پیشنویس:چنگ
چنگ (ساز)؛ از سازهای سیمی که با انگشتان دست نواخته میشود.
چنگ، نام سازی مشهور با سر خمیده بوده و چند تار است.[۱] این ساز سیمی قدیمی، دارای ۴۶ سیم است که با کمک انگشتان دست نواخته میشود.[۲] چنگ، همراه با عود (بربت / بربط) از مشهورترین سازهای باستانی ایران محسوب میشوند.[۳]
واژهشناسی چنگ
در الواح برجایمانده از دوران سومری، از سازی بهنام «قیش ضاق_سال» نام برده شده که بهمعنای ساز چوبی با زه کشیده است.[۴] این ساز در میان آشوریها «ضاق سال»، «زاکال» یا «چاگال» نامیده میشد. در بابل نیز این ساز به «زاقال» معروف بوده است.[۵] این واژه، در زبانهای فارسی و پشتو، بهمعنای انگشتهای کشیده شده (چنگال) است و بههمین دلیل آن را «چنگ» نامیدهاند. معرب این واژه نیز «جنک» است.[۶]
سیر تحول تاریخی ساز چنگ در ایران و میانرودان
نخستین گونه: چنگ کمانی (هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد)
تصاویر برجایمانده از چنگهای کمانی، نخستین کمانهای چنگ را در دو حالت افقی و عمودی نشان میدهند. کهنترین تصویر چنگ کمانی عمودی، مربوط به ۳۱۰۰–۳۳۰۰ سال پیش از میلاد است که در منطقه چغامیش (در خوزستان امروزی) کشف شده است.[۷]
قدیمیترین تصویر از چنگ کمانی افقی نیز مربوط به ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد است که بر روی گلدانی در بیسما (بینالنهرین) رسم شده است. از دیگر آثاری که به ساز کهن چنگ اشاره کردهاند میتوان به پلاک سفالی کشف شده در شوش (۲۵۰۰ سال قبل از میلاد)،[۸] لوح سنگی در بینالنهرین (۳۰۰۰ سال پیش از میلاد)،[۹] مهری منقش به تصویر ساز بدون نوازنده که در سمت جنوب شرقی ایران کشف شده (۲۵۰۰ سال پیش از میلاد) و مهری دیگر در همان منطقه اشاره کرد که قدمت آن به ۲۱۰۰ سال قبل از میلاد برمیگردد.[۱۰]
گونهٔ تکاملیافته: چنگ زاویهدار (اواخر هزاره سوم پیش از میلاد)
چنگهای کمانی، پس از مدتی جای خود را به چنگهای زاویهدار قائم و افقی دادند.[۱۱] مورخان و محققان، قدمت این نوع از چنگها را به اواخر هزارهٔ سوم قبل از میلاد نسبت میدهند. کهنترین اثری که به این نوع از سازها اشاره کرده، تصویر چنگ زاویهدارِ عمودی است که بر روی یک گلدان برنزی ثبت شده است. پیشینهٔ این گلدان در منطقه نهاوند ایران به ۲۲۰۰ سال پیش از میلاد برمیگردد.[۱۲]
نامها و تصاویر چنگ در آثار کهن
برخی از منابع کهن، از ساز چنگ با نامهای «چنگ» و «وین» نام بردهاند.[۱۳] در برخی از موزائیککاریها و کاشیکاریهای کهن نیز به این ساز و نوازندههای آنها اشاره شده است.[۱۴] همچنین، در برخی از حجاریهای طاقبستان، انواع مختلفی از این ساز، کندهکاری شده است، مانند: برخی چنگهای عمودی قائمالزاویه، برخی چنگهای زاویهدار اُریب عمودی و برخی چنگهای افقی که بهوسیلهٔ مضراب نواخته میشدند.[۱۵]
ویژگیهای ساز چنگ در دوران پس از اسلام
برخی از آثارِ دوران پس از ورود اسلام به ایران نیز این ساز را دارای کاسهای مخروطیشکل (شبیه به گردن اسب) که بیشتر از جنس درخت زردآلو بوده، معرفی کردهاند. از اجزای این ساز نیز به کاسه، مسلک پرده، زامله، ۲۴ یا ۲۵ پرده و ۱۲ پردهٔ آن اشاره گردیده که از موی بز ساخته میشدند. این ساز، در سمت چپ نوازنده قرار گرفته و کوک آن نیز با دست چپ انجام میشده است.[۱۶]
چنگنوازان مشهور
از چنگنوازان مشهور دوران اسلامی میتوان به رودکی، ابوالحسن علی بن محمد غزوانی،[۱۷] دقیقی (شاعر چنگنواز دوران سامانیان)،[۱۸] فرخی (شاعر دوران غزنویان)[۱۹] و استاد سلطان محمد چنگی (از نوازندگان دوران صفویان)[۲۰] اشاره کرد.
از جمله چنگ نوازان معاصر نیز میتوان به فرزانه نوایی، آذرنوش صدر سالک، فتانه شاهین، مجید ناظمپور، سیامک مهرداد، عبدالله عباسی، فکرت کاراکایا و لوریس چکناوریان اشاره کرد.[۲۱]
ساختار چنگ
چنگ، امروزه، دارای سه قسمت است:
- گردن؛
- ستون؛
- جعبه طنینی.
چنگ، دارای چند زه است که از گردن ساز به موازات ستون ممتد و به جعبه طنینی وصل شدهاند. ساز چنگ، با فشار دادن کف دست بر روی سیمها، لمس کردن یا چنگ زدن به زهها، به صدا درمیآیند.[۲۲]
ساز چنگ، شکل ظاهری همچون یک مثلث دارد که ضلع عقبی آن جعبهٔ تقویتکننده صدای ساز است. ضلع بالایی آن، خطی منحنی است که سیمها بر روی آن ثابت شدهاند و ضلع جلویی آن، مانند ستونی استوار، دو ضلع دیگر را نگه داشته است.[۲۳]
انواع ساز چنگ
چنگ، چهار نوع اصلی «ارکستری»، «سنتی»، «باستانی» و «تزئینی» دارد. این سازها، از نظر ظاهری به ۱۷ نوع دیگر تقسیم میشوند، مانند چنگ زاویهدار، چنگ منحنی، چنگ ون، چنگ کندوگ، چنگ ون کنار ساسانی و چنگ لیر (به شکل U انگلیسی).[۲۴]
چنگ در ادبیات فارسی
چنگ، از سازهای کهن و محبوب در میان فارسیزبانان بوده است. بههمین دلیل، از واژه چنگ، در نظم و نثر ایرانیان یاد شده است. برای مثال، فردوسی، در شعر خود گفته است:[۲۵]
الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
فرخی سیستانی نیز در قصیدهای به این واژه اشاره کرده است:[۲۶]
الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
سعدی، در شعری به ویژگیهای چنگ، اشاراتی کنایی کرده و گفته است:[۲۷]
الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه چنگ، سایت واژهیاب.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه چنگ، سایت واژهیاب.
- ↑ «آشنایی با تاریخچه ساز چنگ»، همشهری آنلاین.
- ↑ گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص۵۸.
- ↑ گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص64.
- ↑ گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص65.
- ↑ Lawergren, "Iranian Music: Chang (Harp)", Pic1.
- ↑ Harper, The Royal City of Susa: Ancient Near Eastern Treasures in the Louvre, 1993, P84.
- ↑ گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص60-61.
- ↑ Lawergren, "Iran", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 2001, vol. XII, P524.
- ↑ Lawergren, "Iran", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 2001, vol. XII, P525.
- ↑ گالپین، موسیقی بینالنهرین، ۱۳۷۶ش، ص68-69.
- ↑ درخت آسوریگ، ۱۳۴۶ش، ص66.
- ↑ گیرشمن، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ۱۳۵۰ش، ص۱۴۳.
- ↑ Griffiths, "Harp: Arched and Angled Harps", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 1998, vol. VIII, P193.
- ↑ کاشانی، «کنزالتحف»، سه رسالهٔ فارسی در موسیقی، ۱۳۷۱ش، ص۱۱۵.
- ↑ ستایشگر، نامنامهٔ موسیقی ایران زمین، ۱۳۷۶ش، ج3، ص471.
- ↑ راهگانی، تاریخ موسیقی جهان، ۱۳۷۶ش، ص۲۳۶.
- ↑ فارمر، «موسیقی»، ۱۳۶۷ش، ج3، ص۲۰۵.
- ↑ اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، ۱۳۷۷ش، ج1، ص295.
- ↑ «سرگذشت غمانگیز ساز چنگ در ایران»، خبرگزاری کار ایران.
- ↑ «آشنایی با تاریخچه ساز چنگ»، همشهری آنلاین.
- ↑ «آشنایی با ساز چنگ»، سایت نمناک.
- ↑ «آشنایی با ساز چنگ»، سایت نمناک.
- ↑ فردوسی، شاهنامه، پادشاهی بهرام گور، بخش 12، سایت گنجور.
- ↑ فرخی سیستانی، دیوان اشعار، قصاید، شماره 104، سایت گنجور.
- ↑ سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره 397، سایت گنجور.
منابع
- «آشنایی با تاریخچه ساز چنگ»، همشهری آنلاین، تاریخ بارگذاری: ۱۶ اسفند ۱۳۹۲ش.
- «آشنایی با ساز چنگ»، سایت نمناک، تاریخ بارگذاری: ۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، بهتحقیق ایرج افشار، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۷ش.
- تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، بهتحقیق ژاله آموزگار، تهران، سخن، ۱۳۷۶ش.
- درخت آسوریگ، بهتحقیق یحیی ماهیار نوابی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- راهگانی، روحانگیز، تاریخ موسیقی جهان، تهران، ۱۳۷۶ش.
- ستایشگر، مهدی، نامنامهٔ موسیقی ایران زمین، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۶ش.
- «سرگذشت غمانگیز ساز چنگ در ایران»، خبرگزاری کار ایران، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره ۳۹۷، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- کاشانی، حسن، «کنزالتحف»، سه رسالهٔ فارسی در موسیقی، بهتحقیق تقی بینش، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۱ش.
- گالپین، ف. و، موسیقی بینالنهرین، ترجمهٔ محسن الهامیان، تهران، دانشگاه هنر، ۱۳۷۶ش.
- گیرشمن، رمان، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ترجمهٔ بهرام فرهوشی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۵۰ش.
- فارمر، ه.ج. «موسیقی»، ترجمهٔ علی محمد حقشناس، تاریخ فلسفه در اسلام، بهتحقیق میان محمد شریف، تهران، ۱۳۶۷ش، ج۳.
- فرخی سیستانی، دیوان اشعار، قصاید، شماره ۱۰۴، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- فردوسی، شاهنامه، پادشاهی بهرام گور، بخش ۱۲، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- Griffiths, A. and J. , Rimmer, "Harp: Arched and Angled Harps", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, ed. S. Sadie, London, 1998, vol. VIII.
- Harper, P. O. et al. , The Royal City of Susa: Ancient Near Eastern Treasures in the Louvre, New York, 1993.
- Lawergren, B. , «Iran", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, eds. S. Sadie and J. Tyrell, London, 2001, vol. XII.
- Lawergren, B. , «Iranian Music: Chang (Harp)", CAIS, www.cais-soas.com / CAIS / Music / chang.htm.
| انواع موسیقی | |||
|---|---|---|---|
| آلات موسیقی | |||
| فرهنگهای موسیقی | |||
| روانشناسی موسیقی | |||
| ژانرهای موسیقی | |||
| موسیقیدانان |
| ||
| موارد مرتبط | |||
