پیشنویس:فرزندخواندگی
فرزندخواندگی؛ پذیرفتن کودک به عنوان فرزند توسط والدین غیر واقعیاش.
فرزندخواندگی رابطهای حقوقی است که بر اثر پذیرفتن طفلی به عنوان فرزند، توسط زن و مردی که پدر و مادر واقعی طفل نیستند، به وجود میآید.[۱] از منظر حقوقی، به کسی که از نسل فرد دیگری باشد و رابطه خونی و نسبی میان او و والدیناش وجود داشته باشد، فرزند گویند. پیوند میان والدین و فرزند حقیقی، ناگسستنی است و رابطه حقوقی میان آنها از بین نخواهد رفت، اما پیوند میان فرزندخوانده و سرپرستان، تحت تاثیر عواملی نظیر انحلال خانواده و یا سیاست قانونگذار است.[۲]
پیشینه فرزندخواندگی
فرزندخواندگی نهادی فقهی-حقوقی است که موجب شکلگیری رابطهای خاص میان فرزندخوانده، پدرخوانده و مادرخوانده میگردد.[۳] این موضوع در طول تاریخ سابقهای طولانی دارد. قبل از اسلام، در میان قبایل عرب و شبه جزیره عربستان، فرزندخواندگی مرسوم بوده و در زمان نزول قرآن نیز رواج داشته است.[۴] در ایران نیز قبل از استقرار قوانین اسلامی، فرزندخواندگی وجود داشته است. در آن زمان، بیشتر مردم ایران زرتشتی بودند و باور داشتند که فرزند هر کس پل ورود او به بهشت است و افراد فاقد فرزند می¬توانند از راه فرزندخواندگی به این سعادت دست یابند.[۵]
فرزندخواندگی در قرآن
از آیات ناظر به فرزندخواندگی، رواج این پدیده در دوران نزول قرآن فهمیده میشود.[۶] قرآن در چند مورد به وجود فرزندخواندگی در دوران پیش از اسلام اشاره میکند: به فرزندی گرفتن موسی توسط همسر فرعون،[۷] به فرزندی گرفتن یوسف توسط عزیز مصر،[۸] و به فرزندی گرفتن ابراهیم توسط عمویاش «آزر».[۹] برخی از مفسران، آیه 33 سوره نساء را نیز ناظر به مصادیقی از فرزندخواندگی دانستهاند.[۱۰] همچنین آیاتی از قرآن، ادعای اعراب درباره فرزند داشتن خداوند[۱۱] یا فرزندخواندگی برای خداوند[۱۲] را نفی کرده است.[۱۳]
احکام فرزندخواندگی
پدیده فرزندخواندگی پیش از ظهور اسلام، تمام آثار فرزند واقعی (نسب، ارث و محرمیت) را بهدنبال داشت؛ اما آموزههای اسلام این شیوه را نفی کرد و در قرآن تأکید شده است که فرزندخوانده همانند فرزند حقیقی نیست.[۱۴] قرآن با واژه «ادعیاء» به پدیده فرزندخواندگی اشاره کرده، و رابطه فرزند با پدر و مادر را، رابطهای حقیقی دانسته که قابل جعل و قرارداد نیست.[۱۵]
پیامبر اسلام نیز بعد از نزول این آیه، برای نفی سنت و شیوه جاهلیت در فرزندخواندگی، با همسر مطلقه پسرخواندهاش زید، ازدواج کرد.[۱۶] در سوره احزاب به ماجرای این ازدواج اشاره شده[۱۷] و در پاسخ به اعتراضهایی که نسبت به این ازدواج مطرح گردید،[۱۸] بر این نکته تأکید شده که محمّد، پدر هیچ یک از مردان نبوده و نیست.[۱۹]
قرآن سه اثر فرزندخواندگی در دوران جاهلیت، یعنی نسب، محرمیت و ارث را نفی میکند:
اول: نسب؛ رابطه نَسَبی فرزندخوانده، در قرآن رد شده است.[۲۰] روایات شیعه نیز وجود نَسب بین فرزندخوانده و پدر غیرواقعی را نفی کرده است.[۲۱]
دوم: محرمیت؛ بر اساس آموزههای اسلامی، سه عامل: نَسَب، سَبَب و رضاع، موجِب محرمیت میشود و فرزندخواندگی مشمول هیچکدام نمیشود.[۲۲] در سوره احزاب به عدم محرمیت همسرِ فرزندخوانده و همچنین به حلال بودن ازدواج پدر غیرواقعی با او بعد از طلاق، اشاره شده است.[۲۳] در فقه شیعه، راهحلهایی همچون شیردهی و عقد ازدواج، برای حل مشکل محرمیت بین فرزندخوانده و فرزندپذیر ارائه گردیده است.[۲۴]
سوم: ارث؛ در قرآن، رسمِ جاهلیِ ارث بردن فرزندخوانده، نفی شده[۲۵] و ارث فرزند از والدین، تنها با وجود رابطه واقعی و طبیعی، پذیرفته شده است.[۲۶]
ازدواج با فرزندخوانده
برخی از فقهای معاصر، فرزندخوانده را مَحرَم دانسته و به محرمیت او فتوا دادهاند.[۲۷] برخی از مراجع تقلید نیز ازدواج با فرزندخوانده را به دلیل اینکه در غالب موارد به مصلحت فرزندخوانده نیست، جایز ندانستهاند.[۲۸] برخی هم ازدواج با فرزندخوانده را با صراحت، حرام دانستهاند.[۲۹]
احکام فرزندخواندگی در اسلام
فرزندخواندگی در جاهلیت، تمام آثار فرزند واقعی اعم از ارث، مَحرَمیت و نَسَب را به همراه داشت. با ظهور اسلام این آثار نفی و نسخ شد. قرآن در سوره احزاب این سه اثر مرسوم فرزندخواندگی را صراحتا رد میکند. در روایات نیز به عدم ثبوت نسبت میان فرزندخوانده و سرپرست تصریح شده است.[۳۰] در کتب فقهی برای فرزندخواندگی آثار متعددی بیان گردیده است. برخی معتقدند اسلام فقط ارث، محرمیت و ازدواج را نپذیرفته و سایر آثار فرزندخواندگی همچون حضانت، ولایت شرعی، نفقه میان والدین و فرزندان و ربا میان پدر و فرزند در شریعت اسلام پابرجا است. [۳۱]
فرزندخواندگی در آیین مسیحیت
در حقوق مسیحیت، خانواده بر مبنای ازدواج استوار بوده و نهادی تحت عنوان فرزندخواندگی در مذاهب گوناگون دین مسیح پذیرفته نشده بود. بنابراین، در حقوق کشورهای اروپایی که مبتنی بر مذهب بودند همچون حقوق قدیم فرانسه، فرزندخواندگی فاقد ارزش بود. بعد از وقوع انقلاب کبیر فرانسه، مقرراتی در زمینه فرزندخواندگی به وسیله مجمع قانونگذاری آن کشور در سال 1792م پیشبینی شد. بعد از جنگ جهانی اول، دو نوع فرزندخواندگی «ساده» و «کامل» با آثار حقوقی متفاوت در حقوق کشور فرانسه برقرار گردید. «فرزندخواندگی کامل»، نهادی است که در آن بین فرزندخوانده از نظر حضانت، تربیت، ولایت، حرمت ازدواج، توارث و استفاده از نام خانوادگی پذیرنده کودک، با فرزند واقعی تفاوتی وجود ندارد و رابطه فرزندخوانده کامل با خانواده اصلی وی کاملا قطع میشود. «فرزندخواندگی ساده»، نهادی است که در آن فقط بعضی آثار و مزایای فرزند واقعی وجود دارد. این نوع فرزندخواندگی قابل فسخ است و رابطه کودک با خانواده اصلی وی نیز قطع نمیشود.[۳۲]
در انگلستان، در سال 1936م، قانون مربوط به احکام فرزندخواندگی صادر و تعدیل شد. طبق حقوق انگلستان،کودکی که قبل از 19 سالگی به فرزندی پذیرفته میشود، حقوق یکسانی با فرزند واقعی دارد.[۳۳]
در آمریکا نیز فرزندخواندگی عملی حقوقی است که کودكان کمتر از 18 سال را، به طور دائم، تحت سرپرستی افرادی غیر از پدر و مادر واقعی قرار میدهد. طبق قانون آمریكا، کودکی که به فرزندی پذیرفته شده، دارای همان حقوقی است که یك فرزند واقعی از آنها برخوردار است.[۳۴]
قوانین فرزندخواندگی در ایران
در حقوق ایران، با ورود اسلام و پس از انقراض ساسانیان، فرزندخواندگی منسوخ شد و تا سال 1353ش قانون رسمی در این زمینه وجود نداشت و فقط برخی اقلیتهای غیر مسلمان، مطابق مذهب خود، فرزندخوانده داشتند. در اسفند سال 1353ش، در جهت حمایت از فرزندان بدون سرپرست و بر اساس نیاز جامعه، «قانون حمایت از اطفال بدون سرپرست» به تصویب رسید. در این قانون، ضوابط و شرایط سرپرستان، مشخصات طفل بدون سرپرست، شرایط واگذاری طفل، مراجع ذیصلاح و آثار حقوقی این نهاد پیشبینی و بیان شده است.[۳۵]
شرایط فرزندخواندگی
شرایط سرپرستان:
- زن و شوهر بودن سرپرستان
- اقامت داشتن زوجین سرپرست در ایران
- تراضی زوجین سرپرست
- اهلیت زوجین
- صلاحیت اخلاقی زوجین
- فاقد فرزند بودن زوجین بعد از گذشت پنج سال تمام از تاریخ ازدواج آنها
- داشتن سن لازم؛ حداقل سی ساله بودن یکی از زوجین
- عدم سابقه کیفری موثر
- تمکن مالی زوجین یا یکی از آنها
- عدم ابتلاء زوجین به بیماری¬های صعب العلاج
- عدم اعتیاد زوجین به مواد الکلی یا مواد مخدر.[۳۶]
شرایط فرزند
کودکی که به فرزندخواندگی گرفته می¬شود، باید دارای شرایط زیر باشد:
- امکان شناخت پدر، مادر و یا جد پدری وجود نداشته باشد.
- پدر، مادر، جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری در قید حیات نباشند و یا در صورت وجود، هیچ کدام صلاحیت سرپرستی را نداشته باشند.
- فرزندانی که به موجب حکم مراجع صلاحیتدار به سازمان بهزیستی سپرده شدهاند، تا دوسال از تاریخ سپردن آنان به بهزیستی، پدر یا مادر و یا وصی منصوب از سوی ولی قهری برای سرپرستی آنان مراجعه نکرده باشند.[۳۷]
فواید فرزندخواندگی
- استحکام و گرمابخشی به خانوادههای بدون فرزند
- سالمسازی جامعه
- رفع مشکلات روحی فرزندان بدون سرپرست
- کاستن ناهنجاریهای روحی زن و شوهرهای بدون فرزند
- کاهش هزینههای دولت در نگهداری از فرزندان بدون سرپرست
- صدور شناسنامه برای فرزندان بیسرپرست
- بهرمندی فرزندان از حقوق فرزندان طبیعی
- تامین آینده فرزندخوانده و رهایی از مشکل عدم تعلق ارث، از طریق صلح و هبه، بهصورت شرعی و قانونی.[۳۸]
پانویس
- ↑ امامی، «وضع حقوقی فرزندخواندگی در ایران»، 1378ش؛ کرمانی، «مفهوم فرزندخواندگی و انواع آن در حقوق ایران»، وبسایت کوثربلاگ؛ «فرزندخواندگی چیست؟»، خبرگزاری دانا؛ احمدوند، «بررسی فقهی احکام و شرایط فرزندخواندگی در اسلام»، زمستان 1398ش، ص3؛ هاشمی شاهرودی، «فرزندخوانده»، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهلبیت (ع)، 1382ق، ج5، ص680.
- ↑ امامی، «وضع حقوقی فرزندخواندگی در ایران»، 1378ش؛ احمدوند و همکاران، «بررسی فقهی احکام و شرایط فرزندخواندگی در اسلام»، زمستان 1398ش، ص5.
- ↑ خنجری علیآبادی و سیفی علمی، «بررسی فرزندخواندگی در فقه امامیه و حقوق موضوعه ایران»، 1396ش، ص4.
- ↑ احمدوند و همکاران، «بررسی فقهی احکام و شرایط فرزندخواندگی در اسلام»، زمستان 1398ش، ص5؛ امامی، «وضع حقوقی فرزندخواندگی در ایران»، 1378ش.
- ↑ امامی، «وضع حقوقی فرزندخواندگی در ایران»، 1378ش.
- ↑ سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ۱۴۲۳ق، ص۱۳۳.
- ↑ سوره قصص، آیه 9.
- ↑ سوره یوسف، آیه 21.
- ↑ سوره انعام، آیه 74.
- ↑ عالمی طامه، «عقد فرزندخواندگی»، ۱۳۸۷ش، ص۴۸-۴۹.
- ↑ سوره بقره، آیه 116، و سوره یونس، آیه 68.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۴۰۲ق، ج۳، ص۲۱۹.
- ↑ سوره اسراء، آیه 111، و سوره مریم آیه 92، و سوره انبیاء، آیه 26.
- ↑ سوره احزاب، آیه 4.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۹، ص۳۲۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۷، ص۱۹۶.
- ↑ سوره احزاب، آیه 36-40.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۶، ص۳۲۴.
- ↑ سوره احزاب، آیه 40.
- ↑ سوره احزاب، آیه 4.
- ↑ انصاری شیرازی، موسوعة أحکام الأطفال و أدلتها، ج۳، ص۲۳۸-۲۴۰.
- ↑ شریعتینسب، «محرمیت در فرزندخواندگی»، ۱۳۹۳ش، ص۲۲۷.
- ↑ سوره احزاب، آیه 36-40.
- ↑ مکارم شیرازی، حیلههای شرعی و چارهجوئیهای صحیح، ۱۴۲۸ق، ص۹۷-۹۹.
- ↑ سوره احزاب، آیه 4و40.
- ↑ سوره نساء، آیه 11.
- ↑ صانعی، مجمع المسائل، ج۲، ص۳۵۷ـ۳۵۸.
- ↑ مکارم شیرازی، «حکم ازدواج با دخترخوانده زیر سی سال»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی، [بیتا].
- ↑ میرداماد نجفآبادی، «بررسی مشروعت ازدواج فرزندپذیر با فرزندخوانده با نگاه به آیات قرآن کریم»، ۱۳۹۶ش، ص۱۴.
- ↑ احمدوند و همکاران، «بررسی فقهی احکام و شرایط فرزندخواندگی در اسلام»، زمستان 1398ش، ص5؛ امامی، «وضع حقوقی فرزندخواندگی در ایران»، 1378ش.
- ↑ احمدوند و همکاران، «بررسی فقهی احکام و شرایط فرزندخواندگی در اسلام»، زمستان 1398ش، ص5؛ امامی، «وضع حقوقی فرزندخواندگی در ایران»، 1378ش.
- ↑ امامی، «وضع حقوقی فرزندخواندگی در ایران»، 1378ش.
- ↑ زرگوش نسب و باقری، «واکاوی فرزندخواندگی در نظام حقوقی اسلام، انگلستان و آمریکا»، 1398ش، ص21.
- ↑ زرگوش نسب و باقری، «واکاوی فرزندخواندگی در نظام حقوقی اسلام، انگلستان و آمریکا»، 1398ش، ص24.
- ↑ امامی، «فرزندخواندگی در حقوق فعلی ایران»، 1379ش.
- ↑ امامی، «فرزندخواندگی در حقوق فعلی ایران»، 1379ش؛ «فرزندخواندگی چیست؟»، خبرگزاری دانا.
- ↑ «فرزندخواندگی در قانون ایران»، وبسایت وکیل نادری.
- ↑ امامی، «وضع حقوقی فرزندخواندگی در ایران»، 1378ش؛ «فرزندخواندگی چیست؟»، خبرگزاری دانا.
منابع
- احمدوند، خلیلالله و همکاران، «بررسی فقهی احکام و شرایط فرزندخواندگی در اسلام»، فصلنامه علمی-حقوقی قانونیار، دوره سوم، شماره دوازدهم، زمستان 1398ش.
- امامی، اسدالله، «فرزندخواندگی در حقوق فعلی ایران»، پژوهشهای فلسفی-کلامی، شماره 3، 1379ش.
- امامی، اسدالله، «وضع حقوقی فرزندخواندگی در ایران»، پژوهشهای فلسفی-کلامی، شماره 1، 1378ش.
- «انواع فرزند (قانونی، طبیعی، مصنوعی، رضاعی، فرزند¬خوانده)»، وبسایت دادگران حامی، دفتر وکالت و مشاوره حقوقی، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1398ش.
- خنجری علیآبادی، امین و سیفی علمی، یعقوب، «بررسی فرزندخواندگی در فقه امامیه و حقوق موضوعه ایران»، فصلنامه علمی-حقوقی قانونیار، دوره اول، بهار 1396ش.
- زرگوش نسب، عبدالجبار و باقری، پرویز، «واکاوی فرزند¬خواندگی در نظام حقوقی اسلام، انگلستان و آمریکا»، فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، سال ششم، شماره اول، بهار 1398ش.
- صافی، لطفالله، جامع الاحکام، دفتر تنظیم و نشر آثار آیتالله صافی گلپایگانی، 1385ش.
- «فرزندخواندگی چیست؟»، خبرگزاری دانا، تاریخ درج مطلب: 14 آذر 1394ش.
- «فرزندخواندگی در قانون ایران»، وب¬سایت وکیل نادری، تاریخ بازدید: 12 خرداد 1401ش.
- کاتوزیان، ناصر، دوره حقوق مدنی خانواده، گنج دانش، 1398ش.
- کرمانی، فاطمه، «مفهوم فرزندخواندگی و انواع آن در حقوق ایران»، وبسایت کوثربلاگ، تاریخ درج مطلب: 6 خرداد 1400ش.
- هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، «فرزندخوانده»، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهلبیت (ع)، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهلبیت (ع)، قم، 1382ق.