پیشنویس:خاکشیر
خاکشیر؛ گیاهی خودرو با دانههای ریز که مصارف درمانی و خوراکی متعددی دارد.
خاکشیر، گیاهی خودرو با برگهای بلند، گلهای زرد و دانههای قرمز است که در نقاط مختلف ایران با نامهای محلی شناخته میشود. این گیاه از دیرباز در طب سنتی ایرانی کاربرد داشته و نزد مردم ایران خواص فراوانی دارد؛ از تقویت معده و تحریک اشتها تا سمزدایی کبد و درمان خارش پوست. مصرف خاکشیر بهصورت خیسکرده، جوشانده، موضعی یا به شکل شربت خنک، نهتنها روشی سنتی برای حفظ سلامتی است، بلکه بخشی از فرهنگ غذایی و میراث ایرانی محسوب میشود. شربت خاکشیر، ترکیبی از آب، شکر، گلاب و گاهی لیموترش، نوشیدنی محبوب تابستانی ایرانیان است.
معرفی گیاه خاکشیر
خاکشیر، خاکشو، خاکشی یا خاکژی، گیاهی است که بیشتر بهصورت خودرو بوده و ارتفاع آن به نیم متر میرسد. این گیاه، دارای شاخههای باریک، برگهای دراز و گلهای کوچک و زرد رنگ است. دانههای آن نیز که به خاکشیر معروف هستند به رنگ سرخ بوده و در غلافی نازک درون این گیاه، جا دارند.[۱] شربت تهیه شده از دانههای خاکشیر، در ایران بسیار رایج و پرطرفدار است.[۲]
ویژگیهای خاکشیر
گیاه خاکشیر از خانوادۀ چلیپاییان بوده و برخی آن را همخانوادۀ شببوها میدانند. عمر این گیاه، در حد یک تا دو سال است. گیاه خاکشیر، همچنین، از جمله گیاهان علفی، پوشیده از کرک یا بدون کرک است. برگهای آن نیز دارای بریدگیهایی عمیق و نخیشکل هستند. گلهای خاکشیر، زردرنگ بوده و دانههای ریز آن در دو رنگ قرمز روشن (با طعمی تلخ) و قرمز تیره وجود دارند. از جمله زیستگاههای گیاه خاکشیر در ایران میتوان به مناطق شمالی، تهران، سمنان، دماوند و کرج اشاره کرد.[۳] این گیاه رشد خوبی در خاکهای سبک و مقاوم به کمآبی داشته و سازگار با مناطق گرم و خشک و نیمهخشک است و مقاومت بالایی در برابر شرایط محیطی سخت دارد.[۴]
برخی دیگر از انواع خاکشیر با نامهای خاکشیر تلخ بیابانی، خاکشیر تلخ ایرانی یا خاکشیر بیکرک نیز در ایران میرویند که از برگ، دانه و گلهای آن در زمینههای درمانی متفاوتی، استفاده میشود.[۵]
خاکشیر در نقاط مختلف ایران
خاکشیر، در نقاط مختلف ایران، دارای اسامی متفاوتی است؛ مانند خُبه، خَفَنج، شفترک و خوبکلان.[۶] در شیراز به این گیاه «شفترک»، در اصفهان به آن «خبّه» یا «خاکشی»، در آذربایجان «شووَرَن»، در مازندران «شلمبی»، در نطنز «شوجه»، در گویش بختیاری بهویژه در گتوند «شی ورو»، در کردستان «خاکژی» و در برخی لهجهها به آن «خاکچی» یا «تخم شهوه» میگویند.[۷] همچنین در زبان عربی به نامهای «خبه» و «بذر الخمخم» معروف است. این نامها به گویشها و مناطق مختلف ایران وابستهاند و نشاندهندۀ تنوع فرهنگی و زبانی در شناخت این گیاه دارویی هستند.[۸]
خاکشیر در طب سنتی
خاکشیر، از دیرباز، در طب مردمی و سنتی ایرانیان، از جایگاهی ویژه برخودار بوده است. دانههای این گیاه، از نظر طبیبان سنتی، دارای طبع گرم و مرطوب است[۹] و خواصی مانند تسکیندهندۀ ورم،[۱۰] دفعکنندۀ سنگ کلیه، روان ساختن ادرار و بندآورندۀ شکم دارد.[۱۱]
از نظر مردم نیز دانههای خاکشیر، خواصی متعدد دارد. آنها، خاکشیر را هضمکنندۀ غذا، تقویتکنندۀ معده، محرک اشتها، درمانکنندۀ خارش پوست، التیامبخش جراحات سینه و ریه،[۱۲] دفعکنندۀ تب در کودکان، مسهل و ملینکنندگی میدانند.[۱۳]
امروزه، از خاکشیر برای سمزدایی و پاکسازی کبد، درمان بیماریهای کبدی، درمان التهاب مجاری ادرار و کلیه، تنظیمکنندۀ دستگاه گوارشی، درمان ورمهای سخت و سرطانی، درمان جوشهای بدن و صورت، درمان گرفتگی صدا، رفع شوره سر و درمان لاغری، استفاده میکنند.[۱۴]
همچنین خاکشیر علاوه بر استفادههای سنتی، بهعنوان مادۀ اولیه در تولید محصولات آرایشی و بهداشتی نیز کاربرد گستردهای دارد. بذرهای این گیاه بهخاطر خواص مرطوبکنندگی و ضدعفونیکنندهای که دارند، در ترکیبات کرمها و لوسیونها بهکار میروند. این خصوصیات موجب شده خاکشیر بهعنوان یکی از گیاهان دارویی محبوب در طب سنتی و علمی باقی بماند و تحقیقات فراوانی بهمنظور تأیید و توسعۀ استفادههای درمانی آن در حال انجام باشد.[۱۵]
نحوه مصرف
خاکشیر، روشهای مصرفی متعددی دارد. برخی از مردم، ابتدا آن را در آب سرد خیس کرده و سپس میل میکنند. برخی دیگر، خاکشیر را بهمدت ۱۰ دقیقه در آب جوشانده و پس از خنک شدن، میل میکنند. گروهی دیگر نیز آن را کوبیده و بهصورت موضعی روی زخم، جراحات و ورمها قرار میدهند.[۱۶]
روش دیگر برای مصرف خاکشیر که امروزه بسیار رایج است، شربت خاکشیر نام دارد. این شربت، هم بهصورت ترکیبی با انواع عرقیجات، زعفران و لیموترش تهیه میشود و هم بهصورت ترکیب با آب و شکر. برای تهیۀ شربت خاکشیر بهصورت ساده، ابتدا لازم است تا خاکشیر را تمیز کرده و داخل پارچی بریزند. سپس، شکر و آب را به آن اضافه کرده و آنقدر هم میزنند تا شکر کاملا حل شود. زمانیکه شکر حل شود، مقداری گلاب و در صورت تمایل مقداری آبلیمو نیز به محلول بهدست آمده، اضافه کرده و بهصورت خنک میل میکنند.[۱۷]
صادرات و جایگاه خاکشیر در ایران
خاکشیر در ایران جایگاه مهمی بهعنوان یک گیاه دارویی و محصول کشاورزی دارد که تولید آن در مناطق مختلفی از کشور مانند زرقان فارس، همدان، آذربایجان، خراسان و اصفهان انجام میشود. این گیاه بهدلیل نیاز آبی پایین و سازگاری با اقلیمهای مختلف، کِشتی اقتصادی داشته و بازدهی خوبی در ایران دارد. میانگین تولید خاکشیر در هر هکتار حدود 700 کیلوگرم است و در سالهای بارندگی مناسب، تولید آن گسترش چشمگیری پیدا میکند.[۱۸]
ایران از دیرباز یکی از تولیدکنندگان و صادرکنندگان گیاهان دارویی بوده است و خاکشیر یکی از محصولات صادراتی مهم بهحساب میآید. صادرات خاکشیر ایران در سال ۲۰۱۸ حدود ۴.۵ میلیون دلار بوده و کشورهای عمدۀ مقصد شامل پاکستان، امارات، عراق، آلمان، هند، اتریش و فرانسه هستند. هرچند که در سالهای اخیر خشکسالی و کاهش تولید سبب شده مزیت صادرات خاکشیر کاهش یابد و ایران برخی بازارهای صادراتی خود را از دست بدهد.[۱۹] همچنین مسائلی مثل ضعف در بستهبندی و بازاریابی نیز به محدودیت صادرات گیاهان دارویی از جمله خاکشیر منجر شده است. بنابراین خاکشیر با ظرفیت بالای تولید در ایران و تقاضای داخلی و خارجی همچنان از گیاهان دارویی دارای ارزش اقتصادی است که توان بالقوه برای توسعۀ بیشتر تولید و صادرات دارد ولی نیازمند مدیریت بهتر در کشت، بستهبندی و بازاریابی برای حفظ و ارتقای جایگاه خود در بازارهای جهانی است.[۲۰]
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه خاکشیر.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه خاکشیر.
- ↑ گلگلاب، گیاهشناسی، ۱۳۲۶ش، ص۲۰۷ و ۲۰۹؛ عماد، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آنها، ۱۳۷۹ش، ج3، ص65-66.
- ↑ «گیاه خاکشیر چیست؟»، وبسایت ایلیا.
- ↑ عماد، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آنها، ۱۳۷۹ش، ج4، ص62-63؛ مظفریان، فلور استان یزد، ۱۳۷۹ش، ص۱۸۵-۱۸۶.
- ↑ غیاث اللغات، غیاثالدین محمد رامپوری، ۱۳۷5ش، ذیل خاکشی؛ دهخدا، لغتنامۀ دهخدا، 1377ش، ذیل واژه خاکشی.
- ↑ «گیاه خاکشیر»، وبسایت روستاگل.
- ↑ قهرمان، تطبیق نامهای کهن گیاهان دارویی با نامهای علمی، ۱۳۸۳ش، ج1، ص129؛ مردوخ کردستانی، فرهنگ، بیتا، ج1، ص625؛ دهخدا، لغتنامۀ دهخدا، 1377ش، ذیل واژه خاکشی.
- ↑ حاجی زین عطار، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، ۱۳۰۵ق، ص147.
- ↑ رازی، الحاوی، ۱۳۸۴ش، ج20، ص223.
- ↑ ابنسینا، قانون، ۱۳۷۰ش، ص137.
- ↑ شهری، طهران قدیم، ۱۳۷۱ش، ج5، ص282-283.
- ↑ نظری داشلیبرون، مردمشناسی روستای ابیانه، ۱۳۸۴ش، ص۴۵۵؛ لهساییزاده، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، ۱۳۷۰ش، ص۲۹۶.
- ↑ «خواص خاکشیر و نحوۀ مصرف آن»، وبسایت بیتوته.
- ↑ «گیاه خاکشیر چیست؟»، وبسایت ایلیا.
- ↑ «بررسی فواید و خواص خاکشیر و عوارض آن برای افراد مختلف»، وبسایت نمناک.
- ↑ «نحوه شستن و طرز تهیۀ شربت خاکشیر»، وبسایت بیتوته.
- ↑ «صادرات خاکشیر ایران؛ گیاه بومی با ظرفیت جهانی»، وبسایت شرکت صادرات و واردات کادورا.
- ↑ گلمحمدی و الهیان، «گیاه دارویی خاکشیر و نگاهی بر مزایای اقتصادی و اجتماعی محصول آن در شهرستان بشرویه استان خراسان جنوبی»، 1401ش.
- ↑ «اثر خشکسالی بر قیمت خاکشیر»، وبسایت روزنامه دنیای اقتصاد.
منابع
- ابنسینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش.
- «اثر خشکسالی بر قیمت خاکشیر»، وبسایت روزنامه دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1401ش.
- «بررسی فواید و خواص خاکشیر و عوارض آن برای افراد مختلف»، وبسایت نمناک، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۱ش.
- حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، لکهنو، بینا، ۱۳۰۵ق.
- «خواص خاکشیر و نحوۀ مصرف آن»، وبسایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۱ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامۀ دهخدا، تهران، روزنه، ۱۳۷۷ش.
- رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاریپور، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۴ش.
- شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۷۱ش.
- عماد، مهدی، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آنها، تهران، مؤسسه توسعه روستایی ایران، ۱۳۷۹ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وبسایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۱ش.
- غیاث اللغات، غیاثالدین محمد رامپوری، بهتحقیق منصور ثروت، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۵ش.
- گلگلاب، حسین، گیاهشناسی، تهران، بینا، ۱۳۲۶ش.
- گلمحمدی، فرهود و الهیان، زینب، «گیاه دارویی خاکشیر و نگاهی بر مزایای اقتصادی و اجتماعی محصول آن در شهرستان بشرویه استان خراسان جنوبی»، ششمین کنگره بین المللی توسعه کشاورزی، منابع طبیعی، محیط زیست و گردشگری ایران، ۱۴۰۱ش.
«گیاه خاکشیر»، وبسایت روستاگل، تاریخ بازدید: 4 شهریور 1404ش.
- «گیاه خاکشیر چیست؟»، وبسایت ایلیا، تاریخ بازدید: 4 شهریور 1404ش.
- قهرمان، احمد و احمدرضا اخوت، تطبیق نامهای کهن گیاهان دارویی با نامهای علمی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
- لهساییزاده، عبدالعلی و عبدالنبی سلامی، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، تهران، نوید شیراز، ۱۳۷۰ش.
- مظفریان، ولیالله، فلور استان یزد، تهران، یزد، ۱۳۷۹ش.
- مردوخ کردستانی، محمد، فرهنگ، تهران، چاپخانۀ ارتش، بیتا.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، وبسایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۱ش.
- «نحوه شستن و طرز تهیۀ شربت خاکشیر»، وبسایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۱ش.
- نظری داشلیبرون، زلیخا و دیگران، مردمشناسی روستای ابیانه، تهران، بنیاد ایرانشناسی، ۱۳۸۴ش.