پیش‌نویس:تخار

تَخار، ولایتی سرسبز و دارای تنوع قومی و فرهنگی در شمال افغانستان.

ولایت تخار در شمال شرق افغانستان با پیشینه‌ای غنی از دوران باستان، منطقه‌ای با تنوع قومی و فرهنگی چشمگیر است. این ولایت میان رشته‌کوه هندوکش و رود پنج قرار گرفته و از آب‌وهوای نیمه‌خشک با تفاوت‌های فصلی محسوس برخوردار است. اقتصاد ولایت تخار مبتنی بر کشاورزی و دامپروری بوده و محصولات کشاورزی متنوعی تولید می‌کند. صنایع دستی سنتی و موسیقی محلی بخشی از هویت فرهنگی غنی تخار را تشکیل می‌دهند. این ولایت، آثار تاریخی ارزشمندی مانند شهر باستانی آی‌خانم را در خود جای داده است. زندگی اجتماعی در تخار بر پایۀ همزیستی مسالمت‌آمیز اقوام مختلف و ارزش‌های دینی مشترک استوار است.

نام‌گذاری تخار

نام ولایت تخار برگرفته از نام یکی از اقوام آریایی است که 300 سال قبل از میلاد مسیح در نواحی کوچا و تورفان در شمال‌شرقی ترکستان چین، به‌سر می‌بردند. زبان تخارها، شرقی‌ترین زبان شناخته‌شدۀ هند و اروپایی است، اما از لحاظ تقسیمات زبان‌شناسی به شاخۀ غربی یا کنتوم آن زبان تعلق دارد. نام‌ تخارستان در نخستین‌ سده‌های‌ اسلامی بر بخشی از سرزمین باختر باستان در نواحی خاوری بلخ اطلاق می‌شده است. این سرزمین از خاور به بدخشان، از شمال به کرانه‌های جنوبی رود جیحون و از جنوب به رشته‌ کوه‌های هندوکش محدود بوده است و در برخی ادوار تاریخی، همۀ نواحی مرتفع وابسته به بلخ، در دو کرانۀ رود جیحون را در بر می‌گرفته است که در تقسیمات امروزی، شامل استان‌های فاریاب، جوزجان، بلخ، سمنگان، قندوز، تخار و بدخشان است.

تاریخچه تخارستان از عصر اسکندر تا دوران معاصر

تخارستان در منابع یونانی به‌عنوان سرزمینی افسانه‌ای شناخته می‌شد. جغرافی‌دانانی مانند استرابو و بطلمیوس از شهری به نام اسکندریه آمودریا یا اسکندریه اوکسیانا یاد کرده‌اند که با موقعیت امروزی تخار در افغانستان مطابقت دارد. در عصر کوشانیان (سده‌های نخست میلادی) تخارستان به اوج شکوفایی فرهنگی و اقتصادی رسید. حکومت کوشانیان، که از تلفیق اقوام تخاری و یوئه‌چی شکل گرفت، بر سرزمینی گسترده از شمال هند تا آسیای میانه حکمرانی می‌کرد. بلخ به‌عنوان پایتخت فرهنگی، مرکز تجمع دانشمندان و بازرگانان بود. سبک زندگی ترکیبی از عناصر یونانی، هندی و بودایی داشت و تجارت پررونق، اقتصاد منطقه را تقویت می‌کرد. با این حال، در سده سوم میلادی، فشار ساسانیان از غرب و هپتالیان از شمال، این امپراتوری را تضعیف کرد. شاپور اول ساسانی تخارستان را فتح و با گماردن حاکمان محلی به نام کوشانشاهان، سیستم اداری متمرکزی ایجاد کرد. کشاورزی با احداث شبکه‌های آبیاری گسترش یافت و معماری ساسانی در شهرها رواج پیدا کرد. با این حال، مقاومت مردم و هجوم هپتالیان در پایان این دوره، سلطه ساسانیان را به چالش کشید. هپتالیان با سبک زندگی نیمه‌کوچ‌نشینی، سیستم اداری جدیدی را پایه‌گذاری کردند. شهرهایی مانند بامیان و بلخ مراکز مهم سیاسی و فرهنگی شدند. هنر و معماری آن‌ها تأثیری ماندگار بر منطقه گذاشت، اما جنگ‌های پیاپی با ساسانیان و گوک‌ترک‌ها سرانجام به فروپاشی حکومت آن‌ها انجامید.

حکومت ترکان غربی ساختار سیاسی جدیدی در تخارستان ایجاد کرد. با فتح اسلامی توسط عبدالله بن عامر، مساجد و مدارس در کنار مراکز مذهبی پیشین ساخته شدند. اقتصاد منطقه به تدریج با جهان اسلام پیوند خورد و فرهنگ اسلامی با سنت‌های محلی درآمیخت. پس از آن برای مدتی، سلسله‌های نیمه‌مستقل مانند طاهریان، صفاریان و سامانیان بر تخارستان حکمرانی کردند. رونق علمی و فرهنگی، همراه با گسترش معماری اسلامی، این دوره را به یکی از درخشان‌ترین ادوار تاریخ منطقه تبدیل کرد. غزنویان ثبات نسبی را به تخارستان بازگرداندند، اما سلجوقیان با سیستم اقطاع‌داری خود، تغییرات اجتماعی عمیقی ایجاد کردند. معماری این دوره با ساخت مساجد و مدارس عظیم شکوفا شد. یورش چنگیزخان فاجعه‌بارترین رویداد تاریخ تخارستان بود. شهرها ویران شدند و سیستم‌های آبیاری نابود گردید. هرچند مغولان به تدریج تحت تأثیر فرهنگ محلی قرار گرفتند، تخارستان هرگز رونق گذشته را بازنیافت.

تخار امروزی در سال ۱۳۴۳ خورشیدی به‌عنوان ولایتی مستقل در افغانستان تأسیس شد. این تحول نشان‌دهنده اهمیت راهبردی این منطقه در شمال شرق کشور است و هویت تاریخی آن را در دوران جدید تثبیت کرده است.

جغرافیا و جمعیت‌ تخار

تخار با مساحت 12325 کیلومتر مربع در شمال‌شرقی افغانستان و چهارصد کیلومتری کابل قرار دارد و از نظر جغرافیایی با مناطق متعددی هم مرز است. از شمال به جمهوری تاجیکستان، از شرق و جنوب‌شرقی به ولایت بدخشان، از جنوب به ولایت کاپیسا، از جنوب‌غربی به ولایت بغلان و از غرب به ولایت قندوز محدود می‌شود. رود پنج، که یکی از شاخه‌های اصلی آمودریا محسوب می‌شود، مرز طبیعی این ولایت و تاجیکستان است. رشته‌کوه هندوکش که از شاخص‌ترین ویژگی‌های طبیعی این منطقه محسوب می‌شود، در نواحی جنوبی و مرکزی ولایت امتداد یافته و چهره‌ای پرشکوه به جغرافیای تخار بخشیده است. دامنه‌های شمالی این رشته کوه میزبان دره‌های حاصل‌خیز ورسج، فرخار و اشکمش است که هر یک به‌عنوان کانون‌های مهم کشاورزی و سکونتی منطقه شناخته می‌شوند.

رود پنج با جریان خود، منطقه درقد را به‌شکل جزیره‌ای از بدنۀ اصلی ولایت جدا ساخته است. شبکۀ آبی تخار به این رود محدود نبوده و از رودهای متعدد دیگری نیز بهره می‌برد. برای مثال رود تالقان که از ریزابه‌های رود بنگی سرچشمه می‌گیرد، رود کوکچه به‌عنوان یکی از شاخه‌های آمودریا، رود اشکمش که از حوزۀ آبریز خان‌آباد تغذیه می‌شود و قره‌سو که از شاخه‌های رود پنج محسوب می‌شود، همگی در کنار چشمه‌سارها و قنات‌های فراوان، سیستم آبیاری گسترده‌ای را تشکیل داده‌اند که کشاورزی و باغداری در این ولایت را امکان‌پذیر ساخته است. این منابع آبی غنی در کنار ارتفاعات هندوکش، چرخۀ حیات در تخار را به گردش درآورده و زمینه‌ساز شکل‌گیری الگوی خاصی از زندگی هماهنگ با طبیعت در این منطقه شده‌اند.

ولایت تخار آب‌وهوایی نیمه‌خشک با تفاوت‌های فصلی محسوس دارد؛ تابستان‌های گرم با دمایی بین ۳۵ تا ۴۰ درجه سانتیگراد و زمستان‌های سرد با دمای ۲۱ تا ۲۹ درجه زیر صفر، روند خاصی به زندگی روزمره مردم بخشیده است. فصل سرما در ولایت تخار از ماه عقرب/آبان تا ثور/اردیبهشت ادامه می‌یابد و میانگین بارندگی سالانه در این ولایت را به ۲۲۹۰ میلی‌متر می‌رساند. این میزان بارش، تأثیر قابل توجهی بر کشاورزی منطقه دارد. در این فصل، فعالیت‌های بیرون از منزل کاهش می‌یابد و مردم بیشتر به صنایع دستی خانگی مانند بافت قالی و گلیم می‌پردازند. گرمای شدید تابستان، الگوی کار و فعالیت را تغییر می‌دهد و کشاورزان و دامداران فعالیت‌های سنگین را به ساعات خنک‌تر روز موکول می‌کنند. این شرایط اقلیمی باعث شده معماری سنتی خانه‌ها نیز به گونه‌ای باشد که در تابستان خنک و در زمستان گرم بماند. بارش‌های فراوان به‌ویژه در بهار، باعث سرسبزی دامنه‌های کوهستانی و مراتع غنی شده که برای دامداری سنتی در این منطقه بسیار مناسب است. این ویژگی‌های اقلیمی در کنار هم، چرخه‌ای طبیعی را ایجاد کرده که بر الگوی کشت، نوع محصولات کشاورزی و حتی آداب و رسوم مردم تأثیر گذاشته است.

جمعیت‌شناسی تخار

ولایت تخار با جمعیتی بالغ بر یک ۱/۰۹۳/۰۹۲ نفر در سال ۲۰۲۰، از تنوع قومی و زبانی چشمگیری برخوردار است. تاجیک‌ها به‌عنوان بزرگ‌ترین گروه قومی، بخش عمده‌ای از ساکنان این منطقه را تشکیل می‌دهند، در حالی که ازبک‌ها، پشتون‌ها، هزاره‌ها و جوامع کوچ‌نشین نیز در کنار آنان به زندگی مسالمت‌آمیز مشغول‌اند. به همین ترتیب، تنوع زبانی هم در ولایت تخار، چشمگیری است. فارسی دری به‌عنوان زبان اصلی و مشترک میان تمام اقوام، نقش غالب را در ارتباطات روزمره ایفا می‌کند و زبان آموزش در مدارس و مکاتب است. این زبان با لهجه‌های محلی شیرین‌تر شده و در بازارهای شلوغ تالقان و دیگر شهرها بیشتر به گوش می‌رسد. زبان پشتو به‌عنوان دومین زبان رسمی کشور، بیشتر میان جوامع پشتون‌تبار مناطق جنوبی تخار رواج دارد و در تعاملات محلی استفاده می‌شود. ازبکی، از زبان‌های ترکی، میان جوامع ازبک‌تبار شمال ولایت متداول بوده و در مناطق مرزی با تاجیکستان بیشتر شنیده می‌شود. همچنین گونه‌های محلی از زبان ترکی در برخی نواحی توسط گروه‌های کوچک‌تر قومی استفاده می‌شود.

ساختار اداری تخار

شهر تالقان از سال ۱۳۴۱ش، مركز ولایت تخار است. نام این شهر از دیرباز در متون تاریخی و جغرافیایی به‌صورت‌های طالقان، طایقان، طایكان، طاركان و تالقان آمده است. در اكثر منابع از دو طالقان‌ به‌نام‌‌های طالقان تخارستان و طالقان جوزجان یاد شده است. ولایت تخار با تقسیمات اداری منظم خود، از ۱۶ ولسوالی تشکیل شده که هر کدام ویژگی‌های منحصر به فردی دارد. شهر تالقان به‌عنوان مرکز این ولایت، هم از نظر اداری و هم از لحاظ اقتصادی-فرهنگی نقش محوری ایفا می‌کند. ولسوالی‌های این ولایت عبارتند از:  

• ورسج با طبیعت کوهستانی و مراتع سرسبز؛  
• فرخار که به دره‌های حاصلخیز و باغات میوه مشهور است؛  
• کلفگان با موقعیت مرزی و مناظر طبیعی چشمگیر؛  
• خواجه غار که از مراکز مهم تاریخی و فرهنگی محسوب می‌شود؛  
• خواجه بهاوالدین با پیشینۀ غنی در عرصه‌های علمی و دینی؛  
• بهارک که به کشاورزی و باغداری معروف است؛  
• هزار سمچ با چشم‌اندازهای کوهستانی و زندگی عشایری؛  
• دشت قلعه که از مناطق نسبتاً هموار و مناسب برای کشاورزی است؛  
• ینگی قلعه به عنوان یکی از کانون‌های تجاری و ارتباطی؛  
• چاه آب با منابع آبی غنی و زمین‌های کشاورزی حاصلخیز؛  
• رستاق که از مناطق تاریخی و دارای آثار باستانی مهم است؛  
• بنگی با رودخانه پرآب و زمین‌های زراعی گسترده؛  
• اشکمش که به معادن زغال سنگ و طبیعت بکر شهرت دارد؛  
• چال با موقعیت جغرافیایی خاص و مناظر طبیعی متنوع؛  
• نمک آب با منابع نمک و زمین‌های شور معروف است؛  
• درقد که به‌صورت جزیره‌ای در رود پنج قرار گرفته و از جاذبه‌های طبیعی برخوردار است.

اقتصاد تخار

کشاورزی

ولایت تخار با دارا بودن زمین‌های حاصلخیز و منابع آبی غنی، از دیرباز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های کشاورزی در شمال‌شرق افغانستان شناخته شده است. کشاورزی این منطقه ریشه در روش‌های سنتی دارد، اما در سال‌های اخیر، ورود فناوری‌های نوین، تحولات مثبتی در شیوه‌های تولید ایجاد کرده است. کشاورزی در تخار به دو صورت آبی و دیم انجام می‌شود:

• در زمین‌های آبی، کشاورزان از نظام سنتی آبیاری (جوی‌های خاکی و نهرها) برای کشت محصولات استراتژیک مانند برنج (به روش نشایی)، گندم و جو استفاده می‌کنند.
• در زمین‌های دیم، کشت غلات مقاوم به خشکی مانند جو و گندم رواج دارد که عمدتاً در فصل پاییز انجام می‌شود.

باغات میوه تخار شامل سیب، زردآلو و انگور عمدتاً به روش دیم و با تکیه بر آب باران پرورش می‌یابند. با این حال، در برخی باغات مدرن، آبیاری قطره‌ای نیز راه‌اندازی شده است. کشاورزان از روش‌های طبیعی برای مبارزه با آفات استفاده می‌کنند و هرس درختان را در زمستان انجام می‌دهند. در این ولایت، گندم و جو را در خرداد و تیر، برنج را در شهریور و مهر، انگور را در شهریور و سیب را در مهر و آبان برداشت می‌کنند. برداشت عمدتاً به صورت دستی و با ابزارهای سنتی مانند داس انجام می‌شود. با حمایت سازمان‌هایی مانند دفتر انکشافی آغاخان (AKDN)، روش‌های مدرن کشاورزی نیز در ولایت تخار در حال گسترش است. احداث باغ‌های پیشرفته، آموزش شیوه‌های علمی هرس، و استفاده از کودهای ارگانیک، کیفیت و میزان تولید را افزایش داده و زمینه را برای صادرات محصولات به سایر مناطق فراهم کرده است.

دامداری

دامپروری در ولایت تخار، به‌ویژه در ولسوالی‌های فرخار و ورسج که از منابع آبی غنی برخوردارند، رونق دارد. دامداران این مناطق نه‌تنها نیاز داخلی را تأمین می‌کنند، بلکه بخشی از دام‌های خود را به کشورهای همسایه مانند پاکستان و تاجیکستان صادر می‌کنند.

صنایع محلی

ولایت تخار با پیشینه‌ای غنی در صنایع دستی، گنجینه‌ای از هنرهای سنتی را در خود جای داده که هم به‌عنوان منبع درآمد و هم به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی منطقه شناخته می‌شود. چموس‌دوزی از پوست حیوانات، پشمینه‌بافی و تولید البسه گرم از پشم و نیز موره‌دوزی و خامک‌دوزی از جمله این هنرها‌ است. در ولسوالی‌هایی مانند دشت‌قلعه بافت بالاپوش، جلیقه و کلاه‌های پشمی به روش سنتی رواج دارد، هرچند این صنایع با چالش‌های بازاریابی مواجه شده‌اند. زنان هنرمند تخاری به‌ویژه در بافت تار سند و جیلک (الچه) مهارت دارند که در سال‌های اخیر مورد توجه بیشتری قرار گرفته است.

معادن تخار

ولایت تخار از ذخایر معدنی غنی برخوردار است که نقش کلیدی در اشتغالزایی و اقتصاد مردم دارد. بر اساس بررسی‌های وزارت معادن افغانستان، معادن متنوعی در این منطقه وجود دارد، از جمله:

• معادن طلای پاشان (سَمتی، نورابه، حصار) که پایه‌ای برای جواهرسازی و صادرات است.
• نمک‌های تاقچه و چال که در صنایع غذایی و شیمیایی کاربرد دارند.
• کوارتز فرخار برای صنایع شیشه و الکترونیک، و معدن ازبست در دهنۀ سلطان با مصارف صنعتی متنوع.
• ذخایر زغال سنگ فرخار و بازارک به‌عنوان منبع انرژی و مادهٔ اولیه.

در ولایت تخار روش سنتی «زرشویی» برای استخراج طلا هنوز رواج دارد، که در آن کارگران با ابزار ساده مانند بیل و تشت، خاک‌های طلادار را شست‌وشو می‌دهند. این مهارت نسل‌به‌نسل منتقل شده است.

زیرساخت و امکانات رفاهی در ولایت تخار

الف) حمل‌ونقل

تخار از موقعیت راهبردی در حمل‌ونقل برخوردار است. دو جادهٔ اصلی قندوز-بغلان و قندوز-فیض‌آباد، این ولایت را به مناطق شمالی و مرکزی افغانستان متصل می‌کند. همچنین، سه فرودگاه محلی در تالقان (مرکز ولایت)، ینگی‌قلعه و خواجه‌غار برای پروازهای داخلی و ترابری فعال هستند. با وجود نیاز به توسعه، این زیرساخت‌ها جابجایی مسافران و کالاها را ممکن ساخته‌اند. بهبود شبکه‌های ارتباطی می‌تواند نقش کلیدی در رشد اقتصادی تخار داشته باشد.

ب) خدمات درمانی

شبکهٔ درمانی تخار با چالش‌های جدی روبه‌رو است. با وجود یک شفاخانهٔ ولایتی، دو شفاخانهٔ ولسوالی و ۷۶ مرکز صحی، خدمات بهداشتی ناکافی و نامتوازن هستند. کمبود پزشکان متخصص، تجهیزات فرسوده، تمرکز امکانات در مرکز ولایت و دسترسی محدود در مناطق دورافتاده، مردم را مجبور به مراجعه به ولایات همجوار یا خارج از کشور کرده است. از سوی دیگر، ۲۱ مرکز صحی فاقد ساختمان دائمی هستند و در مکان‌های کرایه‌ای فعالیت می‌کنند. به‌دلیل ضعف خدمات مدرن، درمان سنتی (استفاده از گیاهان دارویی مانند زوفا، پونه و گل گاوزبان، حجامت و فصد) همچنان مورد اقبال مردم است. این روش‌ها نه‌تنها بخشی از فرهنگ بهداشتی منطقه هستند، بلکه به‌عنوان مکمل درمان مدرن نیز کاربرد دارند.

فرهنگ و هنر

باورهای دینی و مذهبی

ولایت تخار دارای بافت مذهبی همگنی است که بیشتر ساکنان آن را مسلمانان سنی مذهب تشکیل می‌دهند. این جامعه دینی به‌طور عمده پیرو مکتب فقهی حنفی هستند که بر مناسبات اجتماعی و فرهنگی منطقه تأثیر عمیقی گذاشته است. ساختارهای دینی از جمله مساجد، مدارس دینی و نهادهای مذهبی نقش محوری در سازماندهی زندگی اجتماعی ایفا می‌کنند.

اقلیت‌های مذهبی از جمله شیعیان دوازده امامی و اسماعیلیان نیز در چارچوب روابط مسالمت‌آمیز اجتماعی به حیات خود ادامه می‌دهند. این همزیستی مذهبی در طول تاریخ موجب شکل‌گیری الگوی خاصی از روابط اجتماعی شده که در آن ارزش‌های دینی مشترک به‌عنوان عامل وحدت‌بخش عمل می‌کند. با این حال، تحولات اخیر در سطح منطقه گاه این تعادل را تحت تأثیر قرار داده است.

حزب التحریر به‌عنوان یک جریان تندرو مذهبی با اندیشه‌های خلافت‌گرایانه افراطی، هم در دوران جمهوری اسلامی افغانستان و هم در دورۀ حکومت طالبان به‌عنوان گروهی غیرقانونی شناخته شده است. این حزب که مرکزیت آن در خارج از افغانستان قرار دارد، با تبلیغات گسترده و استفاده از روش‌های غیرخشونت‌آمیز به دنبال ترویج ایده‌های رادیکال خود در میان جوامع مسلمان است.

فعالیت‌های این گروه که پیرو مذاهب چهارگانۀ اهل‌سنت هستند، در ولایات شمالی افغانستان به‌ویژه در میان اقوام تاجیک و ازبک متمرکز بوده و با برگزاری جلسات مخفیانه و انتشار مواد تبلیغاتی تلاش در نفوذ به بدنه جامعه دارد. هر دو نظام سیاسی حاکم بر افغانستان در دو دهه اخیر، این حزب را به دلیل ماهیت تفرقه‌انگیز و مخالفت با ساختارهای حکومتی موجود، تهدیدی برای امنیت ملی دانسته‌اند. اخیراً طالبان با دستگیری گسترده اعضای این حزب در مناطق مختلف از جمله تخار، بر عزم خود برای مقابله با این جریان افراطی تأکید کرده‌اند.

ادبیات

در حوزهٔ ادبیات، تخار در قلمرو بلخ باستان قرار دارد. بخشی از شاعران و ادیبان قلمرو بلخ مربوط به جغرافیای تخار بوده و نام آنها در منابع تاریخی به‌عنوان افتخارات ادبی بلخ باستان به ثبت رسیده است. در طول دو دهه حاکمیت نظام جمهوری اسلامی افغانستان، ادبیات در ولایت تخار و حوزه شمال شرق کشور شاهد تحولات چشمگیری بود. این دوره را می‌توان به دو مرحله متمایز تقسیم کرد: سال‌های نخست (۲۰۰۱-۲۰۱۴) که دوران شکوفایی نسبی و سال‌های پایانی (۲۰۱۴-۲۰۲۱) که دوره افول تدریجی محسوب می‌شد.

دوران شکوفایی (۲۰۰۱-۲۰۱۴)

در این دوره با حمایت دولت مرکزی و نهادهای بین‌المللی، فضای به‌طور نسبی بازتری برای فعالیت‌های ادبی فراهم شد. مراکز فرهنگی متعددی در تخار و ولایات همجوار تأسیس شدند که از جمله می‌توان به بستر ادبی-فرهنگی دریاچه اشاره کرد. انتشار مجموعه‌های شعر و داستان با کیفیت بهتر و تیراژ بالاتر از ویژگی‌های این دوره بود. محافل شعرخوانی و نقد ادبی به صورت منظم برگزار می‌شد و ارتباط نویسندگان شمال با مراکز ادبی کابل و هرات تقویت شد.

ویژگی‌های محتوایی

- غلبه مضامین اجتماعی و انتقادی در آثار ادبی؛

- توجه به مسائل زنان و حقوق بشر؛

- ترکیب عناصر مدرن با سنت‌های ادبی محلی؛

- ظهور نسل جدیدی از شاعران زن در منطقه.

چالش‌ها و محدودیت‌ها (۲۰۱۴-۲۰۲۱)

با تشدید ناامنی‌ها در سال‌های پایانی، بسیاری از برنامه‌های ادبی محدود یا متوقف شد. برخی نویسندگان و شاعران به کابل یا خارج از کشور مهاجرت کردند. کاهش حمایت‌های مالی و امنیتی باعث رکود نسبی در تولید آثار شد. با این حال، مقاومت فرهنگی جامعه ادبی باعث شد فعالیت‌ها به شکل زیرزمینی و محدود ادامه یابد.

دستاوردها

1. احیای هویت ادبی منطقه شمال پس از سال‌ها محرومیت؛

2. کشف و پرورش استعدادهای ادبی جوان؛

3. ثبت و انتشار بخشی از گنجینه ادبیات شفاهی منطقه؛

4. ایجاد شبکه‌های ارتباطی میان ادیبان شمال با دیگر مناطق.

موسیقی

ولایت تخار دارای سنت موسیقایی ریشه‌داری است که بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم این منطقه محسوب می‌شود. سازهای محلی مانند دنبوره، غیچک، طبله و رباب در مراسم و جشن‌های عمومی مورد استفاده قرار می‌گیرند و هنرمندان محلی با اجرای این موسیقی‌ها، به غنای فرهنگی منطقه می‌افزایند. در سال‌های اخیر، بازگشت مهاجران از کشورهای خارجی موجب تأثیرپذیری سلیقه‌های موسیقایی در مرکز ولایت شده است. این امر باعث شده تا موسیقی مدرن در کنار موسیقی سنتی جایگاه خود را پیدا کند. با این حال، موسیقی محلی همچنان در مناسبت‌های اجتماعی و خانوادگی حضوری پررنگ دارد و به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی منطقه حفظ شده است. این تعامل بین موسیقی سنتی و مدرن، نشان‌دهنده پویایی فرهنگی تخار در مواجهه با تحولات اجتماعی است.

رسانه

در حال‌حاضر، بیش از ۲۰ رسانه صوتی، تصویری و چاپی در چارچوب دولتی و غیردولتی در این منطقه فعال است. سابقه رسانه‌ای تخار به دهه ۱۳۵۰ش و انتشار هفته‌نامۀ تخارستان توسط ریاست اطلاعات و فرهنگ بازمی‌گردد، در حالی که تلویزیون ملی در ولایت در ۱۳۷۵ش فعالیت خود را آغاز کرد.

در دوران حاکمیت جمهوری اسلامی افغانستان، رسانه‌ها گسترش قابل توجه داشت که از جمله می‌توان به تأسیس تلویزیون‌های مهر و برلیک و همچنین رادیوهای متعددی مانند همصدا، آی‌خانم، تخارستان و ریحان اشاره کرد. در بخش رسانه‌های چاپی، روزنامۀ جوان، هفته‌نامه‌های آوای کوکچه، نجوا، ارشاد نور و تخارستان به فعالیت خود ادامه می‌دهند. با این حال، برخی نشریات مانند طلوع آفتاب جدید، هدف و کوکچه به دلیل مشکلات مالی با رکود مواجه شده‌اند. این تحولات رسانه‌ای نه تنها نقش مهمی در آگاهی‌بخشی به شهروندان داشته، بلکه به توسعه فرهنگی و اجتماعی منطقه نیز کمک شایانی کرده است.

ورزش و بازی‌های محلی

در گذشته ورزش‌های سنتی مانند پهلوانی، سنگ‌اندازی و غُرسی (کشتی محلی) جایگاه ویژه‌ای در زندگی مردم داشت، اما امروزه ورزش‌های مدرنی همچون تکواندو، کاراته، جودو، کانگفو، والیبال و فوتبال نیز در میان جوانان محبوبیت یافته‌ است. بیش از ۲۲ فدراسیون ورزشی در این ولایت فعال هستند که نشان‌دهندۀ تنوع و پویایی ورزشی منطقه است. ورزشکاران تخاری در سال‌های اخیر با کسب مدال‌های طلا، نقره و برنز در مسابقات داخلی و بین‌المللی، نام این ولایت را پرآوازه کرده‌اند. مدارس نیز با گنجاندن ورزش در برنامه‌های درسی، نقش مهمی در ترویج فرهنگ ورزشی میان نوجوانان ایفا می‌کنند. با این حال، نبود سالن‌های ورزشی استاندارد و امکانات کافی همچنان به‌عنوان چالشی اساسی بر سر راه پیشرفت ورزشکاران محلی باقی مانده است.

غذاهای محلی

ولایت تخار دارای تنوع غذایی منحصر به فردی است که ریشه در فرهنگ و اقلیم این منطقه دارد. قابلی‌پلو به‌عنوان غذای اصلی و رسمی در مهمانی‌ها و مراسم خاص تهیه می‌شود که ترکیبی از برنج، گوشت و سبزیجات معطر است. شیربرنج به‌عنوان صبحانه‌ای مقوی و دسر مورد استفاده قرار می‌گیرد. منتو در وعده‌های ناهار و شام سرو می‌شود. شورچای (چای شور) نوشیدنی سنتی منطقه است که همراه با نان محلی مصرف می‌شود. چارمغز چای، به‌عنوان نوشیدنی مقوی در فصل‌های سرد رواج دارد. کچری قروت نیز غذای محلی و ساده‌ای است که از ترکیب کشک، برنج و سبزیجات تهیه می‌شود. این غذاها علاوه‌بر جنبۀتغذیه‌ای، بخشی از هویت فرهنگی و اجتماعی مردم تخار را تشکیل می‌دهند و در مناسبت‌های مختلف به‌عنوان عامل پیوند اجتماعی عمل می‌کند.

پوشاک

چَپَن ‌از لباس‌های محلی ولایت تخار است. صنعت چپن‌دوزی در تخار سابقۀ طولانی دارد و خانواده‌های زیادی مشغول دوخت این لباس محلی هستند. صنعت چپن‌دوزی در تخار که زمانی رونق داشت و محصولاتش حتی به کشورهایی مانند ایران، ترکیه و آلمان صادر می‌شد، اکنون با کاهش شدید تقاضا مواجه شده است. صنعتگران محلی علت این وضعیت را ترکیبی از عوامل اقتصادی از جمله فقر گسترده، بیکاری فزاینده و هجوم لباس‌های وارداتی ارزان قیمت می‌دانند.

مناسبت‌های ملی و مذهبی

نوروز: مردم تخار جشن نوروز را با آمادگی ویژه در دو مراسم جهنده‌بالا برگزار می‌کنند. یکی از این مراسم‌ها به‌ نام جهنده‌بالای تالقان‌جان و دیگری به‌نام جهنده بالای خواجه چنگال یاد می‌شود. مردم این ولایت دَه روز پیش از روز عید، برای تجلیل از نوروز آماد‌گی می‌گیرند. این آماد‌گی‌ها شامل پاک‌کاری شهر، تهیۀ میوۀ هفت‌سین و رنگ‌ کردن درختان و خانه‌ها است. مردم در اولین روز از نوروز به دامنه‌های تپه‌ها ‌رفته و این روز را با دوستان و خانواده‌های خود جشن می‌‌گیرند.

عید فطر: عید فطر از جشن‌هایی است که در سراسر افغانستان رایج بوده و مردم تخار نیز این عید را جشن می‌گیرند. در این ولایت مردم در ۲۶ و ۲۷ ماه رمضان به استقبال عید فطر رفته و خانه‌تکانی می‌کنند. در این روزها برای اعضای خانواده لباس‌های نو خریداری کرده و برای پختن غذای عیدانه مواد لازم را تهیه می‌کنند. روز ۲۹ رمضان را عرفه و شام آن روز را عید مردگان می‌نامند. در روز عید، همۀ مردم، زن و مرد برای خواندن نماز عید به مسجد رفته و بعد از ادای نماز عید، عید را یکدیگر تبریک می‌گویند.

عید قربان: در ولایت تخار، همچون سایر نقاط افغانستان، عید قربان با آیین‌های دیرینه دینی و فرهنگی گرامی داشته می‌شود. برگزاری مسابقات کشتی محلی و دیگر بازی‌های سنتی به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از مراسم این عید، همواره مورد توجه خاص مردم منطقه بوده است. این رقابت‌های سالم که با حضور گسترده اقشار مختلف جامعه برگزار می‌شود، علاوه بر حفظ میراث فرهنگی، نقش مهمی در تقویت همبستگی اجتماعی ایفا می‌کند. شور و نشاط حاصل از این برنامه‌ها، فضای عید را در تخار به فرصتی برای تجدید پیوندهای اجتماعی و ترویج روحیه همدلی تبدیل می‌سازد.

معارف‌‌ و‌ آموزش عالی

۱. معارف (آموزش و پرورش)

در ولایت تخار ۲۶۳ باب مکتب ابتداییه، ۱۴۲ باب مکتب متوسطه و ۲۴۴ باب لیسه وجود داشته و ۳۹۴۷۷۲ دانش‌آموز که ۵۷ درصد آن‌ را پسران و ۴۳ درصد را دختران تشکیل می‌دهند، به آموزش می‌پردازند.

۲. تحصیلات عالی

دانشگاه تخار در سال ۱۳۷۰ش تأسیس شد. این دانشگاه دارای هفت دانشکده، ۲۹ رشتهٔ علمی، یک مجلهٔ علمی- پژوهشی و کتابخانه است. مؤسسهٔ تحصیلات عالی خانۀ دانش، تحصیلات عالی پیمان و تحصیلات عالی راه سعادت از دانشگاه‌های خصوصی فعال در ولایت تخار هستند.

۳. مدارس دینی

چهار باب دارالعلوم، دوازده باب مدرسهٔ دینی و چهار باب دارالحفاظ در بخش تعلیمات اسلامی ولایت تخار فعالیت دارند.

نظام اجتماعی تخار

ولایت تخار نمونه‌ای بارز از همزیستی مسالمت‌آمیز اقوام مختلف است که در آن تاجیک‌ها، پشتون‌ها، ترک‌تبارها (شامل ازبک‌ها و قزاق‌ها)، هزاره‌ها، گجراتی‌ها و بلوچ‌ها در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند. این تنوع قومی با وجود تفاوت‌های فرهنگی و زبانی، در چارچوب ارزش‌های اجتماعی مشترک و هویت اسلامی مدیریت می‌شود.

سازوکارهای سنتی حل اختلاف مانند شوراهای محلی و نهادهای ریش‌سفیدان نقش مهمی در پیشگیری از تشدید تنش‌های قومی ایفا می‌کنند. زبان فارسی دری به‌عنوان زبان میانجی، تسهیل‌کننده ارتباطات بین‌قومی است. اقتصاد مبتنی بر کشاورزی و دامداری نیز پیوندهای مشترک معیشتی بین اقوام مختلف ایجاد کرده است. با این حال، این همزیستی گاه تحت تأثیر عوامل بیرونی با چالش‌هایی مواجه می‌شود که نیازمند مدیریت هوشمندانه است.

مکان‌های تاریخی و زیارتی

ولایت تخار از نظر آثار تاریخی و فرهنگی دارای میراث ارزشمندی است که نشان‌دهنده غنای تمدنی این منطقه است. برای مثال در مرکز ولایت (تالقان)، مسجد جامع با معماری اصیل اسلامی و چهار کاروانسرای تاریخی به چشم می‌خورد که یادگار دوران رونق تجاری این ناحیه است. ولسوالی رستاق میزبان قلعه تاریخی سرغار و زیارتگاه مجاور آن بوده که از جمله نقاط مهم تاریخی و مذهبی منطقه محسوب می‌شود.

در ولسوالی فرخار، مجموعه‌ای از مزارهای معتبر شامل پیر فرخار، شاه نعمت‌الله ولی و خواجه ابدال ولی قرار دارد که مورد احترام اهالی است. ولسوالی ورسج نیز دارای مجموعه‌ای از مزارهای تاریخی شامل شیخ نظام‌الدین، شیخ نجم‌الدین، سیدغدیرالدین، سعد وقاص، مولانا رحیم‌الله و شیخ خلیل‌الله بوده که نشان‌دهندۀ پیشینۀ غنی فرهنگی و مذهبی این ناحیه است. این آثار تاریخی نه‌تنها از نظر معماری و هنری حائز اهمیت هستند، بلکه به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی و مذهبی مردم منطقه نیز محسوب می‌شوند و در زندگی اجتماعی و فرهنگی اهالی جایگاه ویژه‌ای دارد.

مکان‌های باستان‌شناختی

شهر‌ باستانی‌ آی‌خانم

آی‌خانم نام شهری باستانی- یونانی در ولایت تخار در شمال افغانستان است که ۲۲۰۰ سال قدمت دارد. این شهر در زمان ظاهرشاه کشف و آثار باستانی آن استخراج شد. امروزه، ویرانه‌ای از آن شهر باستانی باقی مانده است. آی‌خانم کلمه‌ای ترکی به‌معنای ماه‌بانو است. در داستان‌ها و افسانه‌های محلی، به دختری بسیار زیبا اشاره شده است که از شدت زیبایی، وی را «ماه‌بانو» می‌گفتند. او خواستگاران زیادی داشت و سرانجام یکی از آنها وی را دزدیده و به شهری دیگر برد. شاهزاده، قلعه‌ای برای آی‌خانم ساخت و او را در آن‌جا پنهان کرد. آن قلعه، کم‌کم به نام «آی‌خانم» یا «ماه‌بانو» معروف شد.

برخی، نام این شهر را برگرفته از نام «سِلین» / لونا» (Selene / Luna) از الهه‌های اساطیری مهتاب یونان و روم می‌دانند. برخی دیگر نیز آن را به آناهیتا، الهۀ باستانی عشق و زایش و مهتاب ایران باستان نسبت می‌دهند. از این شهر در آثار جغرافی‌نگاران یونانی چون استرابو و بطلیموس، با نام‌های «اسکندریۀ آمودریا» یا «اسکندریۀ اوکسیانا» یاد شده است.

تاریخچه آی‌خانم

آی‌خانم یک شهر یونانی باختری است که برخی، معتقدند سنگ‌بنای آن توسط اسکندر مقدونی کار گذاشته شده و آن سنگ‌بنا اکنون در موزۀ کابل نگهداری می‌شود و قدمت آن به حدود ۳۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد. عده‌ای دیگر بر این باورند آی‌خانم توسط آنتیوخوس یکم پادشاه امپراتوری سلوکی، حدود 280 سال قبل از میلاد بنا شده است. از کتیبه‌ای که از مقبرۀ کنیاس در داخل شهر آی‌خانم به‌دست آمده، معلوم می‌شود بانی شهر او بوده است؛ زیرا در دورۀ هلنیستی رسم بر این بوده که تنها بانی شهر را در داخل محوطۀ شهر به‌خاک می‌سپردند. با توجه به کتیبۀ به‌دست آمده قدمت شهر به سال‌های ۳۲۵ تا ۳۰۰ سال قبل از میلاد بر ‌می‌گردد.

شهر آی‌خانم ۲۰ سال پایتخت امپراطوری یونانی باختری بود و زمان فرمانروایی «اکراتیدس» پهنای قلمرو حکومت آن تا شمال هند را در برمی‌گرفت، اما سرانجام با حملات مداوم اقوام ساکایی، این شهر در حدود سال ۱۴۵ قبل از میلاد سقوط کرده و با خاک یکسان شد. با شروع جنگ‌های داخلی دهۀ هفتاد در افغانستان، به‌خاطر دسترسی فرماندهان نظامی منطقه به منطقۀ حفریات آی‌خانم، کاوش‌های غیرقانونی صورت گرفت و آثار به‌دست آمده به قاچاقچیان آثار عتیقه فروخته شد و این شهر باستانی به ویرانۀ متروکی مبدل شد. امروزه از آن همه شکوه و عظمت تنها یک میدان مملو از گودال و حفره‌های وحشتناک در وسط شهر باقی مانده ‌است.

موقعیت جغرافیایی آی‌خانم

این شهر به‌صورت یک تپۀ هموار باستانی بر بالای یک بلندی، در تقاطع رودهای آمودریا و کوکچه در شمال‌شرق افغانستان در ولسوالی خواجه‌غار ولایت تخار واقع شده که از شمال به رود کوکچه و از طرف غرب به آمودریا و از طرف شرق به قریۀ آی‌خانم محدود می‌شود.

کشف شهر آی‌خانم

شهر آی‌خانم تا قرن‌های متمادی ناپدید بود. باستان‌شناسان اروپایی مدت‌ها در جستجوی شهری از دورۀ اسکندر در سواحل رود آمو بودند. در 1961م هنگامی‌که محمدظاهر شاه برای شکار در ولایت تخار به سر می‌برد، مردم محلی یک اثر سنگی کنده‌كاری شده را به شاه نشان دادند. وی این اثر را در اختیار تیم باستان‌شناسی فرانسه در کابل قرار داد. کاوش‌های باستان‌شناسان فرانسوی در این منطقه نشان داد که آی‌خانم یکی از شهرهای مهم یونانی- باختری بوده‌ است.

معماری

شهر آی‌خانم به‌صورت مثلثی‌شکل ساخته شده که دو ضلع آن با آب احاطه شده و ضلع سوم محل استقرار برج و باروی شهر است. شهر دارای ۱۸۰۰ متر طول و ۱۶۰۰ متر عرض است. معماری آن نیز ترکیبی از هنر یونانی، ایرانی و هندی است. قصر در مرکز شهر بوده و بناهای دیگری مثل معبد، دیوان حکومتی، آمفی‌تئاتر، مدرسه، ورزشگاه و دژ نگهبانی با برج‌ها و ستون‌های بلندِ آذین‌شده به سبک یونانی در آن وجود داشته است.

آثار ‌کشف‌شده

تیم باستان‌شناسان افغان – فرانسه از سال ١٩٦٥ تا ١٩٧٨م، پانزده دوره در آی‌خانم حفریاتی انجام دادند و آثار کشف شده را به موزۀ ملی افغانستان در کابل انتقال داده و در اطاقی به‌نام آی‌خانم به نمایش گذاشتند. برخی از این آثار عبارتند از: مجسمه‌ها، کتیبه‌ها، کوزه‌ها، بشقاب، کاسه، جعبه‌های سرپوش‌دار، ظروف قیمتی و دو لوحه ساعت‌نمای آفتابی. در داخل محوطۀ شهر، دو مقبرۀ نزدیک دروازۀ ورودی قصر بود که یک کتیبۀ سنگی وجود داشت که روی آن به رسم‌الخط و زبان یونانی پنج اندرز بدین مضمون حکاکی شده بود: «در کودکی ادب نگه دار، در جوانی خود را نگه دار، در میان‌سالی دادگر و رستگار باش، در سالمندی دیگران را پند سودمند ده و در وقت مرگ بی‌ترس و بی‌اندوه باش.»

1. آثار کشف‌شدۀ آی‌خانم را از لحاظ سبک و اسلوب هنری به سه دسته می‌توان تقسیم کرد:
2. آثاری که فقط عناصر و سبک یونانی دارند مثل مجسمۀ هرمس، به‌شکل مرد مسن ریش‌دار؛
3. آثاری که منشأ و اصالت یونانی دارند اما شبیه آثار هنری معاصرین زمان خود در غرب افغانستان (مصر و سوریه) هستند.
4. آثاری که در آنها عناصر هنر یونانی با هنرهای محلی افغانستان ترکیب شده است.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• «آشنایی با تاریخچۀ موسیقی افغانستان»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۱ش.  
• «آی‌خانم تخار»، خبرگزاری میزان، تاریخ بارگذاری: ۱۹ فروردین ۱۳۹۵ش.  
• «آی‌خانم تخار شهری یونانی با قدمت ۲۲۰۰ ساله در افغانستان»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: ۹ فروردین ۱۳۹۵ش.  
• «آی‌خانم؛ شهر یونانی در شمال‌شرق افغانستان»، وب‌سایت اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: ۲۴ سرطان ۱۳۹۷ش.  
• بارتولد، و و، جغرافیای تاریخی ایران، ترجمۀ حمزه سردادور، تهران، ۱۳۵۸ش.
• «بازار گرم گیاهان دارویی در تالقان مرکز ولایت تخار»، وب‌سایت پارس تودی، تاریخ درج مطلب: ۱۶ خرداد ۱۴۰۳ش.
• «برآورد نفوس کشور: ١٣٩٩»، وب‌سایت اداره ملی احصائیه و معلومات افغانستان، تاریخ درج مطلب: ٢٨ می ٢٠٢٠م.  
• «پیشینه فعالیت حزب التحریر در افغانستان»، پایگاه تخصصی-تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل، تاریخ درج مطلب: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
• «توزیع ۱۸۰ ذخیره‌گاه محصولات زراعتی در ولایت تخار»، وب‌سایت وزارت زراعت، آ‌بیاری و مالداری، تاریخ بارگذاری: ۱۱ مرداد ۱۴۰۱ش.  
• «چاپ دو مجموعه شعری و یک مجموعه داستان در تخار»، روزنامه ۸ صبح، تاریخ بارگذاری: ۲۷ حوت ۱۳۸۹ش.  
• «خدمات صحی در ولایت تخار رو به افزایش است»، خبرزگاری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۲۷ می ۲۰۱۴م.  
• «رسانه‌ها در تخار: حکومت به مشکلات خبرنگاران رسیدگی کند»، آریانا نیوز، تاریخ بازدید: ۱۸ جدی ۱۴۰۱ش.  
• «ظواهر معدنی ولایت تخار»، وب‌سایت وزارت معادن و پیرولیم افغانستان، تاریخ بازدید: ۱۸ آبان ۱۴۰۱ش.  
• «فقر و محدودیت: امسال دسترخوان هفت سین تخاریان پهن نشد»، روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ بارگذاری: ۱ حمل ۱۴۰۱ش.  
• «کتلاک پوهنتون‌ها و موئسسات تحصیلات عالی دولتی»، وب‌سایت وزرات تحصیلات عالی افغانستان، ۱۳۹۹ش.  
• «کمرنگ شدن بازار صنعت قدیمی چپن در تخار»، خبرگزاری صدای افغان، تاریخ بارگذاری: ۱ قوس ۱۴۰۱ش.  
• «گزارش کاری ۱۳۹۷ش ریاست معارف تخار برای مسؤولین حکومت»، خبرگزاری عقاب، تاریخ بارگذاری: ۱۶ دلو ۱۳۹۷ش.  
• «نگاهی به بازی‌های سنتی مردم افغانستان در نوروز»، شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: ۷ فروردین ۱۴۰۱ش.  
• «ولایت تخار را بیشتر بشناسیم + فیلم»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۳۰ آذر ۱۴۰۰ش.  
• «ولایت تخار»، وب‌سایت سیستم معلوماتی و گردشگری افغانستان، تاریخ بارگذاری: ۳ جوزای ۱۳۹۷ش.  
• «ولایت تخار»، وب‌سایت کابلستان، تاریخ درج مطلب: ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.  
• «ولایت تخار»، وب‌سایت گردشگری افغانستان، تاریخ بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۱ش.  
• «ولایت تخار، نفوس و ولسوالی‌های آن»، خبرگزاری شاهد، تاریخ بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۱ش.  
• «پوهنتون‌ها و موسسات تحصیلات عالی خصوصی»، وب‌سایت ریاست تضمین کیفیت و اعتباردهی، تاریخ بازدید: ۲ دی ۱۴۰۱ش.  
• امینی، محمداکبر و یوسفزی، عبدالظاهر، «آی‌خانم، یک شهر یونانی در شمال افغانستان، از حفریات تا دستبرد و تخریب کامل»، وب‌سایت کابل‌نات، تاریخ بازدید: 20 دی 1401ش.  
• پژواک، جلیل، «آی‌خانم؛ شهر یونانی در شمال‌شرق افغانستان»، وب‌سایت اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: ۲۴ سرطان ۱۳۹۷ش.  
• خلیق، صالح محمد، تاریخ ادبیات بلخ، انجمن نویسندگان بلخ، ۱۳۸۷ش.  
• دائرة المعارف‌‌ آریانا،کابل، انجمن دائرة المعارف افغانستان، 1328ـ 1348ش.  
• دشتی، صاحب‌نظر، «مهتابی که روشنائی‌اش را گرفته‌اند» مجله باستان‌شناسی افغانستان، شماره شانزدهم، جوزای ۱۳۹۵ش.  
• دوستار، آرش، «آی‌خانم، ماه بانوی خاور»، وب‌سایت خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۴ تیر ۱۳۹۰ش.  
• سیاووش، محمود، «غارتگران آثار تاریخی آی‌خانم مقربان قهرمان ملی»، وب‌سایت حزب همبستگی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 20 سنبله 1392ش.  
• «شهر افسانه‌ای و باستانی «آی‌خانم» در ولایت تخار افغانستان»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ درج مطلب: دوشنبه 11 قوس 1398ش.  
• عابدوف، داداجان، «آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان»، ترجمه بهرام امیر احمدیان، کابل، انستیتوت مطالعات اتراتژیک افغانستان، ۱۳۹۳ش.  
• عظیمی، محمدعظیم، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، کابل، هدی، ۱۳۹۰ ش.  
• لی، جاناتان، عجایب تاریخی افغانستان، ترجمه سید محمد حسینی، کابل، کاروان، ۱۳۹۲ش.  
• محمدی، احمد، «انواع غذاهای افغانی»، وب‌سایت سیستم معلوماتی افغانستان، تاریخ بارگذاری: ۳۰ قوس ۱۳۹۶ش.  
• «مسابقات کُشتی محلی به مناسبت عید قربان در تخار برگزار شد»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ خرداد ۱۴۰۴ش.
• مهدی‌زاده کابلی، «آی‌خانم»، وب‌سایت دایرةالمعارف آریانا، ۱۷ فروردین ۱۳۸۸ش.  
• نادرخان،محمد، راهنمای قطغن و بدخشان، تهذیب برهان الدین کوشکک، تهران، ستوده، 1367ش.  
• نظری، سمیه، «شهر آی‌خانم یا ماه‌بانو»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۱۲ جوزا ۱۳۹۷ش.  
• نوید، حامد، «شهر باستانی آی‌خانم» وب‌سایت افغان جرمن، تاریخ بارگذاری: ۲۴ اکتبر ۲۰۱۸م.