملات ساروج، چوب و کاشی در بنای آن استفاده شده است.[۴۳] این مصالح با کمک گچکاری و کاشیهایی که با خوشنویسی و خط نسخ آیاتی از قرآن و اشکال هندسی بر روی آنها نقش بسته، نمایی زیبا پیدا کرده است.[۴۴]
نقوش و کتیبههای منار جم
منارۀ جام، علاوه بر ارتفاع خود، از نظر کتیبهها و نقشونگارهای متنوع، نسبت به سایر منارههای جهان اسلام متمایز است. ظرافت هنری و خلاقیت تصویری در این بنا، با بینش تجریدگرای اسلامی در هم آمیخته و شاهکاری بینظیر را خلق کرده است.[۴۵] نقوش و کتیبههای این مناره از قسمت بالا به پایین، بهشرح زیر است:
- در استوانۀ اولی بعد از مأذنه، در یک ردیف «کلمۀ شهادتین» با خط کوفی نوشته شده که زمینۀ آن بهصورت طرحهای هندسی لوزی و دایرهای تزئین شده است.
- 2. بر روی استوانۀ دوم، دو ردیف کتیبه با دو نوار تزئینی بهصورت حلقوی در اطراف آنها، وجود دارد. در کتیبۀ اول از بالا به پایین در بخش آخر آیۀ سیزده و قسمت اول آیۀ چهارده سورۀ صف، نوشته شده است. کتیبۀ دوم نیز منقش به اسم و القاب سلطان غیاثالدین است.
- 3. بر روی استوانۀ سوم، در قسمت بالایی آن، نوشتهای با کاشی فیروزهای و زمینۀ ساده، شاخصترین کتیبۀ این مناره است. در این کتیبه نیز تنها نام و عناوین بنیانگذار آن بهصورت کاملتری با عبارت: «السلطان المعظم شاهنشاهالأعظم غیاثالدنیا و الدین معزّالإسلام و المسلمین ابوالفتح محمد ابن سام، قسیم امیرالمؤمنین خلدالله ملکه» ثبت شده است. در قسمت بعدی، آیات سورۀ مریم، در هشت قسمت نوشته شده است.[۴۶]
آسیبها و تهدیدهای منار جم
باران، سیلابها، باد، کاوشهای غیرقانونی و نبود امنیت،[۴۷] زلزله و جریان هریرود از کنار آن، از عمدهترین خطراتی است که منارۀ جام با آن مواجه است. براساس آزمایشهای صورت گرفته این مناره در حدود 2 تا 35/3 درجه بهسمت شمال و رود هریرود متمایل شده است.[۴۸] تزئینات مناره نیز در حال فرسایش بوده و بیش از سی درصد آنها فروریخته است. پلههای داخلی این بنا، درحال فرسایش بوده و قسمتهایی از آن نیز تخریب شده است.[۴۹]
ثبت جهانی منار جم
این مناره در 27 ژوئن 2002م، در فهرست میراث فرهنگی جهان قرار گرفته و در سازمان یونسکو به ثبت رسیده است.[۵۰] همچنین، این بنا در بیستم آذرماه 1399ش در لیست آثار فرهنگی جهان اسلام در آیسیسکو بهعنوان نخستین اثر فرهنگی افغانستان، ثبت شد.[۵۱]
زیر ساختهای غور
ترابری
غور بهلحاظ زیرساخت از محرومترین ولایات افغانستان بوده و تا سال 1399ش تنها در مرکز این ولایت، حدود 12 کیلومتر جادة آسفالت وجود داشت. البته حدود 10 کیلومتر از شاهراه غور-کابل و 11 کیلومتر از شاهراه غور-هرات نیز در حال آسفالت بوده و بقیة آن دو شاهراه تنها شنریزی شده و بیشتر جادههای فرعی این ولایت خاکی هستند.[۵۲] در دو سال اخیر جادههای این ولایت ترمیم نشده و با رسیدن فصل زمستان و برف و بارندگی، حملونقل زمینی با مشکلاتی زیادی روبرو بوده و حادثههای ترافیکی نیز زیاد شده است.[۵۳] در این ولایت دو میدان هوایی کوچک وجود دارد که تنها برای هواپیماهای سبک، قابل استفاده است.[۵۴]
بهداشت و سلامت
در غور تا سال 1392ش تنها 14 درصد مردم به آب آشامیدنی سالم دسترسی داشته و تعداد 56 مرکز صحی و 418 پایگاه سلامت در این ولایت فعال بودهاند که شامل یک باب شفاخانه ولایتی در مرکز ولایت، دو شفاخانه ولسوالی، هشت باب مرکز صحی جامع، 21 باب مرکز صحی اساسی، 22 باب مرکز صحی فرعی، یک باب مرکز صحی برای زندانیان، یک تیم صحی سیار و یک شفاخانة 20 تختی برای درمان معتادین، میشود.[۵۵] شفاخانة ولایتی دارای 150 تخت [۵۶] و شفاخانة با 30 تخت در مرکز ولسوالی لعل و سرجنگل و نیز شفاخانة با20 تخت در مرکز ولسوالی تَیوَره و همچنین یک کلینیک جامع در ولسوالی شهرک با 10 تخت وجود دارد.[۵۷] با سقوط نظام جمهوری، کم شدن حمایتهای مؤسسات خارجی و کمبود نیروهای متخصص و دارو، نظام صحت ولایت غور با مشکلات جدی روبرو است.[۵۸]
امکانات ورزشی و رفاهی
در چند سال اخیر در غور چند ورزشگاه و یک استادیوم ورزشی دارای زمین چمن و یک سالن ورزشی سرپوشیده برای زنان، ساخته شده است.[۵۹]
پانویس
- ↑ یزدانی، پژوهشی در تاریخ هزارهها، 1390ش، ص188.
- ↑ ایراندوست، «غور ولایت زیبا و تاریخی در مرکز افغانستان»، خبرگزاری صدا و سیما.
- ↑ توحیدی، عبدلی، تاریخ افغانستان، 1394ش، ص106.
- ↑ دولتآبادی، شناسنامه افغانستان، 1382ش، ص113-115.
- ↑ ایراندوست، «غور ولایت زیبا و تاریخی در مرکز افغانستان»، خبرگزاری صدا و سیما.
- ↑ «ولایت غور- نفوس و ولسوالیهای آن»، خبرگزاری شاهد.
- ↑ ظواهر معدنی ولایت غور» وبسایت وزارت معادن و پترولیم؛ «ولایت غور- نفوس و ولسوالیهای آن»، خبرگزاری شاهد.
- ↑ «ولایت غور افغانستان، نمایی از تاریخ هفت هزار ساله»وبسایت آی فیلم2؛ «آب و هوای ولایت غور»، وبسایت جام غور.
- ↑ «زراعت و سرچشمههای آبی غور باستان»، وبسایت وزارت زراعت، آبیاری و مالداری.
- ↑ ادارة ملی احصائیه و معلومات، برآورد نفوس کشور 1399ش، 1399ش، ص33.
- ↑ دولتآبادی، شناسنامه افغانستان، 1382ش، ص255؛ خزائی، منار جام، کتیبهها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین، 1395ش، ص17.
- ↑ «غور تمدنی بهقدمت 7هزار سال»، وبسایت شفقنا افغانستان.
- ↑ «زراعت و سرچشمههای آبی غور باستان»، وبسایت وزارت زراعت، آبیاری و مالداری.
- ↑ «زراعت و سرچشمههای آبی غور باستان»، وبسایت وزارت زراعت، آبیاری و مالداری.
- ↑ «صنایع دستی زنان غور روی دستشان مانده است»، خبرگزاری جمهور.
- ↑ . «ولایت غور افغانستان، نمایی از تاریخ هفت هزار ساله»وبسایت آی فیلم2
- ↑ «ظواهر معدنی ولایت غور» وبسایت وزارت زراعت و پترولیم.
- ↑ «ولایت غور روی گنجهای پنهان بنا شده است»، خبرگزاری جمهور.
- ↑ نشریات ولایت غور»، وبسایت دانشنامه هرات.
- ↑ جواد علوی، «غور سرزمین فراموش شده، اما پویا»، وبسایت جام غور.
- ↑ پیمان، «گزارشهای ضد و نقیض از وضعیت اسفبار معارف غور»، وبسایت 8صبح.
- ↑ «غور تمدنی بهقدمت هفت هزار سال»، وبسایت شفقنا افغانستان.
- ↑ جواد علوی، «غور سرزمین فراموش شده، اما پویا»، وبسایت جام غور.
- ↑ . «دانشگاه غور: نبود امکانات و ساختمان آموزشی کرایی (اجارهای)»، خبرگزاری جمهور
- ↑ «ولایت غور- نفوس و ولسوالیهای آن»، خبرگزاری شاهد.
- ↑ «غور تمدنی بهقدمت 7 هزار سال»، وبسایت شفقنا افغانستان.
- ↑ «منار جام افغانستان یکی از کهنسالترین برجهای آجری جهان» وبسایت پیام آفتاب.؛ خزائی، منار جام، کتیبهها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین، 1395ش، ص16.
- ↑ البعلبکی، فرهنگ عربی- فارسی المورد، 1385ش، ذیل واژه مناره.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، 1381ش، ج7، ذیل واژه مناره.
- ↑ میرزای مهر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبهها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، 1396ش، ص45؛ کامگار، «منار جام، شاهکاری بینظیر در هنر معماری»، وبسایت جام غور.
- ↑ کامگار، «منار جام، شاهکاری بینظیر در هنر معماری»، وبسایت جام غور.
- ↑ «منار جام افغانستان یکی از کهنسالترین بروجهای آجری جهان» وبسایت پیام آفتاب.
- ↑ سلحشور، «منار جام ولایت غور افغانستان در فهرست میراثهای فرهنگی جهان اسلام ثبت شد»، خبرگزاری آنوتولی.
- ↑ حبیبی، جغرافیای تاریخی افغانستان، 1382ش، ص379.
- ↑ سلحشور، «منار جام ولایت غور افغانستان در فهرست میراثهای فرهنگی جهان اسلام ثبت شد»، خبرگزاری آنوتولی؛ «منار جام افغانستان یکی از کهنسالترین بروجهای آجری جهان» وبسایت پیام آفتاب.
- ↑ روشن ضمیر، «آثار غوریان»، 1357ش، ص21؛ کهزاد، «منار جام یا منار مسجد جامع فیروزکوه»، 1336ش، ص54.
- ↑ روشن ضمیر، «آثار غوریان»، 1357ش، ص21؛ کهزاد، «منار جام یا منار مسجد جامع فیروزکوه»، 1336ش، ص54.
- ↑ «معرفی بنای مناره جام افغانستان»، وبسایت مرکز معماری اسلامی.
- ↑ میرزایی، «منار جام با ارزش ترین اثر تاریخی در افغانستان»، وبسایت کارناوال.
- ↑ میرزایی مهر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبهها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، 1396ش، ص45.
- ↑ «معرفی بنای مناره جام افغانستان»، وبسایت مرکز معماری اسلامی؛ کهزاد، «منار جام یا منار مسجد جامع فیروزکوه»، 1336ش، ص54؛ میرزایی مهر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبهها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، 1396، ص45.
- ↑ «معرفی بنای مناره جام افغانستان»، وبسایت مرکز معماری اسلامی؛ صبا، تئوری مرمت منارجام، 2019م، ص2.
- ↑ صبا، «تئوری مرمت منارجام»، 2019م، ص2 و 6.
- ↑ میرزایی، «منار جام با ارزشترین اثر تاریخی در افغانستان»، وبسایت کارناوال.
- ↑ میرزایی مهر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبهها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، 1396ش، ص45.
- ↑ کامگار، «منار جام، شاهکاری بینظیر در هنر معماری»، وبسایت جام غور.
- ↑ پیمان، «نگرانی از احتمال تخریب کهنترین سازه خشتی جهان در غور»، وبسایت 8 صبح.
- ↑ «منار جام، دومین مناره آجری جهان در غور»، باشگاه خبرنگاران جوان،؛ صبا، «تئوری مرمت منارجام»، 2019م، ص5.
- ↑ صبا، «تئوری مرمت منارجام»، 2019م، ص6.
- ↑ «منار جام افغانستان یکی از کهنسالترین برجهای آجری جهان» وبسایت پیام آفتاب؛ سلحشور، «منار جام ولایت غور افغانستان در فهرست میراثهای فرهنگی جهان اسلام ثبت شد»، خبرگزاری آنوتولی
- ↑ اشرفی، «منارجام ثبت میراثهای فرهنگی جهان اسلام شد»، وبسایت طلوع نیوز.
- ↑ «سرک پخته برای مردم غور به یک آرزو تبدیل شده»، خبرگزاری جمهور.
- ↑ «زمستان و راههای دشوار گذر؛ موسم سرما، بلای جان شهروندان غور»، وبسایت باختر؛ «شکایت شهروندان ولایت غور از خراب بودن راههای مواصلاتی در این ولایت» خبرگزاری صدای افغان (آوا).
- ↑ «متوقف بودن پروازهای هوایی در غور/ میدان هوایی کم وسعت است»، خبرگزاری جمهوری؛ «فرود نخستین طیاره در میدان هوایی ولسوالی لعل و سرجنگل غور»، وبسایت شفقنا افغانستان.
- ↑ «کیفیت مطلوب خدمات صحی در غور» وبسایت روزنامه ماندگار.
- ↑ «کمبود تخت مشکل جدی برای شفاخانه ولایتی غور/ فعالیتهای صحی در واین ولایت با چه چالشهای روبرو است؟» خبرگزاری جمهور.
- ↑ جواد علوی، «غور سرزمین فراموش شده، اما پویا»، وبسایت جام غور.
- ↑ «کمبود تخت مشکل جدی برای شفاخانه ولایتی غور/ فعالیتهای صحی در واین ولایت با چه چالشهای روبرو است؟» خبرگزاری جمهور.
- ↑ «غور تمدنی بهقدمت 7 هزار سال»، وبسایت شفقنا افغانستان.
منابع
- «آبوهوای ولایت غور»، وبسایت جام غور، تاریخ درج مطلب: 22 دسامبر 2014م.
- ادارة ملی احصائیه و معلومات، برآورد نفوس کشور 1399ش، 1399ش.
- ایراندوست، محسن، «غور ولایت زیبا و تاریخی در مرکز افغانستان»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 28 تیر 1400ش.
- پیمان، وحید، «گزارشهای ضد و نقیض از وضعیت اسفبار معارف غور»، وبسایت 8صبح، تاریخ درج مطلب: 11 قوس(آذر) 1397ش.
- توحیدی، محمدعلی و عبدلی، محمد علی، تاریخ افغانستان، کابل، جامعةالمصطفی العالمیه، 1394ش.
- خزائی، محمد، منار جام، کتیبهها و نقوشتزیینی و مفاهیمنمادین، تهران، مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن»، 1395ش.
- دولتآبادی، بصیر احمد، شناسنامه افغانستان، تهران، عرفان، چ2، 1382ش.
- «دانشگاه غور: نبود امکانات و ساختمان آموزشی کرایی (اجارهای)»، خبرگزاری جمهور، تاریخ درج مطلب: 5 میزان (مهر) 1395ش.
- «زراعت و سرچشمههایآبی غور باستان»، وبسایت وزارت زراعت، آبیاری و مالداری، تاریخ بازدید: 9 دی 1401ش.
- «زمستان و راههای دشوار گذر؛ موسم سرما، بلای جان شهروندان غور»، وبسایت باختر، تاریخ درج مطلب: 23 قوس(آذر) 1401ش.
- «سرک پخته برای مردم غور بهیک آرزو تبدیل شده»، خبرگزاری جمهور، تاریخ درج مطلب: 19 سرطان(تیر) 1399ش.
- «شکایت شهروندان ولایت غور از خراب بودن راههای مواصلاتی در این ولایت» خبرگزاری صدای افغان (آوا)، تاریخ درج مطلب: 23 قوس(آذر) 1401ش.
- «صنایع دستی زنان غور روی دستشان مانده است»، خبرگزاری جمهور، تاریخ درج مطلب: 17سرطان(تیر) 1399ش.
- «ظواهر معدنی ولایت غور»، وبسایت وزارت زراعت و پترولیم، تاریخ بازدید: 2دی1401ش.
- علوی، جواد، «غور سرزمین فراموششده، اما پویا»، وبسایت جام غور، تاریخ درج مطلب: 10 نوامبر 2014م.
- «غور تمدنی بهقدمت هفت هزار سال»، وبسایت شفقنا افغانستان، تاریخ درج مطلب: 6 جون 2015م.
- «فرود نخستین طیاره در میدان هوایی ولسوالی لعل و سرجنگل غور»، وبسایت شفقنا افغانستان، تاریخ درج مطلب: 6 أکتبر 2020م.
- «کیفیت مطلوب خدمات صحی در غور» وبسایت روزنامة ماندگار، تاریخ درج مطلب: 1 سرطان 1392ش.
- «کمبود تخت مشکل جدی برای شفاخانه ولایتی غور/ فعالیتهای صحی در واین ولایت با چه چالشهای روبرو است؟» خبرگزاری جمهور، تاریخ درج مطلب: 16 عقرب (آبان) 1400ش.
- «متوقف بودن پروازهای هوایی در غور/ میدان هوایی کم وسعت است»، خبرگزاری جمهوری، تاریخ درج مطلب: 8 سرطان (تیر) 1400ش.
- «نشریات ولایت غور»، وبسایت دانشنامة هرات، تاریخ درج مطلب؛ 3 مارچ 2018م
- «ولایت غور روی گنجهای پنهان بنا شده است»، خبرگزاری جمهور، تاریخ درج مطلب: 13جدی (بهمن) 1397ش.
- «ولایت غور- نفوس و ولسوالیهای آن»، خبرگزاری شاهد، بازدید: 6 جدی (بهمن) 1401ش.
- «ولایتغور افغانستان، نمایی از تاریخ هفت هزار ساله»، وبسایت ifilm2T، تاریخ درج مطلب: 19 قوس (آذر)، 1398ش.
- یزدانی (حاج کاظم)، حسینعلی، پژوهشی در تاریخ هزارهها، تهران، عرفان، 1390ش.