پیشنویس:خرمشهر
خرمشهر؛ از شهرهای جنوبی استان خوزستان و نماد پایداری و پیروزی ایرانیان.
خرمشهر، یکی از شهرهای زیبا و جنوبی استان خوزستان و مرکز شهرستان خرمشهر است. این شهر، در محل تلاقی رودخانههای اروندرود و کارون، در ناحیهای باتلاقی و پست در دلتای رودخانهٔ اروندرود قرار گرفته است. خرمشهر، بهدلیل قرار گرفتن در نزدیکی خلیج فارس و نیز کشور عراق، از اهمیت ویژهٔ اقتصادی، تجاری و سیاسی برخودار است.
نامگذاری خرمشهر
خرمشهر، در طول تاریخ، دارای اسامی متفاوتی بوده است. در دوران قدرت گرفتن طایفهٔ «بنیکعب»، این شهر، مُحَمّره نامیده میشد. برخی، دلیل نامگذاری این شهر به محمره را سرخی آب کارون اعلام کردهاند. نام این شهر در ۱۳۱۴ش، به خرمشهر تغییر کرد.[۱]
پیشینه خرمشهر
خرمشهر در منابع تاریخی و جغرافیایی کهن با اسامی مانند بندر خاراکس، بیان، خاراکس اسپاسینی و محمره، یاد شده است.[۲] پژوهشگران، پیشینه سکونت انسان در این منطقه را به دوران عیلامیان و هخامنشیان، بازمیگردانند.[۳] برخی از مورخان، محل اصلی بندر خرمشهر را در کنار نهر حفار دانستهاند.[۴]
خرمشهر، همواره بهدلیل موقعیت جغرافیایی و اقتصادی ویژه، حوادث تاریخی مهم و گاه ویرانگری را به خود دیده است.[۵] در سدههای اخیر، حکام بغداد و بصره، بارها درصدد نابودی خرمشهر برآمدند تا رقیبی برای بصره نباشد. در همان سالها، حصاری به دور این شهر کشیده شد و بههمین دلیل، این منطقه را «کوت المحمره» نامیدند.[۶]
در قرن ۱۸م، این منطقه توسط عثمانیها و انگلستان اشغال شد.[۷] در طولِ جنگهای جهانی اول و دوم نیز این شهر، از مداخلات بیگانگان، مصون نمانده و پس از آن نیز در جریان ملی شدن صنعت نفت، از سوی انگلیسیها همواره مورد تهدید قرار داشت. این منطقه، پس از مدتی، در جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق، ۲۲ ماه به اشغال نیروهای عراقی درآمد و کاملاً ویران شد. خرمشهر، در سوم خرداد ۱۳۶۱ش، آزاد شد. در عملیات آزادسازی خرمشهر، ایرانیان جانفشانیهای بسیاری کردند و بههمین دلیل، برخی لقب «خونینشهر» را به این منطقه دادند.[۸]
جمعیتشناسی خرمشهر
آمار جمعیتی
جمعیت خرمشهر، در ۱۳۵۵ش، در حدود ۲۵۵٬۶۳۳ نفر بود که پس از شروع جنگ (میان ایران و عراق)، این منطقه خالی از سکنه شد. پس از پایان یافتن جنگ، در سرشماریهای ۱۳۷۵ش، جمعیت این شهر به ۱۲۹٬۳۴۶ نفر رسید و در ۱۳۹۰ش به ۱۶۳٬۷۰۱ نفر افزایش یافت.[۹] در سرشماری صورت گرفته در ۱۳۹۵ش نیز جمعیت خرمشهر در حدود ۱۷۰٬۹۷۶ نفر اعلام شد.[۱۰]
زبان و اقوام
مردم خرمشهر، به دو زبان عربی و فارسی با لهجهٔ خرمشهری سخن میگویند[۱۱] و بیشترین جمعیت این شهرستان را مردمی از طوایف بنیکعب، قبایل بَحارِنه (بحرینیها)، بیتغانم، خاندان سادات جزایری، خاندان جمالالدین و عشایر بنیطُرَف، تشکیل میدهند.[۱۲]
جغرافیای خرمشهر
موقعیت جغرافیایی
شهر خرمشهر، دارای مختصات جغرافیایی ۴۸ درجه و ۱۱ دقیقه طول شرقی و ۳۰ درجه و ۲۶ دقیقه عرض شمالی است. ارتفاع این شهرِ ۲۳ کیلومتری،[۱۳] در حدود ۳ متر از سطح دریا است.[۱۴] این شهر، از غرب با کشور عراق، از جنوبغربی با رود مرزی اروندرود، از جنوب و جنوبشرقی با شهرستان آبادان، از شرق با شهرستان شادگان و از شمال با شهرستان اهواز همسایگی دارد.[۱۵]
جغرافیای خرمشهر، بهصورت کلی به زمینهای هموار و پوشیده از شورهزار و نیز بلندیهایی اندک، مانند تپههای جنوب شرقی این شهرستان (کوههای میشان با ارتفاع ۲۵۰ متر)، تقسیم میشود.[۱۶] آخرین تقسیمات کشوری صورت گرفته، این شهرستان را دارای ۲ بخش (مرکزی و مینو)، ۳ شهر (خرمشهر، مقاومت و مینوشهر) و ۴ دهستان معرفی کرده است.[۱۷]
آب و هوای خرمشهر
آبوهوای این منطقه، متأثر از بادهای خشک و گرمی است که از سمت عربستان میوزد. رطوبت خرمشهر، بهدلیل نزدیکی به آب کارون، اروندرود و خلیج فارس، بسیار بالا است. اما، با توجه به درجهٔ بالای هوا در این مناطق، این رطوبت منجر به بارندگی نشده و این منطقه، از بارندگی بسیاری کمی برخوردار است. خرمشهر، از جمله نقاط گرم در ایران است که دمای آن، در برخی از روزهای سال، به بالاتر از ۵۰ درجه سانتیگراد میرسد.[۱۸] علاوه بر آن، طوفان خاک و شن، در تمامی ماههای سال، بهویژه ماههای خرداد و تیر، در این منطقه وجود داشته و گاهی چنان شدت میگیرد که رفتوآمد را با مشکل مواجه میکند.[۱۹] در فصل زمستان نیز مردمِ این شهر میتوانند آبوهوایی خنک را تجربه کنند.[۲۰]
منابع آبی (رودها) خرمشهر
رود مرزی اروندرود[۲۱] و رود کارون، از جمله رودهای مهم خرمشهر هستند. کارون، پس از عبور از این شهر، به دو شاخه تقسیم میشود که یکی از آنها به بهمنشیر و شاخهٔ دیگر نیز به اروندرود میپیوندد.[۲۲] میزان بارندگی سالیانه در این شهر، بهدلیل قرارگرفتن در منطقهٔ بیابانی استان خوزستان، بسیار کم بوده و در حدود کمتر از ۲۰۰ میلیمتر است.[۲۳]
اقتصاد خرمشهر
رشد و سازندگی پس از جنگ
با پایان یافتن جنگ، شهر خرمشهر که نمادی از پایداری و مقاومت شده بود، دوباره در مسیر رشد و سازندگی قرار گرفت. احداث پالایشگاهها و تأسیسات مختلف شهری، باعث شده است که خرمشهر به یک بندر مهم تبدیل شود. همچنین راههای مواصلاتی متعدد به سایر نقاط ایران و مسیرهای آبی ارتباطی با بنادر داخلی و کشورهای خارجی، نقش مهمی در جذب جمعیت این منطقه ایفا کردهاند.[۲۴]
موقعیت استراتژیک و اهمیت اقتصادی
موقعیت استراتژیک خرمشهر، وجود ذخایر نفتی بزرگ، دو رودخانهٔ آب شیرین و دسترسی به خلیج فارس، این منطقه را به یکی از نقاط برتر اقتصادی کشور تبدیل کرده است.[۲۵]
کشاورزی و دامپروری
اقتصاد خرمشهر بیشتر بر پایهٔ کشاورزی، دامداری، ماهیگیری، بازرگانی و صنایع ماشینی و دستی استوار است. خرمشهر بهدلیل قرار گرفتن در منطقهٔ جلگهای خوزستان، شرایط مساعدی برای کشاورزی دارد. محصولات مهم آن شامل نیشکر، چغندر قند، خرما و مرکبات است. در برخی نقاط نیز کشت گندم، جو، ترهبار و برنج انجام میشود. کاشت درختان خرما و صیفیجات نیز از فعالیتهای عمدهٔ اقتصادی بهشمار میروند.[۲۶]
صنعت در خرمشهر
از صنایع ماشینی خرمشهر میتوان به کارگاههای ساخت قایق و کشتیهای کوچک اشاره کرد که نقش مهمی در اقتصاد منطقه دارند.[۲۷]
فرهنگ و هنر در خرمشهر
جاذبههای گردشگری
شهر زیبای خرمشهر، مردمانی بسیار خونگرم و مهربان داشته و همچنین بهدلیل داشتن طبیعتی زیبا، همواره مورد استقبال گردشگرانی از داخل و خارج ایران است. از جمله اماکن گردشگری این شهر میتوان به پارک ساحلی خرمشهر (بدریه)، تالاب نیشکر (ناصری)، جزیره مینو، ساحل اروندرود، کشتی زمان جنگ اروند صغیر، کانال عضدی خرمشهر، اسکله قایقرانی، پل دوم خرمشهر (پل جهانآرا)، پل قدیم خرمشهر، موزه جنگ، موزه بهبهان، قصر فیلیه، مسجد جامع خرمشهر، مسجد ولیعصر و بازار ماهیفروشان خرمشهر اشاره کرد.[۲۸]
سوغات و صنایع دستی
از اصلیترین سوغاتیهای شناختهشده برای خرمشهر، خرما و فرآوردههای آن، مانند نان خرما، شیره خرما، حلوای خرما و کلوچه خرمایی است. ادویهجات مخصوص این خطهٔ جنوبی ایران نیز بسیار پرطرفدار بوده که از آن جمله میتوان به ادویه ترشی، ادویه کاری مرغ و ماهی و ادویه خورشتی اشاره کرد. صنایع دستی ساختهشده از چوب درخت خرما، برگها و شاخههای آن نیز در این منطقه بسیار معروف هستند؛ مانند: حصیر، کلاه آفتابی، سفره، باد بزن، سبد نان و خورجین خرما.[۲۹]
موزهها
موزهٔ جنگ خرمشهر (مرکز فرهنگی دفاع مقدس)، در ساختمان سابق شرکت نفتِ خرمشهر برپا شده است. این موزه، نخستین و پربازدیدترین موزه دفاع مقدس در کشور است که میراث ۸ سال دفاع مقدس بوده و در سه بخش: ۱. خرمشهر پیش از جنگ؛ ۲. خرمشهر در جنگ و ۳. خرمشهر پس از جنگ، فعالیت دارد.[۳۰]
تصویرپردازی
مقاومت مردم خرمشهر در ۸ سال دفاع مقدس، موضوع بسیاری از فیلمها و سریالهای ایرانی بوده است. از جمله فیلمهای ساخته شده در این زمینه میتوان به کیمیا، سرزمین خورشید، دوئل، روز سوم، خاک سرخ، قفسی برای پرواز، در چشم باد و گلهای گرمسیری اشاره کرد.[۳۱]
آداب و رسوم
آداب و رسوم دینی و ملی در این خطه، با توجه به سنتهای گذشته در میان مردم، هنوز رایج است. مراسم مذهبی ماههای محرم و صفر در این سرزمین، که همراه با موسیقیهای محلی برگزار میشود، برای هر ایرانی، آشنا است.[۳۲] برگزاری محافل مذهبی در ماه مبارک رمضان نیز در این شهرستان متداول است. مردم، در کنار روزهداری، در محافل معنوی نیز شرکت کرده و سفرههای افطاری متعددی را میگسترانند.[۳۳]
خوراک
ماهی صبور، قلیهماهی، امگشت، مدفونه و معلوگه از غذاهای محلی پرطرفدار در خرمشهر هستند.[۳۴]
زیرساختهای خرمشهر
ترابری
برای رسیدن به شهر زیبای خرمشهر، میتوان از هر سه مسیر جادهای، راهآهن و نیز مسیر هوایی استفاده کرد. راهآهن هفتاد سالهٔ این شهر، در مسیر راهآهن سراسری ایران (از بندر ترکمن در شمال به خرمشهر در جنوب ایران) قرار دارد. دو فرودگاه آبادان و اهواز نیز در نزدیکی این شهر قرار دارند.[۳۵] همچنین، احداث آزادراه خرمآباد در شمال استان خوزستان و امتداد آن تا اهواز، آبادان و خرمشهر، سفر زمینی به این شهر تاریخی را بسیار آسان کرده است.[۳۶]
آموزش و پژوهش در خرمشهر
دانشگاه
تنها دانشگاه دولتی این شهر، دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر است که در ۱۳۵۵ش، تأسیس و در حال حاضر بیش از ۲۰۰۰ دانشجو در آن تحصیل میکنند.[۳۷]
مشاهیر
بسیاری از مردم ایران، محمد جهانآرا، فرماندهٔ شهید سپاه خرمشهر را بهعنوان شاخصترین چهرهٔ این شهر میشناسند. بسیاری از هنرمندان شناختهشده مانند مجید قناد (تهیهکننده)، محسن چاوشی (خواننده)، قیصر امینپور (شاعر)، سیدعلی صالحی (شاعر) و محسن رضایی (فرمانده سپاه) متولد این شهر هستند.[۳۸]
نماد مقاومت و پیروزی
آغاز تهاجم عراق و اشغال خرمشهر
در سال ۱۳۵۹ش با آغاز تهاجم نظامی حکومت بعث عراق به ایران که هدف آن تسلط بر اروند رود و کنترل دهانهٔ خلیج فارس، الحاق استان خوزستان به عراق و براندازی نظام جمهوری اسلامی ایران بود، تصرف خرمشهر از اهداف آسانیاب برای حکومت صدام حسین بهشمار میآمد؛ اما پایداری خرمشهر، نظامیان عراقی را با چالشهای بسیار روبرو کرد. پس از ۳۵ روز مقاومت سرسختانهٔ مردم خرمشهر، این شهر در آبان ۱۳۵۹ش اشغال شد.[۳۹]
تغییر وضعیت جنگ و عملیات آزادسازی
پس از مدتی، پیروزیهای ایران در چندین عملیات پیاپی در سال ۱۳۶۱ش، وضعیت جنگ و توازن نظامی را به نفع ایران دگرگون کرد. عملیات فتحالمبین موجب عقبنشینی نیروهای عراق شد و موجبات عملیات بیتالمقدس را فراهم کرد. عملیات بیتالمقدس با دقت بسیار طراحی شد و در نهایت، خرمشهر پس از ۵۷۶ روز اشغال، در سوم خرداد سال ۱۳۶۱ش با مشارکت ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، آزاد شد.[۴۰]
اهمیت فتح خرمشهر از نگاه امام خمینی
امام خمینی فتح خرمشهر را به معجزه تشبیه کرده و حاصل رحمت، نعمت و توفیق و عنایت الهی خواند. او در پیامی بهمناسبت فتح خرمشهر، این پیروزی را «نصر عظیم»، افتخاری ابدی برای اسلام و مورد قدردانی امام زمان شمرد. همچنین در دیدار با مردم و برخی کارگزاران دولت، از عظمت فتح خرمشهر یاد کرد و سفارش کرد مردم این حادثه را از یاد نبرند. امام خمینی آزادی خرمشهر را فوق طبیعت و از امدادهای الهی خواند.[۴۱]
واکنشهای بینالمللی و یادبود فتح خرمشهر
وزیر خارجه وقت آمریکا با ابراز نگرانی از این پیروزی ایرانیان، آن را تهدیدی برای منافع آمریکا در منطقه دانست. شورای عالی انقلاب فرهنگی، سوم خرداد را روز «مقاومت، ایثار و پیروزی» در تقویم رسمی ایران نامگذاری کرد.[۴۲]
پانویس
- ↑ افشار سیستانی، پژوهش در نام شهرهای ایران، 1382ش، ص294.
- ↑ چکنگی، فرهنگنامة تطبیقی نامهای قدیم و جدید مکانهای جغرافیایی ایران و نواحی مجاور، 1378ش، ص195.
- ↑ افشار سیستانی، پژوهش در نام شهرهای ایران، 1382ش، ص293-294.
- ↑ لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، 1383ش، ص52.
- ↑ تکمیل همایون، «خرمشهر»، دانشنامه ایران زمین.
- ↑ نهچیری، جغرافیای تاریخی شهرها، 1370ش، ص350.
- ↑ حقیقت، فرهنگ تاریخی و جغرافیایی شهرستانهای ایران، 1376ش، ص201.
- ↑ تکمیل همایون، «خرمشهر»، دانشنامه ایران زمین.
- ↑ جعفری، «خرمشهر»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ مرکز آمار ایران، جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری سال 1395ش.
- ↑ «خرمشهر»، وبسایت تابناک.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (آبادان)، ۱۳۶۵ش، ج90، ص57. عزیزی بنیطرف، قبایل و عشایر عرب خوزستان، ۱۳۷۳ش، ص۳۵ و ۴۲–۴۳ و ۶۹–۷۱ و ۷۵.
- ↑ «معرفی شهر خرمشهر»، وبسایت چهارگوشه ایران زیبا.
- ↑ جعفری، شناسنامة جغرافیای طبیعی ایران، 1360ش، ص8 و 21.
- ↑ مؤسسة گیتاشناسی، اطلس گیتاشناسی استانهای کشور، 1383ش، ص117.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (آبادان)، ۱۳۶۵ش، ج90، ص58.
- ↑ دفتر تقسیمات کشوری، نشریة عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، 1384ش.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (آبادان)، ۱۳۶۵ش، ج90، ص58.
- ↑ جعفری، «خرمشهر»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ تکمیل همایون، «خرمشهر»، دانشنامه ایرانزمین.
- ↑ سازمان نقشهبرداری کشور (سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور)، اطلس زمینشناسی (اطلس ملی ایران)، 1382ش، ص13.
- ↑ افشین، رودخانههای ایران، ۱۳۷۳ش، ج1، ص256.
- ↑ سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی، جغرافیای استان خوزستان، 1381ش، ص11-13.
- ↑ تکمیل همایون، «خرمشهر»، دانشنامه ایران زمین.
- ↑ «خرمشهر»، وبسایت لحظه آخر.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (آبادان)، ۱۳۶۵ش، ج90، ص57-58.
- ↑ جعفری، «خرمشهر»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «خرمشهر»، وبسایت لحظه آخر.
- ↑ «سوغاتیهای رنگارنگ آبادان و خرمشهر در انتظار گردشگران»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ «موزه جنگ خرمشهر»، وبسایت سفرمارکت.
- ↑ «معرفی فیلمهایی که برای خرمشهر ساخته شدند»، وبسایت مشرق نیوز.
- ↑ «فرهنگ شهر خرمشهر»، وبسایت بانی بوم.
- ↑ «آداب و رسوم مردم خرمشهر در ماه مبارک رمضان»، خبرگزاری آنا.
- ↑ خسروشاهی، «خرمشهر در یک نگاه»، وبسایت کجارو.
- ↑ «خرمشهر»، دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر.
- ↑ «راهنمای سفر به خرمشهر»، سایت کجارو.
- ↑ «دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر»، سایت مرجع دانشگاههای ایران.
- ↑ خسروشاهی، «خرمشهر در یک نگاه»، سایت کجارو.
- ↑ «سالروز فتح خرمشهر و روز مقاومت، ایثار و پیروزی»، در پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی.
- ↑ «سالروز فتح خرمشهر و روز مقاومت، ایثار و پیروزی»، در پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی.
- ↑ «آیا جمله خرمشهر را خدا آزاد کرد از امام خمینی است؟» وبسایت همشهری آنلاین.
- ↑ «آیا جمله خرمشهر را خدا آزاد کرد از امام خمینی است؟» وبسایت همشهری آنلاین.
منابع
- «آداب و رسوم مردم خرمشهر در ماه مبارک رمضان»، خبرگزاری آنا، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
- «آیا جمله خرمشهر را خدا آزاد کرد از امام خمینی است؟» همشهری آنلاین، تاریخ انتشار: ۳ خرداد ۱۴۰۰ش.
- افشار سیستانی، ایرج، پژوهش در نام شهرهای ایران، تهران، روزنه، ۱۳۸۲ش.
- افشین، یدالله، رودخانههای ایران، تهران، وزارت نیرو، ۱۳۷۳ش.
- تکمیل همایون، غلامحسین، «خرمشهر»، دانشنامه ایران زمین، تاریخ بازدید: ۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
- جعفری، عباس، شناسنامة جغرافیای طبیعی ایران، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۶۰ش.
- جعفری، شیوا، «خرمشهر»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: ۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
- چکنگی، علیرضا، فرهنگنامه تطبیقی نامهای قدیم و جدید مکانهای جغرافیایی ایران و نواحی مجاور، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- حقیقت، عبدالرفیع، فرهنگ تاریخی و جغرافیایی شهرستانهای ایران، تهران، کومش، ۱۳۷۶ش.
- «خرمشهر»، وبسایت تابناک، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
- «خرمشهر»، وبسایت لحظه آخر، تاریخ بازدید: ۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
- خسروشاهی، مهتاب، «خرمشهر در یک نگاه»، وبسایت کجارو، تاریخ بازدید: ۳ خرداد ۱۳۹۷ش.
- «دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر»، وبسایت مرجع دانشگاههای ایران، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
- دفتر تقسیمات کشوری، نشریة عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، تهران، دفتر تقسیمات کشوری (وزارت کشور)، ۱۳۸۴ش.
- «راهنمای سفر به خرمشهر»، وبسایت کجارو، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
- سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی، جغرافیای استان خوزستان، تهران، شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران، چ۳، ۱۳۸۱ش.
- سازمان نقشهبرداری کشور (سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور)، اطلس زمینشناسی (اطلس ملی ایران)، نگارش دوم، تهران، سازمان نقشهبرداری کشور، ۱۳۸۲ش.
- «سالروز فتح خرمشهر و روز مقاومت، ایثار و پیروزی»، پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، تاریخ انتشار: ۳ خرداد ۱۴۰۱ش.
- «سوغاتیهای رنگارنگ آبادان و خرمشهر در انتظار گردشگران»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
- عزیزی بنیطرف، یوسف، قبایل و عشایر عرب خوزستان، تهران، سهند، ۱۳۷۳ش.
- فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (آبادان)، ادارهٔ جغرافیایی ارتش، تهران، ۱۳۶۵ش.
- «فرهنگ شهر خرمشهر»، وبسایت بانی بوم، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
- لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمة محمود عرفان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ۶، ۱۳۸۳ش.
- «معرفی شهر خرمشهر»، وبسایت چهارگوشه ایران زیبا، تاریخ بازدید: ۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
- «معرفی فیلمهایی که برای خرمشهر ساخته شدند»، وبسایت مشرق نیوز، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
- «موزه جنگ خرمشهر»، وبسایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
- مؤسسه گیتاشناسی، اطلس گیتاشناسی استانهای کشور، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۸۳ش.
- نهچیری، عبدالحسین، جغرافیای تاریخی شهرها، بهتحقیق ژاله راستانی، تهران، مدرسه، ۱۳۷۰ش.
| جاذبههای گردشگری | |||
|---|---|---|---|
| شهرها | |||
| سوغات | |||
| مشاهیر |
| ||
