پیشنویس:زرشک
زرشک؛ درختچهای با ساقهی خاردار و میوهی قرمز ترشمزه با مصارف درمانی و خوراکی.
زرشک، درختچهای با چوب قهوهای، قرمز یا زردرنگ و برگهای بیضیشکل و دندانهدار و گلهای خوشهای زرد رنگ است که میوهی کوچک بیضیشکل با رنگ قرمز و مزه ترش دارد. ریشه، برگ و میوهی این گیاه خواص درمانی و خوراکی دارد. زرشک با نامهای زارج، زراج، زرک، زراک، امبرباریس، انبرباریس و برباریس نیز شناخته میشود.
انواع زرشک و محل رویش آنها
تاکنون حدود ۵۰۰ گونه زرشک شناسایی شده است. ۷ گونه از این گیاه در نقاط مختلف ایران رشد میکند. این گیاه دو نوع میوهی هستهدار و بدون هسته دارد. زرشک بیدانه درختچهای به ارتفاع حدود ۳ متر است که در عرض جغرافیایی ۵/۳۲ درجه شمالی کشت میشود. زرشک زرافشانی گونهای از زرشک وحشی دانهدار است که در مناطق مختلف ایران از جمله آذربایجان، لرستان، فارس، تهران، گرگان، قوچان و کلات رشد میکند. زرشک زالزالکی درختچهای با ارتفاع ۱ الی ۳ متر است که میوههایی به طول ۱۱ میلیمتر و عرض ۵ الی ۹ میلیمتر دارد. این میوهها در ابتدا قرمز و به تدریج سیاه میشوند. این گونه از زرشک در شهرهای خراسان، قزوین، کرج، طالقان، فیروزکوه و رامیان کشت میشود.
ترکیبات شیمیایی زرشک
در تمامی اجزای درختچه زرشک آلکالوئیدهای بربرین، آکسیاکانتین و بربامین وجود دارد. در میوه آن مقدار زیادی اسید مالیک و اسید تارتاریک وجود دارد که عامل ترشی آن است. میوه زرشک دارای حدود ۴ درصد مواد قندی و مقداری صمغ است.
خواص زرشک
زرشک طبیعت سرد و خشک داشته و در طب سنتی از آن بهصورت جوشانده، قرص، تنتور و دمکرده استفاده میشود. این گیاه قابض، صفرابر، تقویتکننده قلب و ضد تب بوده و به درمان بیماریهای کبدی، قطع خونریزی و رفع بواسیر خونی کمک میکند. آب زرشک برای بیماری حصبه و دمکرده آن برای بیماريهای دهانی مفید هستند. ریشه و پوست ساقه درختچه زرشک خواصی از جمله صفرابر، مسهل، تقویتکننده و پاککننده کبد و بهبود عملکرد دستگاه گوارش، کمک به درمان یرقان و یبوست، کمککننده به بهبود نقرس، بهبود رماتیسم، بهبود واریس، بهبود ورم طحال دارد. دم کرده ترکیب پوست ساقه زرشک و زردچوبه، جهت لاغری و تنظیم قند خون مفید است. برگ زرشک جهت درمان اسهالهای مزمن، مفید است. جویدن برگهای آن سبب استحکام لثه و دندان و بهبود آنژین و گلودرد میشود. میوه زرشک بدون دانه بر روی سیستم عصبی بدن و فشار خون بالا اثرات سودمندی دارد. آب میوه زرشک برای درمان زردی کودکان، کاهش تریگلیسیرید و کلسترول خون و درمان کبد چرب مفید دانسته شده است.
زرشک در غذا
میوه زرشک نوعی چاشنی غذا محسوب میشود و در انواع غذاهای ایرانی بهکار میرود. یکی از معروفترین غذای تهیه شده با زرشک، زرشک پلو با مرغ است. زرشک در انواع غذاهای دیگر مانند خورش ترشه سماق مازندرانی، نان اگاردک و کوکو سبزی بهکار میرود.
پانویس
منابع
- ابنسینا، قانون، بهترجمه عبدالرحمن شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش.
- بیرونی، ابوریحان، الصیدنه، بهتحقیق عباس زریاب، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۰ش.
- «ترکیبات شیمیایی زرشک»، سایت میهن نهال، تاریخ بازدید: ۲۲ خرداد ۱۴۰۱ش.
- جرجانی، اسماعیل، الاغراض الطبیه، بهتحقیق حسین تاجبخش، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۴ش.
- جرجانی، اسماعیل، ذخیره خوارزمشاهی، بهتحقیق محمدرضا محرری، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی، ۱۳۸۲ش.
- «چه غذاهایی با زرشک میتوان درست کرد»، سایت بدان ایرانی، تاریخ بازدید: ۲۲ خرداد ۱۴۰۱ش.
- خوشبین، سهراب، گیاهان معجزه گر معرفی ۲۵۰ گیاه دارویی، تهران، کردگاری، ۱۳۸۹ش.
- دریابندری، نجف، کتاب مستطاب آشپزی، تهران، کارنامه، ۱۳۸۴ش.
- زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۵ش.
- عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویه، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۲ خرداد ۱۴۰۱ش.
- فرهادی چیتگر، محمد و دیگران، «ارزیابی خواص فیزیکی و شیمیایی سه گونه زرشک بومی ایران»، نشریه پژوهشهای صنایع غذایی، شماره ۱، ۱۳۹۳ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۲ خرداد ۱۴۰۱ش.
- موسوی، عبدالمجید و محمدی، موسیالرضا، «بررسی اثر عصاره آبی زرشک سیاه بر کبد چرب و میزان تریگلیسیرید خون»، مجله علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد، شماره ۱، ۱۳۹۸ش.
- میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- نفیسی، علیاکبر، پزشکینامه، تهران، خیام، ۱۳۵۵ش.