پیش‌نویس:مصرف انرژی

مصرف انرژی؛ استفاده از منابعی که باعث انجام شدن کار یا ایجاد حرکت شود.

مصرف انرژی به استفاده از منابع انرژی مانند برق، گاز، نفت و سایر سوخت‌ها مربوط می‌شود. این مصرف می‌تواند در بخش‌های مختلف اقتصادی، خانگی، صنعتی و حمل و نقل صورت بگیرد. مهم‌ترین شاخص در بررسی مصرف انرژی، شدت مصرف انرژی است که نرخ انرژی مصرفی به ازای تولید هر واحد کالا یا خدمات در یک کشور را نشان می‌دهد.

مفهوم انرژی و مصرف آن

انرژی توانایی انجام کاری است که وقتی جسم یا سیستمی کاری انجام می‌دهد، آن انرژی صرف شده است. انرژی یک ویژگی پایدار است که نه ایجاد می‌شود و نه از بین می‌رود، بلکه تنها از شکلی به شکل دیگر تبدیل می‌شود. انرژی دو شکل کلی دارد:

1. انرژی جنبشی: انرژی مربوط به حرکت جسم است. مثلاً یک توپ در حال حرکت دارای انرژی جنبشی است.
2. انرژی پتانسیل: انرژی ذخیره شده‌ای است که به موقعیت یا شکل جسم بستگی دارد، مثلاً یک توپِ روی لبۀ میز دارای انرژی پتانسیل گرانشی است.

انرژی به‌صورت‌های مختلفی مانند انرژی الکتریکی، شیمیایی، گرمایی، مکانیکی، هسته‌ای و نور وجود دارد و همۀ این شکل‌ها توانایی انجام کار را دارند. برای مثال انرژی شیمیایی در مواد غذایی ذخیره شده است و وقتی این مواد در بدن مصرف می‌شوند، انرژی آزاد می‌کنند.

مصرف انرژی نیز به‌معنای استفاده از منابعی مانند برق، گاز، نفت و سایر حامل‌های انرژی است که در بخش‌های مختلفی از جمله خانگی، صنعتی، تجاری و حمل و نقل مورد استفاده قرار می‌گیرد.

منابع انرژی

منابع انرژی موجود در جهان به دو دستۀ منابع تجدیدپذیر و منابع تجدیدناپذیر طبقه‌بندی می‌شوند. منابع انرژی تجدیدپذیر به‌طور طبیعی و مداوم تولید می‌شوند و پایان‌ناپذیرند و شامل انرژی خورشیدی، باد، آبی، جزر و مد، زمین‌گرمایی و زیست‌توده هستند ولی منابع انرژی تجدیدناپذیر از مواد طبیعی محدود تشکیل شده‌اند و پس از مصرف به‌سختی یا اصلاً قابل جایگزینی نیستند و عبارتند از: سوخت‌های فسیلی (زغال سنگ، نفت، گاز طبیعی) و انرژی هسته‌ای.

مصرف انرژی در ایران

مهم‌ترین معیار برای سنجش مصرف انرژی در یک کشور، شدت انرژی نام دارد. این شاخص به زبان ساده این‌گونه بیان می‌شود: «برای ساختن هر محصول یا ارائۀ هر خدماتی، چقدر انرژی سوزانده شده است؟»، هرچه این عدد بزرگ‌تر باشد، یعنی اقتصاد بی‌مصرف‌تر بوده و انرژی بیشتری را برای رسیدن به نتیجه‌ای مشابه هدر می‌دهد. به‌همین ترتیب شدت انرژی بالا معمولا دلالت بر ناکارآمدی و مصرف غیربهینۀ انرژی دارد و بر عکس آن کاهش شدت انرژی، نشانۀ بلوغ و بهره‌وری یک اقتصاد است.

در ایران، شدت مصرف انرژی جزء بالاترین‌ها در جهان است. برای مثال، در سال ۲۰۰۸م، شدت مصرف انرژی ایران حدود ۴.۲ بشکه نفت خام برای هر هزار دلار تولید ناخالص داخلی بود که تقریباً سه برابر میانگین جهانی بوده است. این میزان در برخی کشورهای توسعه‌یافته بسیار پایین‌تر است، مثلاً در اروپا حدود ۰.۷۷ و در ژاپن ۰.۸ که نشان‌دهندۀ بهره‌وری بالاتر انرژی در این کشورها است. علت شدت مصرف انرژی بالا در ایران، بخش زیادی از تولید ناخالص داخلی که مرتبط با صادرات نفت است و همچنین مصرف غیربهینه و بدمصرفی انرژی در بخش‌های مختلف است.

مصرف انرژی در ایران با ویژگی‌هایی خاص همراه است که نشان‌دهندۀ شدت بالای مصرف و وابستگی زیاد به سوخت‌های فسیلی است. بر اساس اطلاعات آژانس بین‌المللی انرژی، ایران در رتبۀ اول جهان از لحاظ شدت مصرف انرژی قرار دارد. شدت مصرف انرژی ایران تقریباً ۱۵ برابر ژاپن، بیش از دو برابر چین و ۲.۵ برابر متوسط جهانی است.

بیش از ۸۰ درصد انرژی مصرفی در ایران از سوخت‌های فسیلی تأمین می‌شود و استفاده از منابع انرژی پاک مانند انرژی هسته‌ای، خورشیدی و بادی هنوز در حد پایین باقی مانده است، اگرچه ظرفیت نیروگاه‌های خورشیدی تا اسفند ۱۴۰۳ش به ۶۰۰ مگاوات افزایش یافته و برنامه‌ریزی‌هایی برای افزایش چشمگیر ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر تا سال ۲۰۲۶م در جریان است.

در بخش برق، مصرف کل کشور در سال ۱۴۰۱ش بیش از ۳۱۶۰۰۰ گیگاوات ساعت بوده که بخش خانگی با مصرف حدود ۱۰۰۰۰۰ گیگاوات ساعت بیشترین سهم را دارد. همچنین مصرف بالای گاز طبیعی به‌عنوان حامل انرژی اصلی، به مقدار چشمگیری بالاتر از میانگین جهانی است و حدود ۷۵ درصد از سبد انرژی کشور را شامل می‌شود. از دلایل اصلی افزایش مصرف انرژی در ایران، پایین بودن نرخ انرژی سوخت‌ها است که منجر به مصرف زیاد و ناکارآمد شده است. مصرف انرژی نه‌تنها از نظر کمیتی بلکه از لحاظ بهینه‌سازی نیز نیازمند مدیریت و اصلاح سیاست‌های یارانه‌ای است.

همچنین سرانۀ مصرف انرژی در بخش خانگی، تجاری و عمومی در ایران به ازای هر فرد بسیار بالاتر از میانگین جهانی است که نشان‌دهندۀ سبک زندگی پرمصرف و غیربهینه است. این امر علاوه بر هزینه‌های زیاد، فشار زیادی بر شبکۀ انرژی و منابع طبیعی کشور وارد می‌کند. با توجه به این موارد ایران با وجود داشتن منابع غنی نفت و گاز، با چالش‌های بزرگی در زمینۀ مصرف انرژی، به‌خصوص بهینه‌سازی و کاهش مصرف مواجه است و برنامه‌های توسعۀ انرژی‌های تجدیدپذیر و اصلاح ساختارهای مصرف، از محورهای مهم سیاست‌های انرژی کشور در آینده خواهد بود.

رابطه مصرف انرژی با سبک زندگی

رابطۀ مصرف انرژی با سبک زندگی بسیار نزدیک و تاثیرگذار است. سبک زندگی شامل عادات، رفتارها، نگرش‌ها و الگوهای مصرفی افراد در زندگی روزمره است که می‌تواند به‌طور مستقیم مصرف انرژی را در بخش‌های مختلف خصوصاً بخش خانگی تحت تاثیر قرار دهد. تحقیقات نشان می‌دهند عواملی مانند نوع و اندازۀ خانه، تعداد و نوع لوازم برقی موجود در منزل، معماری منزل، سطح آگاهی و نگرش نسبت به مصرف انرژی و حتی سن افراد همگی در میزان مصرف انرژی اثرگذار هستند. به‌عنوان مثال، افرادی که سبک زندگی‌شان مبتنی بر مصرف زیاد انرژی است، مانند استفادۀ بیش از حد از وسایل برقی، سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی غیربهینه یا روشن‌گذاشتن بی‌مورد چراغ‌ها، مصرف انرژی بالاتری خواهند داشت.

همچنین، سبک زندگی افراد بر تصمیمات و رفتارهای روزمرۀ آنها در مصرف انرژی تاثیر می‌گذارد؛ مثلاً توجه به صرفه‌جویی انرژی، انتخاب وسایل برقی کم‌مصرف، استفاده از حمل و نقل عمومی یا خودروهای کم‌مصرف و رفتارهای مرتبط با فرهنگ مصرف، همگی بخشی از سبک زندگی هستند که می‌توانند مصرف انرژی را کاهش دهند. از سوی دیگر، عدم آگاهی یا بی‌توجهی به مصرف بهینۀ انرژی و سبک زندگی پرمصرف موجب اتلاف انرژی و افزایش هزینه‌ها و آلودگی محیط زیست می‌شود. با توجه به اهمیت انرژی در رفاه اجتماعی، اصلاح سبک زندگی به‌سمت رفتارهای پایدار و آگاهانه یکی از کلیدهای مهم در کاهش مصرف انرژی و بهبود وضعیت محیط زیست است.

پژوهش‌ها همچنین نشان می‌دهد که رسانه‌ها، تحصیلات، اعتقادات دینی و فرهنگ محلی نیز نقش مهمی در شکل‌دهی به سبک زندگی و در نتیجه الگوی مصرف انرژی دارند. تغییر رفتار مصرفی و سبک زندگی افراد از مهم‌ترین راه‌‌‌‌کارهای کاهش مصرف انرژی و بهینه‌سازی مصرف در جوامع است.

نحوه مصرف در سبک زندگی اسلامی

در آموزه‌های اسلامی، مصرف انرژی و منابع طبیعی با تأکید شدید بر رعایت اعتدال، قناعت، پرهیز از اسراف و مدیریت درست مصرف مطرح شده است. اسلام به‌عنوان دینی که همۀ جوانب زندگی انسان را در بر می‌گیرد، بهره‌برداری از نعمت‌های الهی، از جمله انرژی و منابع طبیعی را مورد توجه قرار داده و تاکید می‌کند که استفاده از این نعمت‌ها باید در حد نیاز و به دور از اسراف باشد. از جمله نکاتی که در آموزه‌های اسلام برای مصرف بهینه مطرح شده عبارتند از:

• اعتدال و میانه‌روی: مصرف باید منطقی و معتدل باشد و از هرگونه اسراف و بدمصرفی به‌شدت اجتناب شود. قرآن کریم بارها اسراف را نهی کرده و آن را ناپسند شمرده است.
• حفظ حقوق دیگران و محیط زیست: مصرف باید به‌گونه‌ای باشد که به حقوق دیگران و طبیعت آسیب نرساند و بهره‌وری بهینه داشته باشد.
• اعتقاد به مالکیت الهی: همه چیز متعلق به خداوند است و انسان‌ها امانتداران آن هستند، پس حق ندارند منابع را بی‌رویه مصرف کنند.
• ترویج صرفه‌جویی و مدیریت مصرف: آموزه‌های دینی توصیه می‌کنند که برنامه‌ریزی، نیازشناسی و مدیریت در مصرف امری ضروری است تا از اتلاف انرژی جلوگیری شود.
• پرهیز از تجمل‌گرایی و مصرف‌گرایی: تجملات و مصرف بیش از حد رفاه نسبی، مذموم شمرده شده و با سبک زندگی اعتدالی توصیه‌شده در اسلام مغایرت دارد.

همچنین مدیریت مصرف در اماکن مذهبی به‌عنوان الگوهای دینی در جامعه اهمیت ویژه‌ای دارد و تأکید بر فرهنگ‌سازی برای مصرف بهینه، حتی در فعالیت‌های روزمره، از آموزه‌های مهم اسلام است. این رویکرد موجب حفظ منابع، کاهش هزینه‌ها و حفظ محیط زیست می‌شود.

روش‌های بهینه‌سازی مصرف انرژی

بهره‌برداری درست از انرژی مقوله‌ای است که به رفتار انسان بستگی دارد. از مهم‌ترین علل رفتار انسان نگرش‌های او است. با اصلاح نگرش‌ها می‌توان از اعضای جامعه انتظار داشت که مجموعه‌ای از اقدامات را در راستای مصرف بهینۀ انرژی در پیش بگیرند. خاموش کردن لامپ اضافی هنگام خروج از اتاق یا منزل، استفاده از رنگ‌های روشن در اتاق‌ها و پرده‌ها، استفاده از چراغ مطالعه هنگام مطالعه در شب، خرید لوازم برقی با برچسب انرژی برتر، استفاده نکردن هم‌زمان از چند وسیلۀ برقی پرمصرف و استفاده از حداکثر ظرفیت لباسشویی و ظرفشویی برای شست‌وشو، مجموعه توصيه‌های کارشناسانه در راستای مصرف بهینه انرژی است که تنها در پرتو اصلاح نگرش‌های اجتماعی، عملی خواهد شد.

در سیستم‌های سرمایشی و گرمایشی نیز که نسبت به سایر لوازم، مصرف بیشتری دارند، با نگهداری صحیح سیستم‌ها، عایق‌بندی آن‌ها و تنظیم ترموستات می‌توان در مصرف انرژی این سیستم‌ها صرفه‌جویی کرد. از دیگر کارهای مهمی که برای جلوگیری سریع از اتلاف انرژی می‌توان انجام داد، عایق‌کاری حرارتی و هوابندی و نیز استفاده از پنجره‌های PVC و شیشه‌های دوجداره است. آبگرمکن نیز سومین عامل مصرف انرژی در خانه است. برای جلوگیری از اتلاف انرژی در این بخش می‌توان از آبگرمکن‌هایی استفاده کرد که راندمان بالایی دارند. همچنین می‌توان درجه ترموستات را کاهش داد و آبگرمکن را عایق‌بندی کرد. برای جلوگیری از کاهش راندمان توسط رسوبات آب باید مخزن آبگرمکن را هر سه ماه یک بار تخلیه کرد.

در بخش صنعتی هم به‌روزرسانی تجهیزات و استفاده از فناوری‌های نوین و در بخش حمل و نقل، استفاده از وسایل نقلیۀ برقی و حمل و نقل عمومی می‌تواند مصرف انرژی را کاهش دهد. صرفه‌جویی در مصرف انرژی نه‌تنها موجب کاهش هزینه‌ها می‌شود بلکه از نظر زیست‌محیطی نیز اهمیت فراوانی دارد و به کاهش آلودگی و حفظ منابع انرژی محدود در طولانی‌مدت کمک می‌کند.

تأثیر پوشش گیاهی بر مصرف انرژی

پوشش گیاهی تأثیر قابل توجهی بر کاهش مصرف انرژی به‌ویژه در ساختمان‌ها و محیط‌های مسکونی دارد و می‌توان از گیاهان به‌عنوان یک روش طبیعی و اقتصادی برای بهبود شرایط محیطی و کاهش مصرف انرژی استفادۀ بهینه کرد. تأثیر پوشش گیاهی بر مصرف انرژی از چند جنبۀ مهم قابل بررسی است:

• کاهش مصرف انرژی در تابستان: پوشش گیاهی با ایجاد سایه بر روی دیوارها، سقف و پنجره‌ها، تابش مستقیم آفتاب را کاهش می‌دهد و در نتیجه نیاز به استفاده از سیستم‌های سرمایشی مانند کولر را کم می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهد که دمای فضاهای سایه‌دار توسط گیاهان می‌تواند تا چند درجه سانتیگراد پایین‌تر از فضای بدون گیاه باشد که این موجب صرفه‌جویی قابل توجهی در مصرف انرژی می‌شود.
• کاهش مصرف انرژی در زمستان: گیاهان می‌توانند به‌عنوان بادشکن عمل کنند و از ورود بادهای سرد زمستانی به داخل بنا جلوگیری کنند. این کاهش باد سبب حفظ گرمای داخل ساختمان و کاهش هزینه‌های گرمایش می‌شود. همچنین، گیاهانی که روی دیوارها رشد می‌کنند، به‌عنوان عایق عمل کرده و از اتلاف حرارت جلوگیری می‌کنند.
• کاهش آلودگی و بهبود کیفیت هوا: پوشش گیاهی می‌تواند با جذب آلاینده‌ها و تولید اکسیژن، کیفیت هوا را بهبود بخشد که این موضوع به‌طور غیرمستقیم بر انرژی مصرفی تأثیر می‌گذارد.
• کاهش مصرف آب و سوخت: با بهینه‌سازی شرایط محیطی، پوشش گیاهی موجب کاهش نیاز به منابع دیگر مثل آب و سوخت برای سرمایش و گرمایش می‌شود.

مطالعات نشان می‌دهند که استفادۀ مناسب از پوشش گیاهی می‌تواند مصرف انرژی خانگی را تا ۲۵ تا ۴۰ درصد کاهش دهد. همچنین بهبود شرایط اقلیمی، کاهش دمای سطح زمین (اثر شهرهای گرمایی) و ایجاد محیط‌های سالم‌تر، دیگر مزایای مهم استفاده از فضای سبز و گیاهان در محیط‌های مسکونی و شهری هستند.

نقش آموزش و فرهنگ‌سازی در مصرف بهینه انرژی

آموزش و آگاهی مردم از مؤثرترین و پایه‌ای‌ترین ابزارها برای بهبود مدیریت مصرف انرژی است که هم در کاهش مصرف ناصحیح و هم در توسعۀ فرهنگ صرفه‌جویی نقش بسزایی دارد و می‌توان آن را در چند محور اصلی خلاصه کرد:

• تغییر نگرش و رفتار مصرفی: آموزش و فرهنگ‌سازی مردم، خصوصاً از سنین پایین، سبب ایجاد نگرش مثبت نسبت به اهمیت حفظ منابع انرژی و مصرف بهینه می‌شود. این تغییر نگرش زمینه‌ساز رفتارهای مصرفی بهینه است که در بلندمدت منجر به کاهش مصرف بی‌رویۀ انرژی می‌شود.
• افزایش حساسیت و مسئولیت‌پذیری: با آموزش صحیح، مردم نسبت به پیامدهای مصرف نادرست انرژی حساس‌تر می‌شوند و مسئولیت‌پذیری اجتماعی در مصرف انرژی افزایش می‌یابد که این امر همکاری عمومی برای مدیریت مصرف را تسهیل می‌کند.
• کاهش ناترازی و فشار بر شبکه انرژی: آموزش مداوم می‌تواند موجب کاهش تقاضای بی‌رویه در ساعات اوج مصرف شده و از ناترازی شبکه‌های برق و گاز جلوگیری کند. همکاری مردم در رعایت الگوهای مصرفی صحیح، جایگاه مهمی در مدیریت بحران انرژی دارد.
• انتقال فرهنگ بهینه مصرف به نسل‌های آینده: آموزش در مدارس و خانواده‌ها، موجب می‌شود نسل‌های آینده با شناخت بهتر انرژی و اهمیت صرفه‌جویی، مصرف انرژی را هوشمندانه‌تر مدیریت کنند. برنامه‌ها و طرح‌های آموزشی مانند «همیار انرژی» نمونه‌هایی موفق در این زمینه هستند.
• کاهش هزینه‌های انرژی: افراد با آموزش روش‌های صحیح استفاده از منابع انرژی، قادر خواهند بود مصرف خود را بهینه کرده و هزینه‌های مربوط به انرژی را کاهش دهند.
• تسهیل اجرای طرح‌های ملی: آموزش و اطلاع‌رسانی تخصصی، مشارکت عمومی را در اجرای طرح‌های بهینه‌سازی مصرف انرژی افزایش داده و باعث می‌شود اهداف کلان به‌طور مؤثرتری تحقق یابد.

منابع

• قرآن کریم.
• «آشنایی با مفاهیم انرژی و مصرف بهینه در مدارس»، شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی: شانا، تاریخ درج مطلب: 16 آبان 1395ش.
• «آشنایی با همۀ منابع انرژی در جهان و کاربرد آنها»، وب‌سایت جهانِ شیمی، تاریخ بازید: 30 اردیبهشت 1401ش.
• «آمار سرانه مصرف برق سال 1397-1401»، وب‌سایت آمارفکت، تاریخ به‌روزرسانی: 26 آذر 1403ش.
• «آیا مردم ایران بدمصرف هستند؟ آنچه آمار درباره ادعای وزیر می‌گوید»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 26 خرداد 1398ش.
• اکبری، بابک، «راه‌های کاهش مصرف انرژی: 12 راهکار اساسی و کاربردی»، وب‌سایت دیدبان سنجش امیرکبیر، تاریخ درج مطلب: 29 آگوست 2024م.
• «ایران در شدت مصرف انرژی رتبه اول را دارد»، وب‌سایت اتاق ایران‌آنلاین، تاریخ درج مطلب: 10 آبان 1401ش.
• «برای حفاظت از منابع انرژی چه باید کرد؟»، وب‌سایت ستاره، تاریخ درج مطلب: 23 آبان 1400ش.
• «بررسی نقش درختان و پوشش گیاهی در کاهش مصرف انرژی»، وب‌سایت ppt90، تاریخ بازدید: 29 مرداد 1404ش.
• «تاثير پوشش گياهى در صرفه‌جوئى مصرف انرژى ساختمان»، وب‌سایت سدروس سبز، تاریخ بازدید: 29 مرداد 1404ش.
• «چقدر انرژی در ایران هدر می‌رود؟»، وب‌سایت روزنامه فرهیختگان، تاریخ بازدید: 28 مرداد 1404ش.
• خرم‌فر، بابک، «مصرف انرژی خانه»، وب‌سایت کلینیک جامع انرژی ایران، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت 1397ش.
• خضری یزدان، رضا، «درباره انرژی»، وب‌سایت مؤسسه آموزش عالی انرژی، تاریخ بازدید: 28 مرداد 1404ش.
• زارع، حسین و سید الماسی، مهدی، «تأثیر فضای سبز شهری در صرفه‌جویی مصرف انرژی ساختمان‌ها»، کنفرانس عمران, معماری و شهرسازی کشورهای جهان اسلام، تبریز، 1397ش.
• «فرهنگ‌سازی و آموزش برای کاهش مصرف برق»، جوان‌آنلاین، تاریخ درج مطلب: 20 تیر 1403ش.
• فقیهی‌نیا، زینب و دیگران، «ارزیابی تاثیر تنوع پوشش‌ گیاهی در بام سبز گسترده بر مصرف انرژی ساختمان (نمونه موردی: ساختمان‌های مسکونی شهر تبریز)»، دوره 6، شماره 1، پیاپی 19، 1403ش.
• «کاهش ناترازی انرژی به آموزش و فرهنگ سازی نیاز دارد، ضرورت ترسیم ساز و کار‌های موثر برای گفتگو با مردم در خصوص مصرف بهینه برق»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1403ش.
• کریمی، یوسف و صفاری‌نیا، مجید، «روانشناسی اجتماعی و تغییر نگرش مصرف‌کنندگان انرژی»، تهران، انرژی ایران، شماره 22، اردیبهشت 1384ش.
• «لزوم رعایت مدیریت مصرف برق در اماکن مذهبی به‌عنوان الگوهای دینی»، وب‌سایت برق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 4 خرداد 1396ش.
• «مصرف لجام‌گسیخته انرژی در ایران به روایت آمار»، شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی: شانا، تاریخ درج مطلب: 11 مرداد 1403ش.
• موسوی، سید نجم‌الدین و دیگران، «تأثیر سبک زندگی ايرانی، اسلامی بر رفتار مصرف‌کننده»، کاوش‌های مدیریت بازرگانی، شمارۀ 23، بهار و تابستان 1399ش.
• «نقش آموزش و پرورش در تبیین فرهنگ بهینه‌سازی مصرف انرژی»، وب‌سایت روزنامه کائنات، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1403ش.
• همایونی، یاسین، «یادداشت: مدیریت مصرف از دیدگاه اسلام»، وب‌سایت توانیر، تاریخ درج مطلب: 7 شهریور 1402ش.
• یوسفی، مهدیه، «انواع انرژی چیست؟»، وب‌سایت فرادرس، تاریخ درج مطلب: 6 فروردین 1401ش.