پیش‌نویس:تحصیلات عالی افغانستان

تحصیلات عالی افغانستان، نظام آموزش عالی در افغانستان شامل نهادهای تحصیلی دولتی و خصوصی.

نظام تحصیلات عالی افغانستان با تأسیس دانشکدۀ طب در سال ۱۳۱۱ش پایه‌گذاری شد و تا کنون تحولات بسیاری را تحت تأثیر تحولات سیاسی و اجتماعی کشور، سپری کرده است. این نظام در دوران جمهوری اسلامی افغانستان (۱۳۸۰-۱۴۰۰ش) شاهد رشد کمی و کیفی چشمگیری بود و وزارت تحصیلات عالی، مسئولیت سیاست‌گذاری، نظارت و توسعه این نظام را بر عهده داشت. در این دوره تعداد دانشگاه‌های دولتی به ۳۹ و دانشگاه‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی به ۱۲۸ مرکز افزایش یافت که در مجموع پذیرای بیش از ۴۰۰ هزار دانشجو در سه مقطع لیسانس، فوق لیسانس و دکتری بودند. حضور زنان در این دوره رشد قابل توجهی داشت و به ۲۸ درصد کل دانشجویان رسید. امروزه نظام تحصیلات عالی با چالش‌هایی همچون فساد اداری، کیفیت پایین آموزش، کمبود استاد مجرب و نفوذ گرایش‌های سیاسی و قومی مواجه است. پس از تسلط طالبان در ۱۴۰۰ش این نظام با بحران‌های جدیدی از جمله ممنوعیت تحصیل زنان، تغییرات محتوای درسی و کاهش شدید تعداد دانشجویان روبه‌رو شده است.

مفهوم‌شناسی تحصیلات عالی

تحصیلات عالی به نظامی سازمان‌یافته و تخصصی اطلاق می‌شود که پس از آموزش متوسطه و با هدف تربیت نیروی انسانی متخصص، تولید دانش و توسعۀ علمی-فنی در سطوح کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری ارائه می‌گردد. این نظام متشکل از نهادهای آموزشی دولتی و خصوصی است که تحت نظارت مراجع سیاست‌گذار و ناظر، به ارائه‌ برنامه‌های آموزشی و پژوهشی می‌پردازند. تحصیلات عالی با تأکید بر نیازهای جامعه، بازار کار و استانداردهای جهانی، به توسعه‌ی مهارت‌های حرفه‌ای، تقویت تفکر انتقادی و نوآوری، و گسترش مرزهای دانش کمک می‌کند. چارچوب قانونی، ساختار اداری، و سازوکارهای تضمین کیفیت از ارکان اساسی این نظام محسوب می‌شوند که در بستر تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هر کشور شکل می‌گیرند. نظام آموزش عالی در افغانستان، متأثر از محدودیت‌های جنسیتی، نابرابری‌های قومی-مذهبی، کمبود منابع و تغییرات سیاسی است.

تاریخچه تحصیلات عالی افغانستان

نهاد تحصیلات عالی افغانستان، در تاریخ اول عقرب/آبان ۱۳۱۱ش، با تأسیس دانشکدۀ طب در شهر کابل بنیان‌گذاری شد. در ۱۳۴۳ش، دانشگاه ننگرهار و در ۱۳۴۸ش، دانشگاه پولی‌تخنیک کابل تأسیس شد. در ۱۳۵۶ش با تأسیس وزارت تحصیلات عالی، فعالیت دانشگاه‌های افغانستان به‌ویژه دانشگاه کابل رونق پیدا کرد و بیش‌ از ۶۰ رشته در آن فعال شد و افغانستان شاهد ظهور تعداد زیادی افراد تحصیل‌کرده بود.

پوهنتون پولی تخنیک کابل (KPU)

در این دوره کشورهای آمریکا، آلمان و فرانسه به نهادهای آموزش عالی افغانستان کمک می‌کردند و شوروی دانشگاه پولی‌تخنیک را تحت پوشش قرار داد. این کمک‌ها از لحاظ سیاسی و فرهنگی نیز تأثیراتی بر دانشگاه‌های افغانستان گذاشت. با آغاز تحولات سیاسی در افغانستان (۱۳۴۰ش) دانشگاه‌ها نیز تحت تأثیر آن قرار گرفت. برای مثال با تجاوز اتحاد جماهیر شوروی به افغانستان و سپس جنگ‌های داخلی، دانشگاه‌های افغانستان رونق خود را از دست دادند و اکثر زیرساخت‌های آموزش‌عالی از بین رفت؛ اما برخی احزاب جهادی مقیم در پاکستان، اقدام به تأسیس دانشگاه کردند که در آن رشته‌های مختلف تدریس می‌شد. برخی از این دانشگاه‌ها پس از پیروزی مجاهدین به ولایات افغانستان انتقال یافت.

تحصیلات عالی، یکی از موفق‌ترین بخش‌ها، بعد از روی کارآمدن نظام جمهوری اسلامی در افغانستان در ۱۳۸۰ش به‌شمار می‌رود. در این دوره، تلاش شد تا سیستم آموزش عالی با معیارهای جهانی، علمی و ملی هم‌تراز شود. کارهای زیربنایی و روبنایی در جهت تقویت زیرساخت‌ها، بهبود فناوری اطلاعات و ارتباطات، گسترش برنامۀ ماستری (کارشناسی ارشد)، توسعۀ سطح علمی کادر علمی و افزايش دسترسی به تحصيلات صورت گرفت. در ۱۳۹۹ش بیش از چهارصد هزار نفر در ۳۹ دانشگاه دولتی و ۱۲۸ نهاد تحصیلی خصوصی مشغول به تحصیل بوده‌اند.

با قدرت‌گیری دوبارۀ گروه طالبان، دانشگاه‌های افغانستان با بحران جدی رو‌ به‌ رو شده است. ممنوعیت تحصیل دختران، فارسی‌زدایی، تغییر نصاب تحصیلی و حذف فقه جعفری از آن، جزء برنامه‌هایی است که از سوی گروه طالبان در دانشگاه‌ها اعمال شده است.

ارکان تحصیلات عالی در افغانستان

الف) شورای‌عالی تحصیلات عالی

«شورای‌عالی تحصیلات عالی»، بالاترین مرجع تصمیم‌گیری در نظام آموزش عالی افغانستان و تعیین‌کنندۀ کیفیت علمی و تحصیلات عالی در کشور است. برخی از وظایف مهم شورا در این نظام آموزشی عبارت‌اند از:

• تأیید سیاست‌گذاری‌های استراتژیک (راهبردی) وزارت تحصیلات عالی و پیشنهاد آن برای تصویب به مراجع ذیربط؛
• تصویب سیاست‌گذاری‌های تحصیلات عالی و طرح‌های استراتژیک (راهبردی) مؤسسات تحصیلات عالی؛
• تأیید پیشنهاد تأسیس، توسعه، تجزیه، الحاق، ادغام و یا الغای دانشکده و گروه‌های علمی؛
• پیشنهاد حقوق و امتیازات مادی، معنوی، اسناد تحصیلی و رتبه‌های علمی.

ب) وزارت تحصیلات عالی

«وزارت تحصیلات عالی» مسئولیت عرضۀ تحصیلات عالی و تدوین سیاست‌گذاری و راهبرد برای نظام تحصیلات عالی کشور را بر عهده دارد. برخی وظایف مهم دیگر این نهاد عبارت‌اند از:

• صدور جواز مؤسسۀ تحصیلات عالی خصوصی به اشخاص حقیقی و حقوقی داخلی و خارجی؛
• فراهم‌آوری زمینه‌های رشد کمی و کیفی و تحقیقات علمی در مؤسسات تحصیلات عالی دولتی و خصوصی؛
• تدوین اسناد تقنینی و نظارت بر تطبیق آن؛
• توسعۀ نصاب (سرفصل) تحصیلی؛
• ایجاد ادارۀ مستقل تضمین کیفیت و اعتباردهی و تثبیت قابلیت‌ها؛
• بازسازی، بازنگری و توسعۀ اسناد تقنینی؛
• مدیریت خوابگاه‌ها، توسعۀ زیربناها و برابری جنسیتی در امر آموزش.

سیر تحول تحصیلات عالی افغانستان

تحول در عملکرد تحصیلات عالی

در دوران حاکمیت نظام جمهوری اسلامی، علمکرد تحصیلات عالی افغانستان دچار تحول شد و با ‌توجه به نياز‌های ملی و تحولات آموزش عالی در جهان تدوین شد. در برنامۀ جدید این نظام آموزشی، ارتقای کیفیت و فراهم‌ساختن دسترسی برابر به تحصیلات عالی مد نظر قرار گرفت. همچنین، در این نظام آموزشی، زیرساخت‌های قانونی و مدیریتی ایجاد شد تا نهادهای تحصیلات عالی خلاق، مبتکر و توانمند رشد پیدا کنند و دانش‌آموختگان آنها توان رقابت در عرصۀ اقتصاد جهانی را داشته و در رشد اقتصادی، توسعۀ اجتماعی، وحدت ملی و ثبات در افغانستان سهمی داشته باشند.

تحول در نصاب (سرفصل) تحصیلی

تحصیلات عالی در گذشته، با روحِ فرهنگ و سرشت اجتماعی افغانستان و نیازهای روز و معیارهای جهانی فاصلۀ زیادی داشت. در دوران نظام جمهوری، در نصـاب تحصیلی تحولاتی ایجاد شد و در برنامه‌های درسی جدید ارزش‌هـای اسلامی، ملـی، فرهنگـی، اجتماعـی، معیارهـای بین‌المللـی، نیازمندی‌هـای ادارات دولتـی، نهادهـای خصوصـی، بـازار کار نیازمندی‌هـای جامعـه، جهانی‌شـدن، اقتصاد نویـن و افزایش کیفیـت تحصیلات عالـی در نظـر گرفته شـده و سرفصل ۱۶۵ رشـتۀ تحصیلی مطابق با معیارهـای جهانـی و نیازمندی‌های بازار کار بازنگری و توسعه پیدا کرد. همچنین سرفصل‌های تحصیلی به‌منظور تقویت توسعۀ تفکر و تحقیـق، رشد مهـارت اسـتفاده از فناوری اطلاعات، تعامل و کار گروهی و روحیـۀ همکاری، خلاقیت و نوآوری، آگاهی از فرهنگ‌هـای مختلف، تعریف شده‌ است.

نظارت دایم بر کیفیت و اعتبار

در وزارت تحصیلات عالی، بخـش تضمین کیفیت و اعتباردهی به وجود آمده است که مسئولیت ارتقای کیفیت و اعتباردهـی، بازنگری و مراقبـت را بـه عهـده داشته و تسهیلات لازم را برای طرح معیارهای کیفی تحصیلات عالی فراهم می‌کند. همچنین ایـن اداره، مؤسسات تحصیلات عالی را بر اسـاس معیارهای پذیرفته شـده در سـطح ملی و بیـن‌المللـی و بـا انطباق آن بـه شرایط و نیازهای بـازار کار در افغانستان مورد بازنگری قرار می‌دهد.

تحصیلات عالی و جنسیت

فرصت‌های تحصیلی برای زنان همزمان با تأسیس دانشگاه کابل در ۱۳۱۱ش آغاز و تا ۱۳۷۱ش ادامه یافـت. در جریان سـال‌های ۱۳۶۰ش تا اواخر ۱۳۷۰ش که پسران جوان بـه خدمـت سـربازی می‌رفتند، زنان بیشتـری در تحصیلات عالـی جذب شـدند. این روند، تا سال ۱۳۶۹ش، رو بـه افزایـش بـود؛ اما طی دهـۀ ۷۰ش کاهـش فزاینـده‌ای یافـت تـا آنکه در دورۀ حاکمیـت طالبـان، مکاتب (مدارس) و دانشگاه‌هـا به روی زنان بسته شـد. پس از آن و در سـال ۱۳۸۱ش مؤسسـات تعلیمی (آموزش و پرورش) و تحصیلـی (آموزش عالی) بـه روی زنان بازگشایی شد و روند ورود دختران به مکاتب و مؤسسـات تحصیلات عالی افزایش یافـت.

در دوران حاکمیت نظام جمهوری، جنسیت در برنامه‌های راهبردی تحصیلات عالی به‌صورت جدی مورد توجه قرار گرفت و زیرساخت‌های قانونی و اداری تحصیلات عالی با هدف حمایت از افزایش سرمایه تحصیلی زنان تقویت شد، ازجمله:

• ایجاد کمیتۀ مبارزه با آزار و اذیـت جنسی در مراکز آموزشی؛
• ایجـاد مهدکودک در مراکـز و نهادهـای تحصیلـی؛
• ایجـاد تبعیـض مثبـت در آزمون ورودی تحصیلات عالی بـرای دختـران؛
• ایجـاد بخـش جنسیت در نهادهـای تحصیلات عالـی دولتی و خصوصی؛
• فراهم سـاختن وسـایط نقلیه بـرای دختران در دانشگاه‌ها؛
• تجهیـز و سـاخت خوابگاه‌های مستقل بـرای دختـران.

بر اساس آمار ۱۹۶۷م «یونسکو»، ۹۰ درصد زنان افغانستان در این سال بی‌سواد بوده‌اند؛ اما با افزایش جذب دختران در دانشگاه‌ها، از ده هزار دانشجوی دانشگاه کابل در ۱۹۹۰م، ۶۰ درصد آن را دختران تشکیل می‌دادند. در ۱۳۷۰ش، حضور زنان در دانشگاه‌ها کاهش فزاینده‌ای پیدا کرد و در دورۀ حاکمیت اول طالبان حضور زنان به صفر رسید. با روی‌ کار آمدن نظام جمهوری اسلامی در ۱۳۸۱ش، حضور زنان در نهادهای آموزش عالی دولتی از صفر به ۴۹۰۶۷ دانشجو و ۲۰۴ استاد افزایش یافت. مطابق آمار وزارت تحصیلات عالی در ۱۳۹۹ش، از ۴۰۰ هزار دانشجو در نهاد‌های آموزش عالی دولتی و خصوصی ۲۸ درصد آن زنان و دختران بوده‌اند. تعداد استادان زن در دانشگاه‌های دولتی به ۸۲۲ و در دانشگاه‌های خصوصی به ۱۶۱۷ نفر رسیده بود که با قدرت‌گیری دوبارۀ طالبان این آمار به صفر رسید.

مقاطع تحصیلی

سه مقطع تحصیلی لیسانس (کارشناسی)، فوق لیسانس (کارشناسی ‌ارشد) و دکتری در نظام آموزش عالی افغانستان وجود دارد.

1. در دورۀ کارشناسی، حداقل واحدهای درسی، ۱۳۶ واحد است و حداکثر آن به طول دورۀ تحصیلی در هر رشته بستگی دارد که از ۲۱ واحد در یک سمستر (نیمسال تحصیلی) بیشتر نیست.
2. مقطع کارشناسی ارشد در افغانستان حدود ۲ سال طول می‌کشد. برای تحصیل در این مقطع، متقاضی باید تحصیل در مقطع لیسانس را به اتمام رسانده و ریزنمرات را آماده داشته باشد.
3. دورۀ دکتری در دانشگاه کابل و تنها در دو رشتۀ ادبیات فارسی و پشتو فعال است.

وزارت تحصیلات عالی افعانستان

جایگاه فرهنگی تحصیلات عالی در افغانستان

بازگشایی دوباره برخی از دانشگاه‌های عمومی در افغانستان به دستور طالبان

هرچند جوانان افغانستان به‌ویژه در دورۀ نظام جمهوری اسلامی از تحصیلات عالی با گرمی استقبال کردند، اما مکاتب جدید و دانشگاه از آغاز یک پدیدۀ وارداتی تلقی می‌شد که فرهنگ خاصی را می‌طلبد. پس از کودتای حزب خلق و پرچم (۱۹۷۸م) و تجاوز شوروی (۱۹۷۹م) مراکز آموزشی به‌ویژه دانشگاه‌ها به مرکز ترویج ایدئولوژی حزبی تبدیل شده بود. از این جهت جامعۀ افغانستان، آموزش مدرن را تهدید جدی برای ارزش‌های اسلامی و افغانی تلقی کردند. پس از آن نهاد‌های آموزشی حتی در دورۀ جمهوری اسلامی، مورد حملۀ گروه‌های مختلف قرار داشته است. طالبان با قدرت‌گیری دوباره، فضای دانشگاه و نصاب تحصیلی دوران جمهوری اسلامی را خلاف شرع دانسته، تحصیل دختران را ممنوع اعلام کردند.

چهره متفاوت دانشگاه های افغانستان پس از روی کار اومدن طالبان

تحصیلات عالی و تحولات افغانستان

از ۱۳۲۹ش و پس از فروپاشی «کلوپ ملی» اتحادیۀ دانشجویی در کابل، رویکرد سیاسی میان نسل جوان دانشجو گسترش یافت. از دهۀ ۱۳۴۰ش که به‌ دهۀ دموکراسی شهرت دارد، فعالیت سیاسی دانشگاهیان شدت گرفت و سازمان‌های سیاسی مانند سازمان دموکراتیک زنان، حزب دموکراتیک خلق، افغان ملت، صدای آرمان و جوانان مسلمان که بعدها به حزب اسلامی به رهبری گلبدین حکمتیار، جمعیت اسلامی به رهبری برهان‌الدین ربانی و اتحاد اسلامی به رهبری عبدالرب رسول سیاف تقسیم شدند، به وجود آمد که در تحولات آن دوره و بعد از آن نقش قابل توجهی داشته‌اند.

پس از روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی در ۱۳۸۱ش، فعالیت سیاسی در دانشگاه‌ها ممنوع شد؛ اما احزاب سیاسی با گرایش قومی و ارائه امتیازات مانند تهیۀ خوابگاه و پرداخت مددمعاش، در پی جذب دانشجویان بوده‌اند. در سال‌های اخیر برخی از دانشگاه‌ها به‌ویژه دانشکده‌های شرعیات به پایگاه فعالیت گروه‌های تندرو مذهبی از جمله داعش، حزب‌التحریر، مجمع احیای سنت و جمعیت اصلاح تبدیل شده‌ است.

نقش تحصیلات عالی در سبک زندگی مردم

تحصیلات عالی در افغانستان به‌دلیل وابستگی‌های قومی، سیاسی، جنگ‌های طولانی، بی‌ثباتی سیاسی، فقر فرهنگی، اقتصاد ضعیف مردم و نابسامانی‌های اجتماعی ناشی از جنگ مانند کشورهای دیگر نتوانست آثار ملموس در تقویت پایه‌های فرهنگ، توسعۀ دانش و دگرگونی‌های اجتماعی داشته باشد، اما بعد از روی کارآمدن نظام جمهوری اسلامی افغانستان، تحصیلات عالی به‌عنوان محرک اصلی تحولات اجتماعی و اقتصادی، تأثیرات عمیقی بر سبک زندگی شهروندان این کشور بر جای گذاشت. این نظام آموزشی با تربیت نیروی انسانی متخصص و کارآمد، نه‌تنها چهره بازار کار را دگرگون ساخته، بلکه بر ارزش‌ها، نگرش‌ها و الگوهای مصرف در جامعه نیز تأثیر گذارده است.

در دو دهۀ اخیر، گسترش کمی و کیفی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی، امکان دسترسی اقشار مختلف جامعه به تحصیلات تکمیلی را فراهم آورده است. این امر به ویژه برای زنان تحول‌آفرین بوده، به طوری که حضور چشمگیر دختران در دانشگاه‌ها، تغییرات ساختاری در نهاد خانواده ایجاد کرده و الگوهای ازدواج، فرزندآوری و مشارکت اجتماعی زنان را دگرگون ساخته است. خانواده‌های بسیاری که پیش از این تحصیلات عالی را ویژۀ مردان می‌دانستند، امروزه سرمایه‌گذاری آموزشی یکسانی برای دختران و پسران خود در نظر می‌گیرند.

از سوی دیگر، بازنگری در برنامه‌های درسی و تطبیق آن با نیازهای بازار کار، فارغ‌التحصیلان را برای ورود به مشاغل تخصصی آماده ساخته و به بهبود معیشت خانوارها کمک کرده است. افرادی که از دانشگاه‌ها فارغ‌التحصیل می‌شوند، نه تنها از درآمد بالاتری برخوردارند، بلکه الگوهای مصرف و سبک زندگی متفاوتی را نیز در پیش می‌گیرند. این تغییرات در الگوی مصرف، بر بخش‌های مختلف اقتصادی از مسکن و پوشاک تا خدمات فرهنگی و تفریحی تأثیر گذاشته است.

توسعه مؤسسات تحصیلی خصوصی نیز امکان دسترسی طبقات متوسط و پایین جامعه به آموزش عالی را فراهم آورده و تحرک اجتماعی را تسهیل نموده است. این امر به کاهش نابرابری‌های آموزشی کمک کرده و فرصت‌های شغلی بهتری را برای اقشار مختلف جامعه ایجاد نموده است.

با این حال، چالش‌های موجود در کیفیت آموزش و محدودیت‌های اخیر در دسترسی به تحصیلات عالی، می‌تواند این دستاوردها را با تهدید مواجه سازد. تغییر در سبک زندگی نسل جوان که تحت تأثیر تحصیلات دانشگاهی شکل گرفته بود، اکنون با چالش‌های جدیدی روبرو شده است. کاهش فرصت‌های شغلی برای فارغ‌التحصیلان و محدودیت‌های ایجاد شده برای تحصیل زنان، می‌تواند تأثیرات منفی بر ساختار خانواده و الگوهای اجتماعی بر جای بگذارد.

چالش‌های تحصیلات عالی افغانستان

1. تعصبات قومی و مذهبی؛ نظام آموزشی افغانستان از آغاز با تعصب و تبعیض همراه بوده است. به‌رغم آنکه در قانون اساسی و دیگر قوانین، تعلیم و تحصیل بدون تبعیض پیش‌بینی شده است؛ اما واقعیت‌های اجتماعی و تاریخی افغانستان کاملا در جهت مخالف آن قرار داشته است. قوم هزاره و شیعه همواره از دسترسی به آموزش عادلانه محروم بوده‌اند و فقط در دورۀ نظام جمهوری اسلامی، تعداد زیادی از این مردم وارد دانشگاه‌ شدند.
2. نزاع‌های سیاسی و فرقه‌ای؛ دانشگاه‌های افغانستان در طول تاریخ خود، مرکز رقابت‌های سیاسی و قومی بوده است. استفادۀ ابزاری از دانشجویان برای گرایش‌های حزبی، قومی و مذهبی، دانشگاه را از مسیر علمی منحرف کرده است. در بیست سال اخیر به‌رغم ممنوعیت فعالیت سیاسی در دانشگاه‌ها، تضادهای فرقه‌ای در این نهادها بیشتر گزارش شده است.
3. ‌فساد؛ بیشتر دانشگاه‌های دولتی، تحت تأثیر فساد، از مسیر آموزش عادلانه خارج شده‌اند.
4. فرسودگی نظام آموزشی؛ نظام استاد محوری و وابستگی استاد و دانشجو به چپتر (جزوۀ درسی) از دیگر مشکلات دانشگاه‌ها در افغانستان است. از نظر تولیدات علمی‌پژوهشی، دانشگاه‌های دولتی در پایین‌ترین سطح قرار دارند.
5. فعالیت گروه‌های رادیکال؛ بسیاری از گروه‌های تندرو مذهبی در دانشگاه‌های افغانستان به‌ویژه دانشکدۀ شرعیات نمایندگانی میان دانشجویان و حتی استادان دارند که با عنوان انجمن و شورا، به تضادهای قومی و مذهبی دامن می‌زنند.
6. تجاری‌شدن آموزش؛ نگاه تجاری مؤسسین دانشگاه‌های خصوصی به آموزش، رقابت‌های منفی، شاگرد محوری بر اساس سود مالی، قانون‌گریزی با استفاده از فساد حاکم در نهادهای ناظر دولتی و نبود یا کمبود امکانات از چالش‌های مهم نهاد‌های آموزش عالی خصوصی در افغانستان است. از سویی منع تحصیل برای دختران، بسیاری از دانشگاه‌های خصوصی را با خطر ورشکستگی رو‌ به‌ رو کرده است.

نهادهای تحصیلات عالی افغانستان

۱. دانشگاه‌های دولتی

دانشگاه‌هایی که دولت آنها را حمایت و تأمین مالی می‌کند در دوران نظام جمهوری اسلامی از نظر کمی گسترش قابل ملاحظه‌ای پیدا کردند؛ اما پاسخگوی حجم نیازها و تقاضای جامعه نبودند. دانشگاه‌های دولتی افغانستان موفق به کسب رتبۀ جهانی نشده‌ و سازمان بین‌المللی شفافیت، نظام آموزشی افغانستان را در ردۀ ششم فاسدترین نظام آموزشی جهان قرار داده است. تحصیل در این دانشگاه‌ها تا دورۀ لیسانس (کارشناسی) رایگان است. تمام هزینه‌های دانشگاه، ازجمله هزینه خوابگاه و غذای دانشجویان بر عهدۀ دولت است. به دانشجویانی که خوابگاه دولتی ندارند، ماهانه مبلغی پرداخت می‌شود.

دانشگاه کابل که مهم‌ترین و بزرگ‌ترین نهاد آموزش‌عالی در افغانستان است، دارای ۲۲ دانشکده، ۷۷ رشته در دورۀ لیسانس (کارشناسی)، ۲۲ رشته در دورۀ ماستری (کارشناسی ارشد) و دو رشتۀ (ادبیات دری و پشتو) در دورۀ دکترا است. در دانشگاه‌های پولی‌تخنیک، بلخ، هرات و ننگرهار برنامۀ ماستری دایر است و دانشجویان داوطلب، مکلف به پرداخت فیس/شهریه هستند. برنامه‌های درسی این دانشگاه‌ها در گذشته با سیستم سمستر/ترم بود؛ اما امروزه از سیستم کریدیت پیروی می‌کند. برنامۀ آموزشی این دانشگاه‌ها به‌طور معمول روزانه است؛ اما برخی از آنها برنامۀ شبانه نیز دارند. برخی دانشگاه‌ها از امکاناتی مانند خوابگاه جداگانه برای دختران و پسران، کتابخانۀ مجهز، لابراتوار (آزمایشگاه)، مرکز تحقیقات، سالن کنفرانس/اجتماعات، محیط ورزشی‌تفریحی و دیگر امکانات آموزشی به‌روز برخوردار هستند. استادان نیز به‌صورت دائمی (عضو هئیت علمی) و موقت فعالیت می‌کنند.

در دهۀ ۶۰ و ۷۰ قرن بیستم میلادی، دانشگاه‌های دولتی افغانستان از نظر نیروی انسانی دورۀ خوبی را سپری کرده است؛ اما با آغاز تحولات، تنها در دورۀ حاکمیت حزب دموکراتیک خلق بیش از هزار استاد دانشگاه، کشور را ترک کرده‌اند. پس از روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی، در آغاز کمبود استاد یکی از مشکلات جدی دانشگاه‌های افغانستان بود. به‌تدریج از نظر کمی این مشکل برطرف شد اما از نظر کیفی و تحت تأثیر فساد همگانی، بسیاری از استادان، از توانمندی لازم برای تدریس در دانشگاه برخوردار نبودند. با قدرت‌گیری دوبارۀ طالبان، یک‌بار دیگر صدها استاد مجبور به ترک کشور شدند.

۲. دانشگاه‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی

بعد از سقوط حکومت طالبان در ۱۳۸۰ش و بازگشایی دانشگاه‌ها، ده‌ها هزار دانشجو وارد نهادهای تحصیلات عالی شدند. اولین نهاد تحصیلات عالی خصوصی، در سال ۲۰۰۳م، تأسیس شد. گسترش نیازها به آموزش در دورۀ جدید، افزایش میزان فارغ‌التحصیلان آموزش متوسطه در کنار ظرفیت اندک و ضعف آموزشی دانشگاه‌های دولتی، بهبود نسبی درآمد خانواده‌ها و کیفیت بهتر آموزش خصوصی، از دلایل مهم برپایی مراکز تحصیلات عالی خصوصی بوده است. همچنین تحصیلات عالی، مهم‌ترین امکان و سریع‌ترین راه تحرک اجتماعی برای جوانان افغانستان، به‌خصوص زنان بوده است.

توسعه و تجهیز مؤسسات خصوصی آموزش عالی، بیشتر از هر زمان دیگر، در دوران جمهوری اسلامی افغانستان، مورد توجه متولیان فرهنگ و آموزش عالی افغانستان قرار گرفت. در این دوره، ۱۲۷ دانشگاه و مؤسسۀ تحصیلی عالی غیردولتی از طرف وزارت تحصیلات عالی افغانستان جواز فعالیت دریافت کرد و دانشجویان شاغل به تحصیل در این مؤسسات حدود یک‌سوم کل دانشجویان کشور را تشکیل می‌دادند.

جواز فعالیت مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی

نهاد تحصیلات عالی خصوصی افغانستان، زیر نظر دولت و وزارت تحصیلات است و با گرفتن مجوز رسمی می‌تواند فعالیت کند. براساس قانون دوران جمهوری اسلامی افغانستان، اشخاص حقیقی و حقوقی داخلی و خارجی می‌توانند از وزارت تحصیلات عالی مجوز برپایی مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی بگیرند، مشروط به اینکه شرایط زیر را دارا باشند:

1. محل مناسب، تجهیزات و لوازم مورد نیاز تدریسی؛
2. استادان با درجۀ تحصیلی حداقل فوق لیسانس یا بالاتر از آن؛
3. برنامه و نصاب درسی؛
4. حداقل دو دانشکده با دو گروه علمی؛
5. حداقل پنج استاد در هر گروه علمی؛
6. ارائه تضمین بانکی؛
7. مراکز تحقیقات علمی.

نحوۀ پذیرش مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی

ورود به دانشگاه‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی، از طریق کنکور میسر است که در هماهنگی بین وزارت تحصیلات عالی، موسسات تحصیلات عالی خصوصی و ادارۀ ملی امتحانات، سالی دوبار برای دو نیم‌سال بهاری (کنکور اصلی) و پائیزی (کنکور متفرقه)، برگزار می‌شود.

نحوۀ فعالیت مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی

نهاد تحصیلات عالی خصوصی، در چارچوب قوانین و مقررات وزارت تحصیلات عالی عمل می‌کند و ساختار سازمانی، اداری و دستورالعل‌های تحصیلی آن را راهنمایی‌ها و دستورات این وزارتخانه سامان می‌بخشد. به‌علاوه، یک سازمان غیردولتی به‌نام «اتحادیه دانشگاه‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی افغانستان» نیز وجود دارد که از این نهاد پشتیبانی و زمینه را برای پیگیری خواست‌های قانونی، منافع، همکاری و تبادل اطلاعات در بارۀ آموزش عالی، فراهم می‌کند.

نقاط قوت مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی

کارشناسان، نهاد تحصیلات عالی خصوصی را در رشد و ارتقای علمی افغانستان منشأ اثر دانسته‌اند. به‌عنوان نمونه، بخشی از مهاجران افغانستانی مقیم کشورهای مختلف جهان، درشته‌های مختلف علوم تجربی، علوم پایه، مهندسی و علوم انسانی در کشوهای میزبان فارغ‌التحصیل شده‌اند که تأسیس دانشگاه‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی، زمینۀ حضور و فرصت کار برای این نیروها را فراهم و در ارتقاي كيفيت آموزش و رشد علمي و فرهنگي جامعه تا حدودی کمک کرده است. همچنین، بسیاری از افراد، به‌خصوص کارمندان دولت و ارگان‌ها و افراد بازمانده از کنکور دانشگاه‌های دولتی می‌توانند با پرداخت شهریه وارد آموزش عالی شود.

نقاط ضعف مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی

عدم تطابق با نیازهای روز جامعه افغانستان، اولویت سلیقه‌های افراد در تدریس به‌جای اولویت نیازهای علمی جامعه، روش‌های قدیمی تدریس، رویکرد اقتصادمحور به آموزش عالی خصوصی، چند شغله‌بودن اساتید و بسترسازی تبعیض و بی‌عدالتی در جامعه، از جمله ضعف‌هایی است که این مؤسسات با آن درگیر هستند.

وضعیت امروز مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی

بعد از شکست نظام جمهوری اسلامی افغانستان و روی ‌کار آمدن دوبارۀ طالبان در ۱۴۰۰ش، دانشگاه‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی افغانستان، از رونق افتاده و شمار دانشجویان به‌دلیل چالش‌ها و مشکلات اقتصادی و تحولات سیاسی، ۵۰ درصد کاهش پیدا کرده است.

دانشگاه‌های مهم افغانستان

الف) دانشگاه کابل

دانشگاه کابل که در زبان پشتو «دَ کابل پُوهَنتُون» خوانده می‌شود در ۱ عقرب/آبان ۱۳۱۱ش، به‌عنوان اولین دانشگاه دولتی افغانستان، در زمان پادشاهی محمدنادر، با تأسیس دانشکده علوم طبی در پایتخت افغانستان بنیانگذاری شد. دانشکدۀ طب که توسط استادان کشور ترکیه شکل گرفت در سال اول، فعالیت خود را با جذب ۸ دانشجو از طریق کنکور، آغاز کرد. دکتر رفقی کامل بیگ، از پزشکان مشهور کشور ترکیه، ریاست دانشکدۀ طب را بر عهده داشت. پس از آن تا ۱۳۴۵ش که دوران توسعۀ دانشگاه کابل به حساب می‌آید، سیستم آموزش عالی مدرن، در هستۀ مرکزی دانشگاه کابل ایجاد شد و به‌تدریج، دانشکده‌های ذیل، بنیان نهاده شدند:

1. دانشکده حقوق و علوم سیاسی در سال ۱۳۱۷ش؛
2. دانشکده ساینس (علوم) در سال ۱۳۲۱ش؛
3. دانشکده ادبیات در سال ۱۳۲۳ش؛
4. دانشکده حقوق و شرع در سال ۱۳۳۰ش؛
5. دانشکده زراعت و مهندسی، ۱۳۳۵ش؛
6. افتتاح شعبه نسوان (زنان) در دانشکده طب (پزشکی)، ۱۳۳۶ش؛
7. دانشکده اقتصاد، ۱۳۳۷ش؛
8. دانشکده فارمسی (داروسازی)، ۱۳۳۸ش؛
9. دانشکده علوم وترنری (دامپزشکی)، ۱۳۴۰ش؛
10. دانشکده هنر در سال ۱۳۴۵ش؛

در ۱۳۴۰ش، مؤسسۀ تعلیم و تربیت، از وزارت معارف (آموزش و پرورش) جدا و به دانشگاه کابل ملحق شد.

سنگ‌بنای ساختمان اداری دانشگاه کابل در سال ۱۳۲۳ش گذاشته شد و در سال ۱۳۴۳ش دانشگاه به این ساختمان انتقال یافت. دانشکده‌ها، در ابتدا، به‌صورت پراکنده در نقاط مختلف شهر، به ‌فاصله‌های زیادی از ریاست دانشگاه قرار داشتند. این بناها، هر کدام، دارای لیلیه‌های (خوابگاه) جداگانه بودند که آن هم در نقاط مختلف شهر پراکنده بود. پس از مدتی، دانشکده‌های دانشگاه کابل را از نقاط مختلف شهر، دور هم جمع کردند؛ بعضی از آنها، در مجتمع مستقل و تعداد دیگر به‌صورت مشترک در یک ساختمان بزرگ دو طبقه‌ای جایگزین شد. با احداث و تکمیل ساختمان جدید در سال ۱۳۶۱ش، تمامی دانشکده‌ها در مجموعۀ واحدی در کنار یکدیگر، قرار گرفتند.

دانشگاه کابل، دارای سه مقطع تحصیلی لیسانس، ماستری (فوق لیسانس) و دکتری است. در دوران جمهوری اسلامی افغانستان، تعداد دانشجویان از ۳۰۰۰ نفر به ۲۵۰۰۰ نفر افزایش یافت. «دارالمعلمین عالی»، «مدارس صنایع نفیسه (ظریف)» و «دارالعلوم عربیه» از جمله مراکز علمی وابسته به دانشگاه کابل هستند.

فراز و فرود دانشگاه کابل

دانشگاه کابل، تا سال ۱۳۵۷ش و قبل از جنگ‌های داخلی، از نظر اعتبار علمی، به‌عنوان یکی از معتبرترین مراکز آموزش‌ عالی منطقه و همچنین یکی از دانشگاه‌های معتبر دنیا شناخته می‌شد. بسیاری از کشورهای اروپایی، آمریکایی و آسیایی برنامه‌های دوجانبه و چندجانبه‌ای را به‌منظور تبادل استاد، دانشجو و اشتراک‌گذاری مواد درسی با دانشگاه کابل اجرایی ‌کردند. دانشجویان افغانستانی و خارجی برای کارهای پژوهشی به کشورهای یکدیگر سفر می‌کردند؛ برای مثال، برخی دانشجویان ایرانی، فلسطینی، پاکستانی و هندی برای ادامۀ تحصیل، دانشگاه کابل را انتخاب کردند. سالانه، به‌طور میانگین ۴۰ دانشجوی خارجی در دانشکده‌های مختلف دانشگاه کابل مشغول به‌تحصیل بودند. این دانشگاه، در آن دوره، کتابخانه، مراکز تحقیقاتی مجهز و اساتید مجربی را در اختیار داشت و یکی از قطب‌های علمی منطقه به شمار می‌رفت.

با آغاز جنگ‌‏های داخلی بعد از کودتای سال ۱۳۵۷ش، دانشگاه کابل میدان مبارزۀ جناح‌‏های درگیر در افغانستان شد. در طی این جنگ‌ها، بخش‌‏های زیادی از این دانشگاه ویران شد و تمامی امکانات آن، از جمله ابزارهای تحقیقاتی و کتابخانه‌های آن نیز به تاراج رفت. کادر علمی و اساتید این دانشگاه و کارکنان آن مهاجرت کردند و یا دست از تدریس و فعالیت برداشته و خانه‌نشین شدند. دانشگاه کابل پس از پایان درگیری‌های داخلی و به وجود آمدن ثبات نسبی در زمان حاکمیت پنج‌سالۀ طالبان، فعالیت‌های خود را به‌صورت اندک آغاز کرد. هرچند، بخش‏‌های مختلفی از دانشگاه کابل تعطیل یا به‌صورت نیمه‌فعال باقی ماند. در این دوره، فضای دانشگاه برای استادان و دانشجویان کسل‌کننده‌ بود و محتوای درسی لازم در اختیار دانشجویان قرار نداشت. همچنین، کادر مجرب دانشگاه یا در خارج به‌سر می‌بردند و یا دست از کار کشیده بودند.

با تغییر نظام سیاسی افغانستان در سال ۱۳۸۰ش، دوره احیا، توسعه و شکوفایی دوبارۀ دانشگاه کابل فرا رسید. در جهت مدرن‌سازی سیستم آموزش عالی تلاش صورت گرفت و حضور دختران و پسران آزاد اعلام شد. دانشجویان باید پس از گذراندن کنکور وارد این دانشگاه شوند که این روند تاکنون جریان دارد.

در دوران ۲۰ سالۀ جمهوری اسلامی افغانستان، دانشکده‌های جدید علوم کامپیوتر، محیط زیست، مدیریت و سیاست‌های عمومی تأسیس شده و دانشکدۀ علوم به چهار دانشکدۀ جداگانه ریاضیات، فیزیک، زیست‌شناسی و کیمیا (شیمی) تقسیم شد. در حال‌حاضر، تعداد دانشکده‌ها به ۲۲ دانشکده و ۱۰۱ گروه افزایش یافته است.

دانشگاه کابل و تحولات سیاسی

دانشگاه کابل در ایجاد تحولات بزرگ سیاسی در افغانستان نقش برجسته‌ای داشته و همیشه مهد آزادی‌خواهی و حرکت‌های اصلاح‌طلبانه بوده است. بسیاری از جنبش‌های سیاسی و اجتماعی افغانستان از این دانشگاه آغاز شده است. در آستانۀ گذار افغانستان از دولت‌های شاهی به جمهوری، دانشگاه کابل و مراکز علمی و آکادمیک وابسته به آن، محور تصمیم‌گیری‌ها و انقلاب‌ها بود. راهپیمایی‌های بزرگ دانشجویان هوادار جنبش چپ در افغانستان طی دهه‌های ۵۰ و ۶۰ خورشیدی در اغلب موارد از سوی فعالان دانشگاهی در کابل سازماندهی و رهبری می‌شد. بیشتر رهبران جنبش‌های سیاسی و فکری افغانستان و پیشگامان جریان روشنفکری کشور از دانش‌آموختگان دانشگاه کابل یا از فعالان شاخص و جریان‌ساز آن محسوب می‌شوند. پس از پیروزی جنبش چپ و آغاز جهاد مردم افغانستان علیه کمونیزم، رهبران اکثر گروه‌های جهادی از دانشجویان یا دانش‌آموختگان این دانشگاه بودند. گروهی از آنها نیز از مبارزات فعالان دانشگاهی، الهام و الگو گرفته‌ بودند.

ب) دانشگاه تعلیم و تربیه کابل

دانشگاه تعلیم و تربیه کابل، از نهاد‌های علمی سابقه‌دار در تربیت معلم در افغانستان است. هستهٔ این دانشگاه در سال ۱۳۴۳ش به‌نام «آکادمی تربیه معلم» با هدف تربیت معلمان مسلکی در افغانستان، شکل گرفت که فارغ‌التحصیلان صنف دوازدهم را به شکل چهارده‌پاس (فوق دیپلم) تربیت می‌کرد. آکادمی تربیه معلم در سال ۱۳۶۱ش به «انستیتوت پیداگوژی کابل» تغییرنام داده و با ایجاد سه دانشکدۀ‌ زبان و ادبیات، علوم طبیعی و علوم اجتماعی به فعالیت خود ادامه داد. در سال ۱۳۶۶ش انستیتوت تربیت بدنی به‌عنوان چهارمین دانشکده و دارالمعلمین روشان به‌عنوان پنجمین دانشکده به ‌این انستیتوت ملحق شدند. بعد از شکل‌گیری حکومت موقت افغانستان در سال ۱۳۸۱ش، انستیتوت پیداگوژی کابل به مقر تعمیر انستیتوت علوم اجتماعی نقل مکان کرده و با توجه به دست‌آوردهای علمی و در اثر تلاش‌های رهبری و استادان این مرکز، در ماه ‌جوزا/خرداد ۱۳۸۱ش به‌ «دانشگاه تعلیم و تربیه کابل» ارتقا یافت.

ایجاد ۹ دانشکده، ۳۱ گروه علمی و برگزاری دوره‌های کارشناسی‌ارشد در رشته‌های زبان و ادبیات فارسی دری، زبان انگلیسی، مدیریت و رهبری آموزشی، تعلیم و تربیۀ اسلامی، تعلیم و تربیه و ادبیات پشتو از جمله دست‌آوردهای علمی این دانشگاه به شمار می‌رود. دانشگاه‌ تعلیم و تربیه کابل دارای ۹ دانشکدهٔ زبان و ادبیات، علوم ‌طبیعی، علوم ‌‌اجتماعی، کامپیوتر ساینس، روانشناسی، علوم ‌تربیتی و مسلکی، تعلیمات اختصاصی، تربیت بدنی و علوم ‌اسلامی است. همچنین ۳۱ گروه آموزشی شامل زبان و ادبیات فارسی، زبان و ادبیات پشتو، زبان و ادبیات عربی، زبان و ادبیات انگلیسی، زبان و ادبیات روسی، زبان و ادبیات ترکی، ریاضی، کیمیا، بیولوژی، فیزیک، تاریخ، جامعه‌شناسی، جغرافیه، روانشناسی عمومی، مشاوره، IT (تکنولوژی معلوماتی)، IS (سیستم اطلاعاتی)، تعلیم و تربیة عمومی، مدیریت آموزشی، تعلیم و تربیة قبل از مکتب، روانشناسی و تعلیم و تربیهٔ ناشنوایان، تعلیم و تربیهٔ نابینایان، روانشناسی و تعلیم و تربیهٔ عقب‌مانده‌های ذهنی، تفسیر و حدیث، فقه و عقیده، ثقافت اسلامی (معارف)، تربیت بدنی عمومی، مدیریت ورزشی، مربی‌گری و طب ورزشی است. اولین برنامهٔ کارشناسی‌ارشد در این دانشگاه به‌صورت مشترک با دانشگاه ماساچوست آمریکا در رشتۀ تعلیم و تربیه، دومین برنامه با هماهنگی دانشگاه اندیانا آمریکا در رشتهٔ زبان انگلیسی و سومین برنامهٔ کارشناسی‌ارشد نیز مدیریت و رهبری آموزشی در ذیل پروژة USWDP راه‌اندازی شد. سایر برنامه‌های کارشناسی‌ارشد نیز در هماهنگی با وزارت تحصیلات عالی افغانستان برگزار شده ‌است.

براساس آمار سال ۱۳۹۹ش، در مجموع ۸۲۱۰ نفر دانشجوی دختر و پسر در رشته‌های مختلف، مشغول فراگیری دانش بوده‌اند که ۶۱ درصد را دختران و ۳۸ درصد را پسران تشکیل داده‌اند. در این نهاد علمی ۳۰۱ استاد زن و مرد، مصروف تدریس بوده‌اند که ۷۰ درصد مردان و ۳۰درصد آن را زنان تشکیل می‌دادند.

دانشگاه تعلیم و تربیه کابل در سال ۱۳۸۳ش مجلهٔ علمی -تحقیقی پیام معرفت را بنیان نهاد که مقاله‌های پژوهشی کادرهای علمی دانشگاه‌های افغانستان را منتشر می‌کند.

کتابخانهٔ دانشگاه تعلیم و تربیه کابل در سال ۱۳۸۱ش تأسیس شد که دارای ۱۰۷۰۷ جلد کتاب در رشته‌های مختلف است. کتابخانه‌های گروه‌ جامعه‌شناسی، زبان و ادبیات دری، علوم طبیعی، کتابخانهٔ بخش کارشناسی‌ارشد نیز از جمله مراکزی هستند که دارای منابع فراوان در رشته‌های مختلف بوده و زیرمجموعهٔ کتابخانهٔ دانشگاه تعلیم و تربیه به‌شمار می‌روند.

ج) دانشگاه پولی تخنیک کابل

دانشگاه پولی‌تخنیک کابل در ۱۳۴۲ش بنیان نهاده شد و شامل ساختمان آموزشی، لابراتوارها، کتابخانه، خوابگاه دانشجویی، ساختمان مسکونی استادان و طعام‌خانه دانشجویان (سالن غذاخوری) با ظرفیت ۱۰۰۰ نفر به‌صورت هم‌زمان، مسجد با ظرفیت ۵۰۰ نمازگزار، مجتمع ورزشی، تالار کنفرانس‌ها با ظرفیت ۱۰۰۰ نفر، سالن برگزاری کارگروه‌‌ها و بخش‌های تفریحی بود. در ساخت این دانشگاه، کارگران و مهندسان افغانستانی و شوروی، شرکت داشته‌اند. اولین دورۀ دانشجویان در سال ۱۳۴۶ش پذیرش شدند. این دانشگاه تا سال ۱۳۵۹ش، تنها فارغ‌التحصیلانی در سطح لیسانس داشت، اما پس از آن، جذب دانشجو به سطح ماستری (کارشناسی ارشد) علوم مهندسی ارتقا یافته و در همان دوره، کادرهای ملی در سطح دکترا (PHD) نیز از این دانشگاه فارغ شدند.

دانشکده‌های پولی‌تخنیک کابل عبارت است از: دانشکده ساختمانی (تأسیس در ۱۳۵۸ش)؛ دانشکدة جيولوجي و معدن (تأسیس در ۱۳۵۸ش)؛ دانشکدهٔ انجنیری آب و محیط زیست (تأسیس در ۱۳۹۳ش)؛ دانشکدهٔ الکترومخانیک (تأسیس در ۱۳۶۰ش؛ دانشکدهٔ تکنالوژی کیمیاوی (تأسیس در ۱۳۵۰ش)؛ دانشکدهٔ انجنیری ساختمان‌های ترانسپورتی (تأسیس در ۱۳۹۳ش)؛ دانشکدهٔ جیوماتیک و کدستر (تأسیس در ۱۳۹۳ش)؛ دانشکدهٔ کمیونتی‌کالج تکنالوژی معلوماتی (تأسیس در ۲۰۱۳م)؛ دانشکدهٔ انجنیری کمپیوتر و انفورماتیک (تأسیس در ۱۳۸۶ش.

در این دانشگاه ۳۳ گروه آموزشی فعال وجود دارد که گروه‌های آموزشی ساختمان‌های صنعتی و معدنی، مهندسی، ادارة اعمار ساختمان‌ها، رسم‌ و تخنیک، شهرسازی، ثقافت اسلامی (معارف اسلامی)، جیولوجی تفحص و اکتشاف معادن، انجنیری معادن و نفت‌‌ و گاز، هایدرو جیولوجی، استخراج روباز معادن، استخراج زیرزمینی معادن، انجنیری اتومیخانیک، تامین برق، زبان خارجی، فزیک، ریاضیات عالی، میخانیک نظری و تطبیقی، کیمیا عمومی، تکنالوژی مواد عضوی، تکنالوژی مواد غیرعضوی، تکنالوژي موادغذایی، انجنیری کیمیاوی، سیستم‌های معلوماتی، انجنیری شبکه، انجنیری کمپیوتر، جیودیزی عمومی و کدستر، سیستم اطلاعات جغرافیایی، جیودیزی انجنیری، هایدرولیک و ساختمان‌های هایدروتخنیکی، آبرسانی و محیط‌زیست، اقتصاد رشتوی، راه‌ آهن و ساختمان‌های ترانسپورتی را شامل می‌شود.

دانشگاه پولی‌تخنیک کابل در چهار رشته ساختمان‌های صنعتی و معدنی، انجنیری جیولوژی و اکتشاف معادن، هایدرولیک و ساختمان‌های هایدورتخنیکی و مدیریت همه‌جانبه منابع آبی، برنامۀ ماستری دارد.

دانشگاه پولی‌تخنیک کابل دارای یک مجلهٔ علمی- پژوهشی به‌نام علم و تکنالوژی است که در آن، پژوهش‌های اعضای کادر علمی دانشگاه‌ پولی تخنیک و سایر دانشگاه‌های کشور منتشر می‌شود. این مجله در سال ۱۳۵۱ش ایجاد شده و به‌صورت فصل‌نامه منتشر می‌شود.

دانشگاه پلی‌تخنیک کابل ۲۷۱ نفر استاد مرد و زن و بیش از ۵۸۰۰ دانشجو دارد. این دانشگاه همچنین دارای دو عدد سالن کنفرانس واقع در ساختمان دانشکده انجنیری کمپیوتر و انفورماتیک و ساختمان تدریسی، یک جمنازیوم بزرگ ورزشی، کتابخانه‌ و لابراتوارهای مجهز است. فضاهای سبز بزرگ، مسجد، سالن غذاخوری معیاری، خوابگاه دانشجویی، ساختمان‌های مسکونی استادان و مجتمع ورزشی از جمله امکانات رفاهی این دانشگاه به شمار می‌رود.

دانشگاه پولی‌تخنیک کابل علاوه بر برگزاری دوره‌های لیسانس و ماستری و نیز چاپ منابع ‌آموزشی، با دانشگاه برايتون انگلستان، دانشگاه تخنيکی برلين، دانشگاه انقره تـرکيه، دانشگاه کابل، دانشگاه کاتب، وزارت مخابرات، شرکت‌های مخابراتی و ساير مؤسسات همکاری علمی دارد. این دانشگاه در رتبه‌بندی تازۀ بین‌المللی Times Higher Education، در بخش انرژی پاک و مقرون به‌صرفه، مقام ۴۰۱ام را میان دانشگاه‌های جهان به دست آورده است.

د) دانشگاه بامیان

دانشگاه بامیان همزمان با اوج فعالیت حزب وحدت اسلامی افغانستان (متشکل از احزاب شیعی) در ولایت مرکزی افغانستان با مساعدت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۷۵ش تأسیس شد. این دانشگاه، اولین دانشگاه در ولایت شیعه و هزاره‌نشین افغانستان است که با داشتن دانشکده‌های زراعت، طب، ساینس و ادبیات و با حضور ۶۰۰ دانشجو و ۳۰ استاد شروع به فعالیت کرد. پس از تسلط طالبان در سال ۱۳۷۷ش بر بامیان، فعالیت سه سالۀ دانشگاه این ولایت متوقف شد و ساختمان دانشگاه به پایگاه نظامی تبدیل شد.

همزمان با شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی افغانستان مرحلۀ دوم فعالیت دانشگاه با دستور ریاست‌جمهوری وقت در تاریخ ۱۵ حمل (فروردین) ۱۳۸۲ش، با دو دانشکدۀ تعلیم و تربیه و زراعت شروع شد. محل ساختمان جدید این دانشگاه در جنوب شهر بامیان توسط پی.آر.تی (گروه بازسازی ولایت بامیان ارتش آمریکا) بازسازی و تعمیر شد.

این دانشگاه از کم‌ترین امکانات و فضاهای آموزشی برخوردار بوده و در یکی از مناطق محروم و صعب‌العبور با ساختمان گِلی شروع به فعالیت کرده است. ساختمان این دانشگاه پس از بازسازی در سال ۱۳۸۲ش فقط شامل دو طبقه در یک بلوک با محوطۀ باز و خاکی بود. دانشجویان این دانشگاه مدت زیادی از نبود خوابگاه، خاکی و باز بودن محوطه، نبود آب آشامیدنی سالم، فضای خشک و نبود درخت و فضای سبز، کمبود کلاس درس و رشته‌های تحصیلی رنج می بردند. فقدان امکانات زیرساختی باعث شده تا بسیاری از دانشجویان از تحصیل انصراف داده و تعدادی هم در اطاق‌ها‌ی سرد اجاره‌ای در مخروبه‌ها ادامه تحصیل دهند. اعتراض دانشجویان، اگرچه موجب جلب توجه مسئولین برای افزایش فضای فیزیکی و ساختن خوابگاه شد، اما مشکلات هنوز به‌صورت کامل رفع نشده است. برخی از دانشکده‌ها همچنان ساختمان مستقل ندارند.

روحیۀ علم‌پروری، پرسش‌گری، داشتن حساسیت در قبال مسایل مهم کشور، ارتباط و صمیمیت بین دانشجویان و اساتید از جنبه‌های مثبت این دانشگاه محسوب می‌شود. بر اساس متغیرهایی همچون وضعیت تدریس، میزان دانشجویان ممتاز، کثرت دانشجویان، اعتبار مدارک تحصیلی در کشور و خارج از آن و تعدد رشته‌ها و دانشکده‌ها، دانشگاه بامیان، امروزه، جزء نُه دانشگاه برتر افغانستان است. این دانشگاه، به‌منظور توسعۀ خود با دانشگاه‌ها و مراکز علمی دیگر، چندین تفاهمنامۀ همکاری آموزشی، پژوهشی و جذب منابع و کتاب‌های پژوهشی و علمی منعقد کرده است.

دانشگاه بامیان تا سال ۱۴۰۰ش، دارای ۱۴۲ عضو هیئت علمی بود. همچنین ۶۲۹۸ دانشجو شامل ۵۰۵۷ نفر در بخش روزانه و ۱۲۴۱ نفر در بخش شبانه، در هفت دانشکده و ۳۵ رشته در مقطع لیسانس مشغول تحصیل بودند.

دانشکده‌های دانشگاه بامیان عبارت است از: دانشکدۀ تعلیم و تربیه (تأسیس در ۱۳۸۳ش) با ۳۷ استاد در بخش‌های ادبیات دری، ادبیات انگلیسی، ادبیات پشتو، روانشناسی، پیداگوژی (آموزش‌شناسی)، مدیریت آموزشی، علوم اسلامی و کامپیوتر ساینس (علوم کامپیوتر)؛ دانشکدۀ زراعت (تأسیس در ۱۳۷۵ش) با ۳۵ استاد در بخش‌های اگرانومی (مدیریت آبیاری) باغداری، علوم حیوانی، اقتصاد زراعتی، جنگلات و منابع طبیعی، خاک‌شناسی و آبیاری و پاراکلینیک؛ دانشکدۀ علوم اجتماعی (تأسیس در ۱۳۹۰ش) با ۲۲ استاد در بخش‌های جامعه‌شناسی، تاریخ، باستان‌شناسی، توریسم (گردشگری) و فلسفه؛ دانشکدۀ زمین‌شناسی (تأسیس در ۱۳۸۳ش) با ۱۳ استاد در بخش‌های زمین‌شناسی، جغرافیا، استخراج معادن و مهندسی محیط زیست؛ دانشکدۀ اقتصاد (تأسیس در ۱۳۹۲ش) با ۱۲ استاد در بخش‌های بانک‌داری و تجارت، اداره و مدیریت، احصائیه و کامپیوتر و اقتصاد ملی؛ دانشکدۀ علوم طبیعی (تأسیس در ۱۳۹۳ش) با ۲۳ استاد در رشته‌های فیزیک، ریاضی، شیمی و بیولوژی؛ دانشکدۀ شرعیات (تأسیس در ۱۳۹۵ش) با دو بخش فقه جعفری و تعلیمات اسلامی. با تسلط مجدد طالبان برخی خبرگزاری‌ها گزارش داده‌اند که تدریس فقه جعفری در این دانشگاه متوقف شده است.

ه) سایر دانشگاه‌های دولتی افغانستان

دانشگاه‌های دولتی به‌عنوان ستون فقرات نظام آموزش عالی افغانستان، در سراسر کشور پراکنده شده و امکان دسترسی به آموزش عالی را برای اقشار مختلف جامعه فراهم می‌کند:

۱. دانشگاه البیرونی  

۲. دانشگاه بادغیس  

۳. دانشگاه بامیان  

۴. دانشگاه بغلان  

۵. دانشگاه بلخ  

۶. دانشگاه پکتیا  

۷. دانشگاه پکتیکا  

۸. دانشگاه پولی تخنیک کابل  

۹. دانشگاه تخار  

۱۰. دانشگاه تعلیم و تربیه کابل  

۱۱. دانشگاه جوزجان  

۱۲. دانشگاه خوست  

۱۳. دانشگاه دایکندی  

۱۴. دانشگاه زابل  

۱۵. دانشگاه سمنگان  

۱۶. دانشگاه سید جمال الدین افغان  

۱۷. دانشگاه علوم طبی کابل  

۱۸. دانشگاه غزنی  

۱۹. دانشگاه غور  

۲۰. دانشگاه فاریاب  

۲۱. دانشگاه فراه  

۲۲. دانشگاه کابل  

۲۳. دانشگاه کندهار  

۲۴. دانشگاه کندز  

۲۵. دانشگاه کنر  

۲۶. دانشگاه لغمان  

۲۷. دانشگاه میدان وردک  

۲۸. دانشگاه ننگرهار  

۲۹. دانشگاه نورستان  

۳۰. دانشگاه هرات

بورسیه‌های تحصیلی در افغانستان

یکی از بخش‌های مهم و اثرگذار در رشد و توسعۀ کمی و کیفی تحصیلات عالی افغانستان، بورسیه‌های تحصیلی است که از سوی کشورهای مختلف اعطا می‌شوند. وزارت تحصیلات عالـی، مسئول اصلی تنظیم روابط علمی با مراکز تحصیلی بین‌المللی و گرفتن بورسیه است. در سال‌های اخیر، حدود ۱۵ هزار دانشجو در مقاطع لیسانس، فوق لیسانس و دکترا به خارج از کشور جهت تحصیل فرستاده شده‌اند.

دانشگاه‌های خارجی در افغانستان

سه دانشگاه ایرانی شامل دانشگاه آزاد اسلامی، پیام نور و جامعه المصطفی العالمیه در دوره جمهوری اسلامی افغانستان، شعبه‌هایی را در این کشور ایجاد کرده و تأثیرات محسوسی بر فرهنگ دینی و سبک زندگی دانشجویان افغانستان داشته‌اند. دانشگاه آزاد اسلامی با ارائه برنامه‌های آموزشی متنوع، امکان تحصیل در رشته‌های مدرن را فراهم کرده و الگوهای زندگی دانشجویی شهری را گسترش داده است. دانشگاه پیام نور با سیستم آموزش از راه دور خود، تحصیل را برای ساکنان مناطق دورافتاده و افرادی با مشغله‌های خانوادگی و شغلی قابل دسترس ساخته و تعادل جدیدی بین تحصیل، کار و زندگی خانوادگی ایجاد کرده است. جامعه المصطفی العالمیه نیز با ترویج آموزش‌های دینی-آکادمیک، سبک زندگی مبتنی بر ارزش‌های اسلامی-علمی را در میان قشر مذهبی جامعه تقویت کرده است.

دانشگاه آمریکایی افغانستان نیز در سال ۲۰۰۶م با الگوی آموزشی آمریکایی تأسیس شد و در رشته‌های حقوق، مدیریت، علوم سیاسی و فناوری اطلاعات به تربیت نیروی متخصص پرداخت. این دانشگاه با استانداردهای بین‌المللی و تأکید بر آموزش عملی، نقش کلیدی در پرورش نخبگان افغان ایفا کرد. پس از تسلط طالبان در ۱۴۰۱ش بر افغانستان، نام آن توسط این گروه به دانشگاه بین‌المللی افغان بدل شد.

وضعیت تحصیلات عالی در حاکمیت دوباره طالبان

تحولات نظام آموزش عالی افغانستان در چهار سال گذشته تحت حاکمیت امارت اسلامی، بازتابی از تغییرات گسترده در سیاست‌گذاری‌های آموزشی، فرهنگی و اجتماعی این کشور بوده است. پس از تسلط طالبان در ۱۴۰۰ش، دانشگاه‌ها به عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای علمی و فرهنگی، دستخوش دگرگونی‌های عمیقی شدند که تأثیرات آن بر زندگی روزمره دانشجویان، اساتید و خانواده‌ها به وضوح قابل مشاهده است.  

پیش از ۱۴۰۰ش، نظام تحصیلات عالی افغانستان با وجود چالش‌های متعدد، شاهد رشد کمی و کیفی قابل توجهی بود. دانشگاه‌های دولتی و خصوصی در سراسر کشور فعال بودند و حضور زنان در مقاطع مختلف تحصیلی به‌عنوان یکی از دستاوردهای دو دهۀ گذشته تلقی می‌شد. اما با تغییر حکومت، سیاست‌های جدید مبتنی بر تفسیر خاص طالبان از شریعت، مسیر آموزش عالی را به کلی دگرگون کرد.  

محدودیت‌های آموزشی برای زنان

یکی از بارزترین تغییرات در چهار سال گذشته، محدودیت‌های شدید بر تحصیل زنان بوده است. برای مثال در ۱۴۰۱ش وزارت تحصیلات عالی طالبان اعلام کرد که ادامۀ تحصیل دختران در دانشگاه‌ها متوقف می‌شود. این تصمیم که با استناد به مسائل شرعی و حفظ حریم اسلامی توجیه شد، هزاران دانشجوی دختر را از ادامه تحصیل بازداشت. بسیاری از خانواده‌ها که امیدوار بودند دختران‌شان با تحصیل دانشگاهی آینده بهتری داشته باشند، ناامید شدند و برخی مجبور به مهاجرت یا روی‌آوردن به آموزش‌های غیررسمی شدند.  

تغییر محتوای آموزشی و اسلامی‌سازی 

در راستای سیاست‌های ایدئولوژیک طالبان، محتوای درسی دانشگاه‌ها دستخوش بازنگری اساسی قرار گرفت. برخی رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی که از نظر طالبان با ارزش‌های اسلامی سازگار نبودند، یا حذف شدند یا محتوای آنها تغییر یافت. در مقابل، دروس دینی و فقهی جایگاه پررنگ‌تری یافتند. این تغییرات نه‌تنها بر کیفیت آموزش تأثیر گذاشت، بلکه نگرانی‌هایی دربارۀ کاهش توان رقابتی فارغ‌التحصیلان در بازار کار ایجاد کرد.  

فرار مغزها و کمبود استادان 

یکی از پیامدهای مستقیم این تحولات، خروج گستردۀ اساتید و نخبگان علمی از کشور بود. بسیاری از استادان دانشگاه‌های دولتی و خصوصی که با سیاست‌های جدید مخالف بودند یا احساس ناامنی می‌کردند، افغانستان را ترک کردند. این مسئله منجر به کاهش چشمگیر کیفیت تدریس و افزایش فشار بر اساتید باقی‌مانده شد. برخی دانشگاه‌ها برای جبران این کمبود، از فارغ‌التحصیلان کم‌تجربه یا روحانیون برای تدریس استفاده کردند، که این امر نیز انتقاداتی را در پی داشت.  

جداسازی جنسیتی و محدودیت‌های عملی

حتی در دوره‌هایی که تحصیل زنان مجاز بود، سیاست جداسازی جنسیتی به شدت اعمال می‌شد. دانشگاه‌ها موظف بودند کلاس‌ها، ورودی‌ها و حتی ساعات حضور دانشجویان زن و مرد را از یکدیگر جدا کنند. این سیاست در عمل با چالش‌های زیادی روبه‌رو شد، زیرا بسیاری از دانشگاه‌ها فاقد فضای کافی برای اجرای این جداسازی بودند. برخی دانشجویان گزارش دادند که به دلیل کمبود امکانات، کلاس‌های آنان به صورت نیمه‌تعطیل یا با تأخیر برگزار می‌شود.  

تأثیرات اجتماعی و اقتصادی 

این تغییرات تأثیرات عمیقی بر زندگی مردم گذاشته است. بسیاری از خانواده‌هایی که سرمایه‌گذاری زیادی روی تحصیل فرزندانشان کرده بودند، اکنون با آینده‌ای نامعلوم روبه‌رو هستند. محدودیت‌های تحصیلی زنان نیز باعث کاهش حضور آنان در مشاغل تخصصی شده و اقتصاد خانواده‌های بسیاری را تحت تأثیر قرار داده است. از سوی دیگر، کاهش کیفیت آموزش عالی و بسته شدن برخی رشته‌ها، نگرانی‌هایی درباره آینده نیروی کار متخصص در افغانستان ایجاد کرده است.  

واکنش‌های بین‌المللی 

سیاست‌های آموزشی طالبان با واکنش‌های گسترده بین‌المللی مواجه شده است. سازمان‌های حقوق بشری و نهادهای آموزشی جهانی بارها از محدودیت‌های اعمال‌شده بر تحصیل زنان انتقاد کرده‌اند. برخی کشورها نیز کمک‌های مالی خود به نظام آموزشی افغانستان را مشروط به بازگشایی دانشگاه‌ها برای زنان کرده‌اند. با این حال، طالبان تاکنون در مواضع خود تغییر محسوسی ایجاد نکرده‌اند و به نظر می‌رسد سیاست‌های فعلی در کوتاه‌مدت تغییری نخواهد کرد.  

چشم‌انداز آینده 

با گذشت چهار سال از حاکمیت طالبان، به نظر کارشناسان آیندۀ تحصیلات عالی در افغانستان همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. در حالی که برخی دانشگاه‌ها به فعالیت خود ادامه می‌دهند، کیفیت آموزش و آزادی‌های آکادمیک به‌شدت کاهش یافته است. جامعۀ بین‌المللی و نهادهای داخلی همچنان به دنبال راه‌حلی برای بهبود وضعیت هستند، اما تاکنون تغییرات ملموسی مشاهده نشده است. در این شرایط، بسیاری از دانشجویان و اساتید امیدوارند که در آینده فضای آموزشی بازتر و عادلانه‌تری ایجاد شود تا افغانستان بتواند بار دیگر به مسیر پیشرفت علمی بازگردد.

منابع

• «آغاز دوره ماستری رشته حقوق در دانشگاه ننگرهار»، وب‌سایت خاورمیانه، تاریخ بازدید: ۲۳ آبان ۱۴۰۳ش.  
• «آمریت لیلیه‌ها»، وب‌سایت دانشگاه کابل، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۳ش.  
• «آمریت مجله علمی»، وب‌سایت دانشگاه تعلیم و تربیه کابل، تاریخ بازدید: ۷آذر۱۴۰۱ش.  
• «آموزش عالی چالش امروز و آینده افغانستان» وب‌سایت روزنامه همشهری، تاریخ بازدید: شهریور ۱۴۰۰ش.  
• «آموزش فقه حنفی جایگزین فقه جعفری در دانشگاه بامیان» خبرگزاری فاران نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۸ خرداد ۱۴۰۱ش.  
• اندیشمند، محمداکرم، معارف عصری افغانستان ۱۲۸۲-۱۳۸۹ش، کابل، میوند، ۱۳۸۹ش.  
• «اهداف و مرام دانشکده ساختمانی»، وب‌سایت دانشگاه پولی تخنیک کابل، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۱ش.  
• «اهدای کتاب‌های برگزیدۀ سمت به دانشگاه بامیان افغانستان»، وب‌سایت شبکۀ علمی ثریا، ۲۳ تیر ۱۳۹۶ش.  
• «انجنیری ساختمان‌های ترانسپورتی»، وب‌سایت دانشگاه پولی تخنیک کابل، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۱ش.  
• «انگیزه مخالفت طالبان با تعلیم و تحصیل دختران»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۵ دی ۱۴۰۱ش.  
• «انعقاد تفاهم‌نامه علمی بین دانشگاه بیرجند و دانشگاه بامیان افغانستان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۶بهمن ۱۳۹۴ش.
• «اولین دانشگاه بامیان افغانستان به همت ایران راه اندازی شد» خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۰ خرداد ۱۳۷۵ش.  
• «اطلاعیه برنامه ماستری پوهنتون پولی‌تخنیک کابل»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: ۲۳ آبان ۱۴۰۳ش.  
• «اطلاعیه برنامه‌ های ماستری پوهنتون کابل برای سال ۱۴۰۰ هجری شمسی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: ۲۳ آبان ۱۴۰۳ش.  
• «اطلاعیه جذب دانشجویان برای دوره کارشناسی ارشد»، وب‌سایت دانشگاه تعلیم و تربیه کابل، تاریخ انتشار: ۸آبان ۱۴۰۱ش.  
• اصغری، محمدجواد، «تعلیم و تربیت در افغانستان»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های منطقه‌ای، شمارۀ ۷، تابستان ۱۳۹۰ش.  
• افضلی، سیدمهدی، «آسيب‌شناسی نظام تحصيلات‌عالی خصوصی در افغانستان»، مجلۀ اندیشۀ معاصر، شماره یازدهم، سال سوم، بهار ۱۳۹۷ش.
• «بدل اعاشه دانشجویان در هرات بانکی می‌شود»، خبرگزاری آوا، ۱ خرداد ۱۳۹۶ش.  
• بیانی، حسین، «آموزش عالی خصوصی افغانستان»، مجلۀ اندیشۀ معاصر، شماره ۱۱، سال ۳، بهار ۱۳۹۷ش.  
• «برنامه‌های دکتورا»، وب‌سایت دانشگاه کابل، تاریخ بازدید: آبان ۱۴۰۱ش.  
• «برنامه‌های ماستری پوهنتون‌های خصوصی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: ۳۰ آبان ۱۴۰۳ش.  
• «پذیرش دانشجو در دورۀ ماستری در دانشگاه هرات آغاز شد»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.  
• پلان استراتیژیک دانشگاه تعلیم و تربیه کابل، ۱۳۸۸ش.  
• پلان استراتیژیک ملی تحصیلات عالی، کابل، کابل، وزارت تحصیلات عالی، ۱۳۹۶ش.  
• «پوهنتون کابل»، کتلاگ معلوماتی پوهنتون کابل ۱۴۰۱ش.  
• «پیشینۀ تاریخی وزارت تحصیلات عالی»، وبسایت وزارت تحصیلات عالی، ۲۰ آبان ۱۴۰۱ش.  
• «پیشینۀ وزات تحصیلات عالی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی افغانستان، تاریخ بازدید: ۲۰ آبان ۱۴۰۳ش.  
• «تاریخچه پوهنتون کابل»، سایت پوهنتون کابل، تاریخ بازدید: ۳ آبان ۱۴۰۱ش.  
• «تاریخچه دانشگاه بامیان»، وب‌سایت رسمی دانشگاه بامیان، تاریخ بازدید: ۸ دی ۱۴۰۱ش.  
• «تاریخچه دانشگاه پولی تخنیک کابل»، وب‌سایت دانشکده انجنیری کمپیوتر و انفورماتیک، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۱ش.  
• «تاریخچه کمیونتی کالج تکنالوژی معلوماتی»، وب‌سایت دانشگاه پولی تخنیک کابل، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۱ش.  
• «تاریخچه و اهداف دانشگاه تعلیم و تربیه کابل»، وب‌سایت دانشگاه تعلیم و تربیه کابل۱۴۰۱ش.  
• «تحصیل در افغانستان»، وب‌سایت GO2TR، تاریخ بازدید: آبان ۱۴۰۱ش.  
• تنزه‌ای، محمدطاهر، «چالش‌های نظام آموزش تحصیلات عالی در افغانستان»، فصل‌نامۀ علمی تحقیقی علوم اجتماعی پوهنتون غالب، سال دوازدهم، شمارۀ چهارم، زمستان ۱۴۰۲ش.  
• «تغییر نصاب آموزشی؛ طالبان نصاب تحصیلی را مطابق خوانش خود از شریعت عیار می‌سازد»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۳ آبان ۱۴۰۱ش.  
• «تفاوت‌ها در دانشگاه‌های خصوصی و دولتی»، خبرگزاری جمهوری، تاریخ درج مطلب: ۳ جدی ۱۳۹۰ش.  
• توسلی، غرجستانی، «مؤسسات تحصیلات خصوصی، فرصت‌ها و چالش‌ها»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، ۸ مرداد ۱۳۹۱ش.  
• جاوید، «دانشگاه کابل»، سایت ژورنالیزم جدید، بهمن ۱۳۸۸ش.  
• جیروف، «وضعیت تحصیلات عالی در افغانستان پس از جنگ»، وبسایت روزنامۀ افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۱۷ دی ۱۲۹۷ش.  
• جیوستوزی، انتونیو، قیمومیت و تمرد فعالیت سیاسی دانشجویان در افغانستان، کابل، واحد تحقیق و ارزیابی افغانستان، ۱۳۸۸ش.  
• حضوری، شریف، «طالبان و ممنوعیت فقه جعفری در مکاتب و دانشگاه‌ها»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۷ شهریور ۱۴۰۳ش.  
• «در باره اداره ملی امتحانات»، وب‌سایت اداره ملی امتحانات، تاریخ بازدید: آبان ۱۴۰۱ش.  
• داوودپور، سیف‌الله، «فرار مغزها و پیامدهای اقتصادی آن در افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۲۹ شهریور ۱۴۰۱ش.  
• «دانشگاه آمریکایی افغانستان بازگشایی می‌شود»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اسفند ۱۳۹۵ش.
• «دانشگاه آمریکایی افغانستان به دانشگاه بین المللی افغان تغییر نام پیدا کرد»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۲۹ عقرب ۱۴۰۱ش.
• «دانشگاه بامیان، گنجینه‌ای در سر زمین بودا» روزنامه صبح کابل، تاریخ بازدید: ۹ دی ۱۴۰۱ش.  
• «دانشگاه بامیان در سطح مکتب هم نیست» شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۱۸ خرداد ۱۳۹۲ش.  
• « دانشجویان دختر دانشگاه بامیان در واکنش به حمله بر مرکز آموزشی کاج اعتراض کردند» خبرگزاری سلام وطندار، تاریخ درج مطلب: ۱۰ مهر ۱۴۰۱ش.  
• «دانشگاه کابل ۹۰ ساله شد»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: آبان ۱۴۰۱.  
• «دانشگاه کابل از آغاز تاکنون/ دموکراسی و براندازی نظام شاهی/ در دهه ۷۰ چه گذشت»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: مرداد ۱۳۹۴ش.  
• «دانشگاه کابل در گذر زمان؛ خیز نسل جوان برای احیاء اعتبار گذشته»، سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: خرداد ۱۳۹۴ش.  
• «دانشگاه کابل؛ عقبگرد از تعصب به تحجر»، سایت خبرگزاری جمهور، تاریخ درج مطلب: مهر ۱۴۰۰ش.  
• «دانشگاه کابل»، وب‌سایت افغانستان عزیز، تاریخ درج مطلب: خرداد ۱۳۹۱ش.  
• «دانشگاه کابل»، وب‌سایت قله، تاریخ بازدید: ۱۰ مهر ۱۴۰۱ش.  
• «دانشکده الکترومیخانیک»، وب‌سایت دانشگاه پولی تخنیک کابل، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۱ش.  
• «دانشکده انجنیری آب و محیط زیست»، وب‌سایت دانشگاه پولی تخنیک کابل، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۱ش.  
• «دانشکده انجنیری صنایع کیمیاوی»، وب‌سایت دانشگاه پولی تخنیک کابل، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۱ش.  
• «دانشکده انجنیری کمپیوتر و انفورماتیک»، وب‌سایت دانشکده انجنیری کمپیوتر و انفورماتیک، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۱ش.  
• «دانشکده جیوماتیک و کدستر»، وب‌سایت دانشگاه پولی تخنیک کابل، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۱ش.  
• «دانشکده‌ها»، وب‌سایت دانشگاه تعلیم و تربیه کابل، تاریخ بازدید: ۷آذر۱۴۰۱ش.  
• «دانشگاه پولی تخنیک کابل»، وب‌سایت انجنیری و نقشه برداری و جیوماتیک، تاریخ بازدید: ۱۰آبان ۱۴۰۱ش.  
• «دانشگاه‌های افغانستان در معرض ورشکستگی قرار گرفتند»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۷ دی ۱۴۰۱ش.  
• «دانشگاه‌های افغانستان در معرض ورشکستگی قرار گرفتند»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۷ دی ۱۴۰۱ش.  
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.  
• دولت‌آبادی، بصیر احمد، شناسنامه افغانستان، تهران، عرفان، چاپ دوم ۱۳۸۲ش.  
• رنجبر، غلامیحی، «نگاهی به وضعیت دانش و دانشگاه در افغانستان؛ قالبگرایی و نتیجه‌محوری، نبود عقلانیت و اندیشهورزی»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۲۴ دی ۱۳۹۷ش.  
• «رد پای حزب التحریر در دانشگاه های کشور»، وب‌سایت کلکین، تاریخ درج مطلب: ۲۵ آبان ۱۳۹۹ش.  
• رشید، احمد، «کابوس طالبان» ترجمه گلیدا ایروانلو، تهران، هوای رضا، چ۱، ۱۳۸۳ش.  
• روف، دوید جی، «تحصیلات عالی افغانستان»، ترجمۀ عبدالله غفاری، مجلۀ اندیشۀ معاصر، شماره یازدهم، سال سوم، بهار ۱۳۹۷ش.  
• «شرایط آموزش عالی افغانستان یک سال پس از حضور طالبان»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۷ خرداد ۱۴۰۱ش.  
• «شروع به کار دوره ماستری در دانشگاه هرات»، خبرگزاری پیام آفتاب، ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.  
• شیرزادی، «دانشگاه کابل در جستجوی هویت دیروز»، وبلاگ پژواک، تاریخ درج مطلب: اردبیهشت ۱۳۹۲ش.  
• «علم و تکنالوژي، مجله علمی دانشگاه پولی تخنیک کابل»، وب‌سایت مرکز معلومات افغانستان در دانشگاه کابل، تاریخ بازدید: ۱۱ آبان ۱۴۰۱ش.  
• طاهری، خلیل‌الله، «سیر تاریخی مکاتب دولتی در افغانستان با تأکید بر مناطق هزارجات»، فصل‌نامۀ انجمن علمی تخصصی تاریخ اسلام، سال سیزدهم، شمارۀ ۱۵-۱۶، پاییز و تابستان ۱۳۹۸ش.  
• علی‌آّبادی، علی‌رضا، جامعه و فرهنگ افغانستان، تهران، الهدا، ۱۳۹۵ش.  
• فرزان، محمدحنیف، «نظام تحصیلی امروز افغانستان؛ دریچهای تازه به سوی فرداهای روشن»، وبسایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۷ اسفند ۱۳۹۸ش.  
• «فعالیت سه دانشگاه ایرانی در افغانستان»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۴ آذر ۱۳۹۴ش.
• قانون اساسی ۱۳۸۱ش.  
• «قوانین»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: آبان ۱۴۰۱ش.  
• «کاهش ۵۰ درصدی دانشجویان در دانشگاه‌های خصوصی افغانستان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۴ آبان ۱۴۰۱ش.  
• «کتلاک دانشگاه‌ها و موسسات تحصیلات عالی دولتی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی افغانستان، تاریخ انتشار: حمل ۱۳۹۹ش.  
• «لایحۀ تأسیس مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی»، وب‌سایت دانشگاه جامی، تاریخ بازدید: ۲۷ آبان ۱۴۰۳ش.  
• «لایحه‌ی سیستم کریدت مؤسسات تحصیلات عالی برای دورۀ تحصیلی لیسانس»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: ۲۳ آبان ۱۴۰۳ش.  
• لعل‌زاد، عبدالخالق، «پیشینه کاربرد واژه‌های دانشگاه و پوهنتون در کشور»، وب‌سایت انجمن پارسی، تاریخ درج مطلب: فبروری ۲۰۱۷م.  
• «لیست عمومی پوهنتون‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: ۲۸ آبان ۱۴۰۳ش.  
• مجموعه قوانین افغانستان، کابل، وزارت عدلیه جمهوری اسلامی افغانستان، ۱۳۸۸ش.  
• «مجمع احیای سنت و جمعیت اصلاح؛ دو کانون تروج افراط گرایی و تکفیری در افغانستان»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۱۴ تیر ۱۳۹۷ش.  
• «معرفی»، وب‌سایت اتحادیه پوهنتون‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی افغانستان، تاریخ درج مطلب: آذر ۱۴۰۱ش.  
• «معرفی پوهنتون هرات»، وب‌سایت پوهنتون هرات، تاریخ بازدید: ۲۳ آبان ۱۴۰۳ش.  
• «معرفی برنامه‌های فوق لیسانس پوهنتون بلخ»، وب‌سایت پوهنتون بلخ، تاریخ بازدید: ۲۳ آبان ۱۴۰۳ش.  
• «معرفی دانشگاه‌های دولتی پایتخت»، خبرگزاری پیام آفتاب، تاریخ بارگذاری: ۶ جدی ۱۳۹۳ش  
• «نبود هیچ دانشگاهی از افغانستان در فهرست هزار دانشگاه برتر جهان»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۲۳ شهریور ۱۳۹۸ش.  
• نادری، حامیه، «وضعیت نظام آموزشی و تحصیلی زنان»، شبکۀ اطلاعرسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۱۵ آذر ۱۴۰۲ش.  
• «نگاهی به دست‌آوردهای وزارت تحصیلات عالی در سال ۱۳۹۹ش»، گزارش وزارت تحصیلات عالی، ۱۳۹۹ش.   
• نظری، محمدعلی، «نگاه آسیب‌شناسانه به نظام تحصیلات عالی افغانستان، با تکیه بر رویکرد تعلیم و تربیت انتقادی»، دوفصل‌نامۀ یافته‌های علوم تربیتی، شمارۀ ۱، شهرویور ۱۴۰۰ش.  
• نظری، محمدعلی، «نگاهی آسیب‌شناسانه به نظام تحصیلات عالی افغانستان با تکیه بر رویکرد تعلیم و تربیت انتقادی»، دوفصل‌نامۀ یافته‌های علوم تربیتی، دورۀ ۱، شمارۀ ۱، شهریور ۱۴۰۰ش.  
• «نهادهای تحصیلی دولتی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: ۲۷ تیر ۱۴۰۴ش.
• «نهاد‌های تحصیلی خصوصی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ درج مطلب: آبان ۱۴۰۱ش.  
• «وضعیت دانشگاه‌های افغانستان در چهار سال اخیر»، پایگاه تخصصی-تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل، تاریخ درج مطلب: ۱۰ خرداد ۱۴۰۴ش.
• «وضعیت نهادهای خصوصی تحصیلات عالی در افغانستان»، مرکز مطالعات استراتژیک و منطقوی، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مارچ ۲۰۱۹م.