پیش‌نویس:سیرجان

گهر پارک سیرجان

سیرجان؛ یکی از شهرهای واقع در غرب استان کرمان.
سیرجان مرکز شهرستان سیرجان در استان کرمانِ ایران، و دومین شهر پرجمعیت این استان پس از شهر کرمان است. از نظر تاریخی، سیرجان پیشینه‌ای کهن دارد و نام آن به دوره‌های اشکانی و ساسانی بازمی‌گردد. آثار تاریخی متعددی مانند بادگیر چپقی، قلعه سنگ، یخدان‌های دوقلو و باغ سنگی در این شهر وجود دارند. این شهر در ارتفاع ۱۷۶۶ متری از سطح دریا و در تقاطع محورهای ترانزیتی شمال ـ جنوب و شرق ـ غرب کشور قرار دارد. سیرجان از دیرباز به دلیل موقعیت جغرافیایی و منابع معدنی غنی، نقش مهمی در اقتصاد منطقه ایفا کرده‌است، معادن سنگ آهن و منطقه ویژه اقتصادی سیرجان از جمله عوامل کلیدی در رونق اقتصادی این شهر هستند. همچنین، کشاورزی به‌ویژه تولید پسته، دامداری و صنایع‌دستی از دیگر پایه‌های اقتصاد آن به‌شمار می‌روند. این شهر به‌عنوان «شهر جهانی گلیم» شناخته می‌شود و گلیم «شیریکی‌پیچ» آن در فهرست میراث ناملموس یونسکو ثبت شده‌است.

تاریخچه

سیرجان از کهن‌ترین شهرهای ایران است و پیشینهٔ آن به دورهٔ اشکانی و ساسانی و حتی پیش‌تر بازمی‌گردد. منابعی بنای شهر را به خسرو، فرزند بلاش دوم اشکانی، و برخی به گشتاسب نسبت داده‌اند. درباره نام‌گذاری سیرجان دیدگاه‌های گوناگونی وجود دارد. بیشتر پژوهشگران بر این باورند که در دوره ساسانیان، به دلیل وجود قنات‌های فراوان و وفور آب در منطقه، این سرزمین را «سیرگان» یا «سیرکان» به معنی «سیراب از قنات» یا «پر از قنات» نامیده‌اند. برخی دیگر واژه «گان» یا «کان» را به معنای معدن دانسته و نام‌گذاری شهر را با وجود معادن بزرگ در اطراف آن مرتبط می‌دانند. در برخی منابع نام کهن این شهر«شیرگان» نیز بوده است. پس از دوران اسلامی نیز «سیرگان» یا «شیرجان» عنوان مرکز ایلات کرمان را تا سال ۳۱۵ هـ.ق حفظ کرد و پس از آن نام «سیرگان» به صورت معرب «سیرجان» درآمده و در منابع جغرافی‌نویسان عرب به شکل‌های «السیرجان» و «الشیرجان» ثبت شده است.

جغرافیا

سیرجان در فاصلهٔ ۹۶۰ کیلومتری تهران و حدود 175 کیلومتری شهر کرمان، در جنوب غربی استان کرمان و در مسیر راه اصلی تهران - بندرعباس و تقاطع راه‌های استان فارس، کرمان، هرمزگان و یزد واقع شده است. سيرجان بين كوه‌های مركزی و كوه‌های شرقی زاگرس قرار دارد. این شهر از شمال به شهرهای رفسنجان و شهربابک، از شرق به شهر بردسیر و بافت، از جنوب به شهرستان حاجی‌آباد (استان هرمزگان) و از غرب به شهر نیریز (استان فارس) منتهی می‌شود.
آب‌وهوای سیرجان نیمه‌بیابانی و نسبتاً معتدل است؛ تابستان‌ها گرم و خشک با شب‌های نسبتاً خنک، و زمستان‌ها سرد و خشک‌اند. پوشش گیاهی منطقه شامل گونه‌هایی همچون قیچ، تاغ و گون است و حیات‌وحش آن گونه‌هایی مانند روباه، گرگ، پلنگ، قوچ و میش وحشی، آهو، گورخر و پرندگانی چون کبک و تیهو را در بر می‌گیرد.

جمعیت و مردم شناسی

بر پایه سرشماری سال ۱۳۹۵ خورشیدی، جمعیت شهر سیرجان ۱۹۹٬۷۰۴ نفر بوده و این شهر پس از مرکز استان، دومین شهر پرجمعیت کرمان به‌شمار می‌آید. اقوام و ایلات مختلفی در این شهر سکونت دارند. مهم‌ترين ايلات سيرجان افشار، ارشلو، قرايی، بچاقچی و شول هستند. زبان غالب مردم سیرجان فارسی با لهجهٔ کرمانی است و عشایر در این منطقه به زبان ترکی سخن می‌گویند. غالب مردم سیرجان، مسلمان و مذهب آن‌ها تشیع است.

اقتصاد

بخش عمده‌ای از اقتصاد سیرجان در دست ایلات و عشایر است. کشاورزی و فرآورده‌های دامی، صنایع‌دستی به‌ویژه قالی‌بافی، تبدیل سیرجان به منطقه ویژه اقتصادی و راه‌اندازی فرودگاه، موجب رونق اقتصادی این شهرستان شده است. موقعیت جغرافیایی سیرجان از دیرباز آن را به چهارراهی اقتصادی در جنوب‌شرق ایران تبدیل کرده است و در کنار منابع معدنی غنی و صنایع بزرگ، جایگاه ویژه‌ای به این شهر در اقتصاد کشور بخشیده ‌است. اقتصاد سیرجان بر پایهٔ کشاورزی (به‌ویژه پسته)، دامداری، صنایع‌دستی، صنایع معدنی و موقعیت ترانزیتی استوار است. معدن سنگ‌آهن و مس، منطقهٔ ویژهٔ اقتصادی سیرجان، و شرکت‌های فولادی بزرگ، نقش مهمی در معیشت و اشتغال منطقه دارند. علاوه بر پسته، محصولات باغی همچون بادام، انار و انگور نیز تولید و صادر می‌شود. وجود منطقه ویژه اقتصادی سیرجان (از دهه ۱۳۷۰ خورشیدی) و راه‌اندازی فرودگاه و ایستگاه راه‌آهن، نقش قابل توجهی در توسعه شهر داشته و به اهمیت تجاری و صنعتی آن افزوده است. سیرجان در سال ۱۳۸۶ خورشیدی، جزو نخستین ده شهرستان کشور با فرمانداری ویژه شد.

فرهنگ و هنر

مردم سیرجان در عید نوروز، نوعی شیرینی سنتی با نام «کماچ» از آرد گندم می‌پزند. این شیرینی تنها در ایام نوروز پخت می‌شود. آنها همچنین رسم «شنبه‌گردی» دارند و در اولین شنبهٔ سال نوی خورشیدی با خانواده به دل طبیعت رفته و این روز را در بیرون از خانه می‌گذرانند. آن‌ها در این روز به اشیای سیاه نگاه نمی‌کنند؛ زیرا رنگ سیاه را بدیمن می‌دانند. از مشاهیر این شهرستان می‌توان به پاسدار شهید سردار محمدعلی الله‌دادی، آيت‌الله شيخ‌ محمد رحمتی سيرجانی، سيدجواد مدنی بنان‌الشريعه (صاحب سبک خطاطی در اواخر دوران قاجاريه)، محمدحسن کرانی (خطاط نَسخ‌نويس و صاحب کتابت قرآن مجيد مسجد قطبی در سال 1282ق)، دکتر محمدابراهيم باستانی پاريزی (شاعر و نويسنده) و دکتر طاهره صفارزاده (شاعر، نويسنده و مترجم) اشاره کرد.

موزه سیرجان

پوشش محلی مردم سیرجان، لباس محلی کرمانی است. خانم‌ها از انواع چارقد، پیچه، چادر دلاغ، شلیت، پیرن، یل، ساغری، گیوه و گالش استفاده می‌کنند. مردان نیز از انواع کلاه نمدی، شاپو، بافتنی، پیراهن، قبا، پاپوشه، پاپیچ و مچ پیچ استفاده می‌کنند.
سیرجان دارای چندین موزه، از جمله موزهٔ دیرینه‌شناسی، موزهٔ دست‌بافت‌های عشایری، موزهٔ سنگ‌های تزیینی و موزهٔ مردم‌شناسی است.

صنایع‌دستی و سوغات

سیرجان در سال ۱۳۹۶ خورشیدی (۲۰۱۷ میلادی) از سوی شورای جهانی صنایع‌دستی به‌عنوان «شهر جهانی گلیم» ثبت شد. گلیم شیریکی‌پیچ، در فهرست میراث یونسکو نیز به ثبت رسیده است و مهم‌ترین دست‌بافتهٔ این شهر، به سبب تنوع نقش‌مایه‌ها و ترکیب‌بندی رنگ، کم‌تر دارای نمونهٔ مشابه است. پته‌دوزی و قالی‌بافی نیز از دیگر صنایع‌دستی رایج‌ در این شهر است.
در حوزه سوغات، پسته سیرجان شهرتی فراگیر در ایران دارد. به سبب فراوانی این محصول، بسیاری از شیرینی‌های سنتی شهر بر پایه پسته تهیه می‌شوند. از مهم‌ترین شیرینی‌ها و خوراکی‌های محلی می‌توان به باقلوا، کماج سهن، کلمپه، مسقطی و قوتو (قاووت) اشاره کرد. همچنین محصولات باغی همچون انار، بادام، قیسی و زردآلوی سیرجان، خرما، حنا و صنایع دستی چوبی و فلزی از دیگر سوغات این شهر هستند.

غذاهای سنتی

غذاهای سنتی سیرجان ترکیبی از طعم‌های سنتی، ساده، مقوی و ریشه‌دار در فرهنگ بومی هستند که مهم‌ترین آن‌ها عبارت است از: آبگوشت کشک، قاتق بادمجان، شولی و همچنین آش بلغور که عمدتاً در روزهای سرد یا مناسبت‌های مذهبی پخته می‌شود. از دیگر غذاهای سنتی سیرجان می‌توان به پلو سیرجانی، آبگوشت بادمجان و کشک، آبگوشت زیره، آش گندم‌شیر، آش اوماچ، خورش بز قورمه، خورش به‌آلو، زیره پلو و کشک و کدو اشاره کرد. ‌

مراکز علمی

سیرجان دارای سه مرکز دانشگاهی شامل دانشگاه آزاد اسلامی واحد سیرجان، دانشگاه صنعتی سیرجان و دانشگاه پیام نور مرکز سیرجان است. همچنین دانشکده علوم پزشکی سیرجان در این شهر فعالیت می‌کند. به دلیل جایگاه صنعتی و اقتصادی این منطقه، شش دانشکده فنی نیز در قالب مراکز آموزش عالی به تربیت و آموزش نیروی متخصص مشغول هستند. علاوه بر این، دو حوزهٔ علمیهٔ سفیران هدایت امام صادق و مدرسهٔ علمیهٔ مفیدیه در سیرجان وجود دارد.

جاذبه‌ها و امکان

اماکن مذهبی

شهرستان سیرجان علاوه بر مسجد جامع و بیش از ۲۰ مسجد دیگر، دارای اماکن مذهبی متعددی است که همواره محل حضور و رفت‌وآمد مردم بوده‌است. از جمله این اماکن می‌توان به زیارتگاه پیر غیب، امامزاده علی و امامزاده احمد اشاره کرد.

جاذبه‌های گردشگری

قلعهٔ سنگ سیرجان؛ از این قلعه در گذشته به‌عنوان ارگ نظامی شهر استفاده می‌شد. منبر سنگی این قلعه متعلق به دوران سلطنت سلطان احمد مظفریه (از امرای آل مظفر) بوده است. هم اکنون این قلعه به‌صورت ویرانه‌ای بر روی تپه‌ای در جنوب شرقی سیرجان قرار دارد. این قلعه در سال ۱۳۱۰ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

بازار آقا ابراهیم؛ این بازار به‌موازات بازار نو سیرجان است و به کاروانسرای سیرجان (کاروانسرای آقا ابراهیم) راه دارد. در این بازار گلیم‌های قدیمی و فرش فروخته می‌شود.

بادگیر چپقی؛ یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد سیرجان، چپق‌های روبه‌آسمان است. این چپق‌ها، بادگیرهایی هستند که با آجر و ملاط ساخته شده‌اند. بادگیر چپقی از جمله آثار دوران پهلوی محسوب می‌شود. این چپق با الهام از دودکش کشتی‌های قدیمی و با تلفیق معماری و صنعت، سازهٔ جذابی برای گردشگران فراهم کرده است. بادگیر چپقی سیرجان در سال ۱۳۸۱ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

یخدان‌های دوقلو در نمای برفی

یخدان‌های دوقلوی سیرجان؛ این یخدان‌های دوقلو به یخدان‌های حاج‌رشید نیز معروف هستند و در قسمت غرب محله باغ بمید در خیابان شیخ فضل‌الله نوری واقع شده‌اند. قدمت این بنا به سال ۱۲۷۴ خورشیدی (دوران حکومت قاجاریه) باز می‌گردد. مردم سیرجان در گذشته تابستان‌های بسیار گرمی داشتند؛ به این علت معماران توانمند ایرانی از سرمای شدید و خشک زمستان استفاده کردند تا در تابستان بتوانند مواد غذایی خود را نگهداری کنند.

خانه حاج رشید؛ این بنا مربوط به دوران قاجاریه بوده و از قدیمی‌ترین عزاخانه‌های سیرجان است که توسط سیدابراهیم رضوی (بخشدار وقت سیرجان) ساخته شده است. این خانه ورودی، هشتی، حیاط، میانسرا و بادگیرهایی در سقف دارد.

باغ ‌سنگی؛ باغ‌ سنگی سیرجان سرسبز نیست بلکه با چوب و سنگ شکل گرفته است. این باغ، درختانی با میوه‌های سنگ دارد و اثر هنری پیرمردی است که فقدان و اندوه خود را در آن بیان کرده است. این اثر ماندگار در میان دشت سیرجان در روستای میاندوآب واقع شده است.

عمارت صدرزاده؛ قدمت این عمارت به دوران قاجار باز می‌گردد. این عمارت در دو طبقه در وسط باغ پسته‌ قرار گرفته و سایه‌بان‌هایی برای جلوگیری از نور شدید خورشید دارد. بخش‌های عمدهٔ عمارت شامل اصطبل، حمام، گاوچاه، استخر، باغچه، حوض‌خانه و شیر سنگی است.

موزهٔ تاریخ و مردم‌شناسی؛ این موزه در سال ۱۳۸۴ خورشیدی تأسیس شد که دارای سه بخش اسناد و کتب خطی، اشیای تاریخی و مردم‌شناسی است. در این مجموعه اشیای سنگی و سفالی، سکه‌های دوره ساسانی، اشیای فلزی و عکس‌های قدیمی سیرجان نگهداری می‌شود.
از سایر جاذبه‌های گردشگری سیرجان می‌توان به مسجد سید سیرجان، مسجد جامع عضدی، مسجد قلعه سنگی، آرامگاه شاه فیروز، آرامگاه میر زبیر، کفه نمک (دشت نمک)، خانهٔ علی‌اصغر شوکت سعیدی (متعلق به دورهٔ پهلوی و ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران)، و قلعه خال‌کوه اشاره کرد.

جاذبه‌های طبیعی

دشت‌های گل‌محمدی؛ سیرجان به واسطه‌ی آب‌وهوای کوهستانی، محل پرورش گل‌های محمدی و تولید گلاب باکیفیت است. در فصل بهار، دشت‌های اطراف سیرجان پر از گل‌های صورتی و خوشبو می‌شوند و فضایی بی‌نظیر را به وجود می‌آورند. دریاچه نمک سیرجان؛ دریاچه نمک سیرجان که در فاصله‌ای کوتاه از شهر قرار دارد، یکی از جاذبه‌های طبیعی خاص این منطقه است. این دریاچه به دلیل غلظت بالای نمک، آب شفافی دارد که در تابش نور خورشید به زیبایی می‌درخشد. منظره‌ی بکر و سفیدپوش این دریاچه، گردشگران و عکاسان را به سوی خود جذب می‌کند. تپه بی‌بی دن سیرجان؛ بی‌بی دن سیرجان نام کوه سفیدی در سیرجان است که آن را یکی از مخفی‌گاه‌های دختر امام موسی بن جعفر می‌دانند. این کوه یکی از اماکن تفریحی و زیارتی سیرجان محسوب می‌شود.

زیرساخت و امکانات شهری

سیرجان دارای راه‌آهن و فرودگاه است. از سوی دیگر با توجه به موقعیتی که شهر سیرجان دارد، هتل‌های متعددی در این شهر ساخته شده و پذیرای مسافران و فعالان اقتصادی است. سیرجان 10 پارک دارد که برخی از آنها ویژه بانوان است. همچنین این شهر دارای 3 بیمارستان و 14 مرکز درمانی است.

منابع

• آذرنیوش، زهرا، «یخدان‌های دوقلو سیرجان»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «اماکن دیدنی و زیارتی»، وب‌سایت شهرداری سیرجان، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «بی بی دن سیرجان»، وب‌سایت سیری در ایران، تاریخ درج مطلب: ۳۱ خرداد ۱۴۰۰ش.
• «جاهای دیدنی سیرجان»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «خانه حاج رشید»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «درباره شهرستان سیرجان»، وب‌سایت فرمانداری ویژه شهرستان سیرجان، تاریخ درج مطلب: ۲۷ تیر ۱۳۸۹ش.
• «راهنمای سفر به سیرجان»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «روستای کران»، وب‌سایت همگردی، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «سیرجان»، وب‌سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: ۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• شکوری، بهنام، «بادگیر چپقی سیرجان»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• صالح نژاد، زهرا و رستمی، محبوبه، «باغ سنگی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «طبیعت زیبای دره گرا در بلورد»، وب‌سایت بلورد سیتی، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• عظیمی، مریم، «بازار آقا ابراهیم سیرجان»، وب‌سایت اینتودی، تاریخ درج مطلب: ۷ آگوست ۲۰۲۱م.
• «عمارت سعید نیا»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «عمارت صدرزاده»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «فرهیختگان»، وب‌سایت شهرداری سیرجان، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «قلعه سنگ سیرجان»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• محمدی، فاطمه، «سیرجان در یک نگاه»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۷ش.
• «مدیریت حوزه علمیه استان کرمان»، وب‌سایت مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «منطقه کوهستانی چهارگنبد»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «منطقه گدار»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «موزه تاریخ و مردم‌شناسی سیرجان»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «موزه در سیرجان»، وب‌سایت بهترینو، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «نتایج سرشماری جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری سال ۱۳۹۵»، درگاه ملی آمار، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «هتل‌های سیرجان»، وب‌سایت ایران هتل آنلاین، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.