پیش‌نویس:اردستان

اردستان؛شهرستانی در استان اصفهان شهرستان اردستان، با مساحت 11591 کیلومترمربع، در فاصله ۱۱۸ کیلومتری شمال شرق شهر اصفهان و در جنوب کویر نمک واقع شده است.

همسایگان

اردستان از شمال با استان سمنان، از غرب با شهرستان‌های کاشان، نطنز، برخوار و میمه، از شرق با شهرستان نائین و از جنوب با شهرستان‌های کوهپایه و اصفهان همجوار است.

موقعیت

این شهرستان در مسیر جاده ترانزیتی تهران-بندر عباس قرار دارد و حمل و نقل جاده‌ای کشور در مسیر شمال به جنوب از تهران تا یزد، کرمان، زاهدان و بندر عباس را به هم وصل می‌کند. همچنین، عبور خط قطار تهران‌-بندرعباس در ۲۰ کیلومتری شهرستان، بر اهمیت موقعیت آن افزوده است.

تقسیمات کشوری

شهرستان اردستان، مشتمل بر دو بخش مركزي و زواره؛ سه نقطه شهري به نام‌هاي اردستان، زواره و مهاباد؛ هفت دهستان به نام‌های کچو، علیا، گرمسیر، همبرات، برزاوند، ریگستان و سفلی، و 675 آبادی است، که از این تعداد 227 آبادی دارای سکنه‌ است. اردستان شامل محله‌های فهره، کوشک، بازار، ابالی، اسپریز، مون، راهمیان، کبودان و محال است.

اقلیم

آب و هوای این شهرستان گرم و خشک بوده و حدود دو سوم از مساحت آن را كوير پوشانده است. پوشش گیاهی این ناحیه از گونه استپ بیابانی است و کوه‌های غیرمنظمی از شعبه‌های کوه کرکس، از جنوب شهرستان می‌گذرد.

زبان و گویش

مردم اردستان از نژاد آریایی هستند و زبان مردم این منطقه نیز کمترین تحولات و نفوذ واژگان بیگانه را تجربه کرده است. ریشه زبان مردم این منطقه، فارسی میانه، یعنی زبان رایج در دوره اشکانیان است که بسیار شبیه به زبان متون اوستا است. اردستان در گويش محلي با عنوان‌هاي ارسون، اردستون، اسوم و اسون ياد مي‌شود.

آثار باستانی

شهرستان اردستان دارای آثار باستانی و جاذبه‌های گردشگری متنوع است. قنات¬های این شهرستان، بیان‌گر قدمت 2 هزار ساله‌ی این منطقه است. این شهرستان دارای 4000 اثر تاریخی و جاذبه گردشگری است که 39 اثر آن در فهرست آثار ملی ثبت شده است. مسجد جامع اردستان؛ نخستین مسجد دوطبقه در تاریخ اسلام و نمونه‌ای منحصر به فرد از مساجد چهار ایوانی ایران است. پیشینه‌ی اين بنا به دوره ساسانيان بازمی‌گردد و در سال 553ق به فرمان ابوطاهر حسين بن غالي، توسط استاد محمد اصفهاني به صورت مسجدی چهار ایوانه بازسازی شد. سازه‌هاي آن از آجر، گچ، خشت و چوب است، که ویژگی خاص مساجد قبل از ایلخانیان است. اين مجموعه شامل مسجد، مدرسه حاج‌حسین نورالدین، آب‌انبار، كاروانسرا، راسته بازار، میدان تعزیه، حمام و قلعه میان شهر است. اين بنا در سال 1310ش در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيد.

قنات دو طبقه؛ این قنات که ۸۰۰ سال پیش احداث شده، تنها قنات دو طبقه جهان است. در هر طبقه از این قنات، آب به‌صورت مستقل جریان دارد و هیچ‌یک از آن دو به دیگری نفوذ نمی‌کند.

مقبره امير اويس (سنگ سفيد)؛ امير اويس از سرداران عصر شاه اسماعيل صفوي بود، كه در سال 920ق كشته شد و در اين محل دفن گردی. سنگ قبر عمودي و افقي آن، منحصر به فرد است.

مسجد امام حسن مجتبي؛ این مسجد که پیشینه آن به دوره سلجوقیان و سال 547ق بازمی‌گردد دارای سردری خوش‌طرح و مزیّن به کتیبه‌هایی با خط کوفی است و در 1315ش به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد خسرو؛ مسجدي سه طبقه از دوره قاجار (1135ق) است. اين مسجد شامل مجموعه‌اي از آب‌انبار، شبستان و مهتابي است.

در دیگر بخش‌ها و روستاهای این شهرستان نیز، آثار ارزشمندی وجود دارد، از جمله: مسجد جامع زواره (نخستين مسجد چهار ایوانی در تاريخ اسلام: 551ق)، مسجد پامنار يا بنكويه در شهر زواره (دارای مناره‌اي به ارتفاع 22 متر با كتيبه‌اي به خط كوفي: 461ق)، كاخ چهلستون ‌در روستاي سرهنگ‌آباد (تركيبي از كاخ چهل‌ستون اصفهان و باغ عفيف‌آباد فارس، شامل مجموعه كوشك، آسياب، حمام، قراول خانه، اسطبل، برج ديده‌باني و يخچال منظريه: 1299ق)، امامزاده سيد كمال‌الدين حسين در روستاي شهراب (با گچ‌بري‌ها، نقاشي‌ها، آيينه‌كاري‌ها و نقاشي پشت شيشه منحصر به فرد در داخل گنبد: 1299ق)، خانه شهيد مدرس در سرابه كچو، که در سال 1365ش در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

دیگر آثار باستانی این شهرستان عبارت‌اند از:

1. قنات روستای توریستی مهرآباد
2. آب انبار بزرگ بازار
3. مسجد دشت
4. حسينيه بزرگ و كوچك زواره
5. مسجد دربند
6. خانه احمد نظام
7. خانه امیران
8. خانه ارباب حسين مهابادي
9. خانه هشت بهشت نیری
10. زورخانه زواره
11. مقبره ميربهاالدين حيدر زواره
12. مسجد ملا يعقوب
13. مجموعه بازار
14. حصار و يخچال زواره
15. خانه هشت بهشت زواره
16. برج كبوتر خانه
17. كاروانسراهاي ظفرقند، بغم، مهاباد و موغار
18. كاخ اميرآباد
19. يخچال چرمهين
20. برج محمد‌آباد
21. آبشار دام دام
22. كارخانه سنگ‌تراشي لاسيب
23. مقبره پير اويس مهابادي
24. خانه صدر
25. آتشکده مهر اردشیر

مشاهیر

در شهرستان اردستان مقبره امامزادگان اسماعيل، موسي، قاسم، محسن و ابراهيم و همچنین عرفايي مانند پير مرتضي، پير جمالي، پير سليمان، پير صابر، پيرعلي، پير محمود و پير اسحاق وجود دارد. اردستان به دليل حضور عرفاي بزرگ عصر ايلخاني و تيموري در اين شهرستان، لقب دارالعرفان به خود گرفته است.

مذهب

بیشتر مردم اردستان، مسلمان و شیعه‌ی دوازده امامی هستند. اقلیت‌های مذهبی به‌صورت پراکنده و اندک در این شهرستان سکونت دارند.

جمعیت اردستان

بر اساس سرشماری سال 1390ش، جمعیت کل شهرستان اردستان ۴۱٬۴۰۵ نفر (۱۲٬۹۳۰ خانوار) است.

اقتصاد

اقتصاد اردستان بر پایه کشاورزی، باغداری، دامپروری و صنایع دستی استوار است. وجود کارخانه فولاد و سیمان بر رونق اقتصادی این شهرستان افزوده است. از جمله محصولات کشاورزی این منطقه می‌توان به جو، گندم، سبزیجات و صیفی‌جات، انار و بادام اشاره کرد.

سوغات و محصولات سنتی

انار، چاغاله بادام، غلات، محصولات لبنی همچون ماست، شیر، کشک و کره، نان سنتی و سبزیجات محلی، سوغات این شهرستان است.

مراکز علمی

• مراکز علمی این شهرستان عبارت است از:
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردستان
• دانشگاه پیام نور مرکز اردستان
• دانشگاه جامع علمی کاربردی مهاباد
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد زواره
• دانشگاه پیام نور مرکز زواره
• حوزه علمیه برادران آیت‌الله مدرس اردستان
• حوزه علمیه خواهران زینب کبری اردستان

منابع

• ادیبی سده، مهدی و همکاران، «بررسی شاخص¬های کیفیت زندگی در نواحی روستایی؛ مطالعه موردی دهستان‌های بخش مرکزی شهرستان اردستان، استان اصفهان»، مطالعات و پژوهش¬های شهری منطقه¬ای، شماره 22، پاییز 1393ش.
• «اردستان»، وب¬سایت چهارگوشه ایران زیبا، تاریخ بازدید: 5 خرداد 1401ش.
• سعیدی، عباس و هادیان رسنانی، الهه، «اردستان»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1398ش.
• «شهرستان اردستان»، وب¬سایت دانشگاه پیام نور، مرکز اردستان، تاریخ بازدید: 4 خرداد 1401ش.
• عباسپور، حمیدرضا، «آداب و رسوم مردم اردستان به عنوان میراث معنوی به ثبت می¬رسد»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 15 اسفند 1388ش.
• مشتاقی اردستانی، مهدی، اردستان در گذر تاریخ، آوای منجی، 1391ش.