پیش‌نویس:فرزندخواندگی

فرزند‌خواندگی؛ پذیرفتن کودک به عنوان فرزند توسط والدین غیر واقعی‌اش.

مفهوم‌شناسی

فرزندخواندگی رابطه‌ای حقوقی است که بر اثر پذیرفتن طفلی به‌عنوان فرزند، توسط زن و مردی که پدر و مادر واقعی طفل نیستند، به وجود می‏‌آید. از منظر حقوقی، به کسی که از نسل فرد دیگری باشد و رابطه خونی و نسبی میان او و والدین‌اش وجود داشته باشد، فرزند گویند. پیوند میان والدین و فرزند حقیقی، ناگسستنی است و رابطه حقوقی میان آنها از بین نخواهد رفت؛ اما پیوند میان فرزند‌خوانده و سرپرستان، تحت تاثیر عواملی نظیر انحلال خانواده و یا سیاست قانونگذار است.

پیشینه فرزندخواندگی

فرزند‌خواندگی نهادی فقهی-حقوقی است که موجب شکل‌گیری رابطه‌ای خاص میان ف‎‎‎‍‌رزند‌خوانده، پدرخوانده و مادرخوانده می‌شود. این موضوع در طول تاریخ سابقه‌ای طولانی دارد. قبل از اسلام، در میان قبایل عرب و شبه جزیره عربستان، فرزندخواندگی مرسوم بوده و در زمان نزول قرآن نیز رواج داشته است. در ایران نیز قبل از استقرار قوانین اسلامی، فرزندخواندگی وجود داشته است. در آن زمان، بیشتر مردم ایران زرتشتی بودند و باور داشتند که فرزند هر کس پل ورود او به بهشت است و افراد فاقد فرزند می‌توانند از راه فرزندخواندگی به این سعادت دست یابند.

فرزندخواندگی در اسلام

• فرزندخواندگی در قرآن

از آیات ناظر به فرزندخواندگی، رواج این پدیده در دوران نزول قرآن فهمیده می‌شود. قرآن در چند مورد به وجود فرزندخواندگی در دوران پیش از اسلام اشاره می‌کند: به فرزندی گرفتن موسی توسط همسر فرعون، به فرزندی گرفتن یوسف توسط عزیز مصر، و به فرزندی گرفتن ابراهیم توسط عموی‌اش «آزر». برخی از مفسران، آیه 33 سوره نساء را نیز ناظر به مصادیقی از فرزندخواندگی دانسته‌اند. همچنین آیاتی از قرآن، ادعای اعراب درباره فرزند داشتن خداوند یا فرزندخواندگی برای خداوند را نفی کرده است.

• احکام فرزندخواندگی در اسلام

پدیده فرزندخواندگی پیش از ظهور اسلام، تمام آثار فرزند واقعی (نسب، ارث و محرمیت) را به‌دنبال داشت؛ اما آموزه‌های اسلام این شیوه را نفی کرد و در قرآن تأکید شده است که فرزندخوانده‌ همانند فرزند حقیقی نیست. قرآن با واژه «ادعیاء» به پدیده فرزندخواندگی اشاره کرده، و رابطه فرزند با پدر و مادر را، رابطه‌ای حقیقی دانسته که قابل جعل و قرارداد نیست.

پیامبر اسلام نیز بعد از نزول این آیه، برای نفی سنت و شیوه جاهلیت در فرزندخواندگی، با همسر مطلقه پسرخوانده‌اش زید، ازدواج کرد. در سوره احزاب به ماجرای این ازدواج اشاره شده و در پاسخ به اعتراض‌هایی که نسبت به این ازدواج مطرح شد، بر این نکته تأکید شده که محمّد، پدر هیچ یک از مردان نبوده و نیست.

قرآن سه اثر فرزندخواندگی در دوران جاهلیت، یعنی نسب، محرمیت و ارث را نفی می‌کند:

نسب؛ رابطه نَسَبی فرزندخوانده، در قرآن رد شده است. روایات شیعه نیز وجود نَسب بین فرزندخوانده و پدر غیرواقعی را نفی کرده است.

محرمیت؛ بر اساس آموزه‌های اسلامی، سه عامل: نَسَب، سَبَب و رضاع، موجِب محرمیت می‌شود و فرزندخواندگی مشمول هیچ‌کدام نمی‌شود. در سوره احزاب به عدم محرمیت همسرِ فرزندخوانده و همچنین به حلال بودن ازدواج پدر غیرواقعی با او بعد از طلاق، اشاره شده است. در فقه شیعه، راه‌حل‌هایی همچون شیردهی و عقد ازدواج، برای حل مشکل محرمیت بین فرزندخوانده و فرزندپذیر ارائه گردیده است.

ارث؛ در قرآن، رسمِ جاهلیِ ارث بردن فرزندخوانده، نفی شده و ارث فرزند از والدین، تنها با وجود رابطه واقعی و طبیعی، پذیرفته شده است.

• ازدواج با فرزندخوانده

برخی از فقهای معاصر، فرزندخوانده را مَحرَم دانسته و به محرمیت او فتوا داده‌اند. برخی از مراجع تقلید نیز ازدواج با فرزندخوانده را به دلیل اینکه در غالب موارد به مصلحت فرزندخوانده نیست، جایز ندانسته‌اند. برخی هم ازدواج با فرزندخوانده را با صراحت، حرام دانسته‌اند.

فرزندخواندگی در آیین مسیحیت

در حقوق مسیحیت، خانواده بر مبنای ازدواج استوار بوده و نهادی تحت عنوان فرزندخواندگی در مذاهب گوناگون دین مسیح پذیرفته نشده بود. بنابراین، در حقوق کشورهای اروپایی که مبتنی بر مذهب بودند همچون حقوق قدیم فرانسه، فرزندخواندگی فاقد ارزش بود. بعد از وقوع انقلاب کبیر فرانسه، مقرراتی در زمینه فرزندخواندگی به وسیله مجمع قانون‌گذاری آن کشور در سال 1792م پیش‌بینی شد. بعد از جنگ جهانی اول، دو نوع فرزندخواندگی «ساده» و «کامل» با آثار حقوقی متفاوت در حقوق کشور فرانسه برقرار گردید. «فرزندخواندگی کامل»، نهادی است که در آن بین فرزندخوانده از نظر حضانت، تربیت، ولایت، حرمت ازدواج، توارث و استفاده از نام خانوادگی پذیرنده کودک، با فرزند واقعی تفاوتی وجود ندارد و رابطه فرزندخوانده کامل با خانواده اصلی وی کاملا قطع می‌‏شود. «فرزندخواندگی ساده»، نهادی است که در آن فقط بعضی آثار و مزایای فرزند واقعی وجود دارد. این نوع فرزندخواندگی قابل فسخ است و رابطه کودک با خانواده اصلی وی نیز قطع نمی‌‏شود.

در انگلستان، در سال 1936م، قانون مربوط به احکام فرزندخواندگی صادر و تعدیل شد. طبق حقوق انگلستان،کودکی که قبل از 19 سالگی به فرزندی پذیرفته می‌شود، حقوق یکسانی با فرزند واقعی دارد.

در آمریکا نیز فرزندخواندگی عملی حقوقی است که کودكان کمتر از 18 سال را، به طور دائم، تحت سرپرستی افرادی غیر از پدر و مادر واقعی قرار می‌دهد. طبق قانون آمریكا، کودکی که به فرزندی پذیرفته شده، دارای همان حقوقی است که یك فرزند واقعی از آنها برخوردار است.

قوانین فرزندخواندگی در ایران

در حقوق ایران، با ورود اسلام و پس از انقراض ساسانیان، فرزندخواندگی منسوخ شد و تا سال 1353ش قانون رسمی در این زمینه وجود نداشت و فقط برخی اقلیت‏‌های غیر مسلمان، مطابق مذهب خود، فرزندخوانده داشتند. در اسفند سال 1353ش، در جهت حمایت از فرزندان بدون سرپرست و بر اساس نیاز جامعه، «قانون حمایت از اطفال بدون سرپرست» به تصویب رسید. در این قانون، ضوابط و شرایط سرپرستان، مشخصات طفل بدون ‏سرپرست، شرایط واگذاری طفل، مراجع ذی‌صلاح و آثار حقوقی این نهاد پیش‏بینی و بیان شده است.

شرایط قانونی خانواده‌های متقاضی فرزند

طبق قانون، سرپرستی کودکان بی‌سرپرست فقط به خانواده‌ها و افراد زیر، سپرده می‌شود:

1. زن و شوهر بودن سرپرستان؛
2. اقامت داشتن زوجین سرپرست در ایران؛
3. تراضی زوجین سرپرست؛
4. زن و شوهر بالای 30 سال که حداقل 5 سال از ازدواج آنها گذشته و فاقد فرزند باشند؛
5. زن و شوهر دارای فرزند، مشروط بر اینکه حداقل یکی از آنان بیش از سی ‌سال سن داشته باشد؛
6. دختران و زنان ازدواج نکرده در صورتی‌ که حداقل سی‌سال سن داشته باشند، می‌توانند منحصراً سرپرستی دختران را به‌عهده بگیرند؛
7. سلامت جسمی و روحی، صلاحیت اخلاقی و تمکن مالی این دسته از افراد و خانواده‌ها نیز باید احراز شود؛
8. مبتلا نبودن اعضای خانواده به بیماری های واگیر‌دار یا صعب‌العلاج؛
9. نداشتن سابقه کیفری؛
10. داشتن توانایی لازم و وقت کافی به‌منظور تربیت و نگهداری از فرزند‌خوانده؛
11. انجام واجبات و ترک محرمات؛
12. عدم اعتیاد به الکل، مواد مخدر و یا روان‌گردان.

شرایط فرزندخواندگی

کودکی که به فرزندخواندگی گرفته می‌شود، باید دارای شرایط زیر باشد:

1. امکان شناخت پدر، مادر و یا جد پدری وجود نداشته باشد.
2. پدر، مادر، جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری در قید حیات نباشند و یا در صورت وجود، هیچ کدام صلاحیت سرپرستی را نداشته باشند.
3. فرزندانی که به موجب حکم مراجع صلاحیت‌دار به سازمان بهزیستی سپرده شده‌اند، تا دوسال از تاریخ سپردن آنان به بهزیستی، پدر یا مادر و یا وصی منصوب از سوی ولی قهری برای سرپرستی آنان مراجعه نکرده باشند.
4. خانواده کودک یا در قید حیات نبودن پدر و مادر و جد پدری او ناشناس باشد.
5. فرزند‌خوانده باید کمتر از 16 سال سن داشته باشد.

فواید فرزندخواندگی

کارشناسان معتقدند در گذر زمان فواید فردی و اجتماعی فرزند‌خواندگی و نیاز ضروری جامعه به اجرای آن سبب پذیرش آن در میان بسیاری از جوامع شده است. از جمله فواید فرزند‌خواندگی عبارت‌اند از:

1. کاهش ناهنجاری‌های خانوادگی و اجتماعی؛ فرزند‌خواندگی، زن و شوهر بی‌فرزند را از روی‌آوری به ناهنجاری‌های آشکار و پنهان، بازمی‌دارد.
2. کاهش آمار فروپاشی زندگی مشترک فاقد فرزند؛ بسیاری از خانواده‌های فاقد فرزند، با پذیرش یک کودک به‌عنوان فرزند‌خوانده با عشق و علاقه زندگی مشترک خود را ادامه می‌دهند.
3. افزایش حس امید به زندگی در والدین بدون فرزند؛ خانواده‌های محروم از نعمت فرزند، با پذیرش کودکی به‌عنوان فرزند‌خوانده، غم پنهانی محرومیت را فراموش می‌کنند و حس امید به زندگی در آنها تقویت می‌شود.
4. تأمین مادی و عاطفی فرزند‌خوانده در بستر خانواده؛ حضور کودکان در بستر خانواده و شکل‌گیری شخصیت آنها در محیط خانوادگی سبب می‌شود که آنها مانند فرزند واقعی در پناه این خانواده رشد کرده و با تأمین مشروع بسیاری از نیاز‌های مادی و عاطفی خود وارد جامعه شوند.
5. سالم‌سازی جامعه، رفع مشکلات روحی فرزندان بدون سرپرست، کاهش هزینه‌های دولت در نگهداری از فرزندان بدون سرپرست، صدور شناسنامه برای فرزندان بی‌سرپرست، بهرمندی فرزندان از حقوق فرزندان طبیعی و تامین آینده فرزندخوانده و رهایی از مشکل عدم تعلق ارث، از طریق صلح و هبه، به‌صورت شرعی و قانونی از دیگر مزایای فرزندخواندگی است.

حقوق فرزند‌خوانده

فرزند‌خوانده می‌تواند از نام خانوادگی پدر‌خواندۀ خود استفاده کند. نفقۀ فرزند‌خوانده نیز بر عهده پدرخوانده و مادرخوانده است؛ اما قانون به متقابل‌بودن نفقه تصریح نکرده است و فرزند‌خوانده تکلیفی ندارد. در مورد ارث نیز فرزند‌خوانده به‌دلیل نداشتن رابطه خونی، سهم‌الارثی از اموال و دارایی پدر‌خوانده و مادر‌خوانده خود نخواهد داشت.

منابع

• قرآن کریم
• احمدوند، خلیل‌الله و همکاران، «بررسی فقهی احکام و شرایط فرزندخواندگی در اسلام»، فصلنامه علمی-حقوقی قانون‌یار، دوره سوم، شماره دوازدهم، زمستان 1398ش.
• امامی، اسدالله، «فرزندخواندگی در حقوق فعلی ایران»، پژوهش‌های فلسفی-کلامی، شماره 3، 1379ش.
• امامی، اسدالله، «وضع حقوقی فرزندخواندگی در ایران»، پژوهش‌های فلسفی-کلامی، شماره 1، 1378ش.
• «انواع فرزند (قانونی، طبیعی، مصنوعی، رضاعی، فرزند¬خوانده)»، وب‌سایت دادگران حامی، دفتر وکالت و مشاوره حقوقی، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1398ش.
• خوارزمی، سودابه و دامن افشار، مهدیه، «بررسی ابعاد فقهی و حقوقی فرزند خواندگی در ایران»، 1400ش.
• رضوی‌نژاد، سیده النا و معین، وحید، «بررسی تحولات مثبت در قوانین فرزند خواندگی»، مطالعات حقوق، شماره 28، 1401ش.
• زرگوش نسب، عبدالجبار و باقری، پرویز، «واکاوی فرزندخواندگی در نظام حقوقی اسلام، انگلستان و آمریکا»، فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، سال ششم، شماره اول، بهار 1398ش.
• سبزواری، سیدعلی ‌بن عبدالأعلی، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، قم، دفتر آیت‌الله سبزواری، ۱۴۲۳ق.
• «شرایط قانونی فرزندخواندگی»، وب‌سایت دینا، تاریخ بازدید: 13 اسفند 1401ش.
• شریعتی‌نسب، صادق، «محرمیت در فرزندخواندگی«، مجله علمی پژوهشی تحقیقات حقوقی، ش۶۶، تابستان ۱۳۹۳ش.
• صافی، لطف‌الله، جامع الاحکام، دفتر تنظیم و نشر آثار آیت‌الله صافی گلپایگانی، 1385ش.
• صانعی، یوسف، مجمع المسائل، قم، میثم تمار، زمستان ۱۳۸۷ش.
• طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۷ق.
• عالمی طامه، حسن، «عقد فرزندخواندگی»، فصل‌نامه علمی‌پژوهشی حقوق، ش۱۹، زمستان ۱۳۸۷ش.
• «فرزند خوانده»، ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: 13 اسفند 1401ش.
• «فرزند‌خواندگی چیست؟»، خبر‌گزاری دانا، تاریخ درج مطلب: 14 آذر 1394ش.
• «فرزندخواندگی در قانون ایران»، وب‌سایت وکیل نادری، تاریخ بازدید: 12 خرداد 1401ش.
• قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۳ش.
• کاتوزیان، ناصر، دوره حقوق مدنی خانواده، گنج دانش، 1398ش.
• کرمانی، فاطمه، «مفهوم فرزندخواندگی و انواع آن در حقوق ایران»، وب‌سایت کوثربلاگ، تاریخ درج مطلب: 6 خرداد 1400ش.
• مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز الکتاب للترجمة و النشر، ۱۴۰۲ق.
• مکارم شیرازی، ناصر، «حکم ازدواج فرزند خوانده با سرپرست»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 26/05/1400.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۴ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، حیله‌های شرعی و چاره‌جویی‌های صحیح، قم، مدرسه امیرالمؤمنین (ع)، ۱۴۲۸ق.
• میرداماد نجف‌آبادی، سیدعلی و جواهری، سیدعلی، «بررسی مشروعت ازدواج فرزندپذیر با فرزندخوانده با نگاه به آیات قرآن کریم»، مجله معرفت، ش ۲۳۳، اردیبهشت ۱۳۹۶ش.