پیش‌نویس:ابریشم

تصویری از یک کرم ابریشم (لارو پروانه ابریشم اهلی، Bombyx mori) در کنار چندین پیله ابریشم

ابریشم؛ تار حاصل از پیله کرم ابریشم.

ابریشم، الیافی پروتئینی، لطیف و بادوامی است که از پیلهٔ کرم ابریشم حاصل می‌شود. چین، خاستگاه این کالای گرانبها، جاده ابریشم را برای صادرات آن گشود که ایران نیز در دوران ساسانیان و پس از اسلام، به یکی از مراکز مهم تولید و صادرات ابریشم با کیفیت برتر تبدیل شد. امروزه با وجود چالش‌های تولید، ابریشم همچنان به‌عنوان یک کالای لوکس و ارزشمند شناخته می‌شود و صنعت نوغان‌داری آن به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس در یونسکو به ثبت رسیده است.

واژه‌شناسی ابریشم

ابریشم، رشته‌های بسیار نازکی است که از پیلهٔ کرم ابریشم به دست می‌آید. با جمع‌آوری تارهای طبیعی پیله می‌توان به الیاف نرم، لطیف، محکم و بادوام رسید. این تارها ساختمان پروتئینی دارند.

تاریخچه ابریشم

سرزمین چین، خاستگاه ابریشم است و چینی‌ها کشف ابریشم را به بانوی ابریشم نسبت می‌دهند. به‌منظور آسانی صادرات ابریشم از چین، راه درازی تا انطاکیه، پدید آمد که به جاده ابریشم، شناخته شد. در سدهٔ چهارم قبل از میلاد، ابریشم در یونان شناخته شده بود.

قدیمی‌ترین پارچهٔ ابریشمی یافت شده در ایران مربوط به حفاری‌های شهر قومس است که از ابریشم برای دور یقهٔ لباس استفاده شده است. در شاهنامه فردوسی نیز به آموزش بافتن ابریشم و تهیه لباس از آن، اشاره شده است. کارگاه‌های ایرانی تولید پارچهٔ ابریشم در دورهٔ ساسانیان، چنان پیشرفته بوده که محصولات آن‌ها از پارچه‌های ابریشم چینی، با کیفیت‌تر و زیباتر دانسته شده است. تولید ابریشم در ایران پس از اسلام نیز مورد توجه بوده است. لباس‌های ابریشمی زنان در اشعار، پرداخت ابریشم به‌عنوان خراج و کارگاه‌های ابریشم‌بافی شوشتر، یزد، طبرستان، گیلان و تبریز در گزارش‌های تاریخی آمده است. پس از حملهٔ مغول، پرورش کرم ابریشم در ایران رونق یافت و در دورهٔ صفویه، ایران یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان ابریشم بود. گیلان بیش‌ترین ابریشم و خراسان باکیفیت‌ترین ابریشم را تولید می‌کرد.

روش‌های تهیه ابریشم

کرم ابریشم توت؛ آسان‌ترین روش تولید ابریشم استفاده از کرم ابریشم توت بوده و ابریشم تولید شده به این روش، لطیف و بادوام است. مرغوب‌ترین پارچه‌های ابریشم از این روش به‌دست می‌آیند.

ابریشم صلح، آهیسما و اری؛ در تولید ابریشم از این نوع، کرم ابریشم کشته نمی‌شود و به کرم اجازه داده می‌شود تا پیله را ترک کند. ترک پیله موجب پاره شدن آن می‌شود و نخ‌های تولید شده، صافی کم‌تری دارند؛ اما استحکام آن‌ها بیشتر است.

ابریشم وحشی (توساریاتوساه)؛ این ابریشم از پیله کرم ابریشم وحشی تهیه می‌شود. الیاف این نوع ابریشم، طلایی‌تر و کوتاه‌تر است.

ابریشم coan؛ نوعی کرم ابریشم وجود دارد که تارهای ابریشم coan تولید می‌کند. این کرم‌ها از برگ درخت‌های کاج، ارس و بلوط تغذیه می‌کنند.

مراحل تولید ابریشم از کرم ابریشم توت

این تصویر کرم‌های ابریشم (Bombyx mori) را در حال تغذیه از برگ‌های توت (Morus spp) نشان می‌دهد.

کرم ابریشم از درخت توت تغذیه کرده و دور خود پیله‌ای از تارهای پروتئینی به‌نام فیبروئین می‌تند. تارهای پیله با صمغی به‌نام سریسین به یکدیگر می‌چسبند. پیله را در معرض هوای گرم قرار می‌دهند تا کرم ابریشم، کشته شود و تار ابریشم با طول ۶۰۰ تا ۹۰۰ متر به‌دست آید. سپس تارها را به هم می‌تابند تا نخ ابریشم حاصل شود. نخ‌ها را ابتدا سفید و سپس رنگ می‌کنند تا از آن‌ها پارچهٔ لطیف و رنگارنگی به‌دست آید.

خواص ابریشم

الیاف نرم و براق ابریشم، بادوام و قابل انعطاف است. ابریشم، خنک‌کننده بدن، جوان‌کننده و درخشان‌کننده پوست است و به همین دلیل، استفاده از روسری‌های ابریشمی در سالم نگه داشتن موها مؤثر است. استفاده از بالش و ملحفهٔ ابریشمی تأثیر مناسبی در خواب دارد. ابریشم با خلوص بالا، گرد و خاک را به خود جذب نمی‌کند و ابتلا به آلرژی و حساسیت را کم می‌کند. استفاده از پارچه‌های ابریشمی در کم کردن اگزما و تورم و قرمزی پوست نیز مؤثر است.

البته پارچهٔ ابریشمی به‌دلیل آن‌که جریان برق را عبور نمی‌دهد، سرشار از الکتریسیته ساکن است. همچنین پارچهٔ ابریشم با شسته شدن، آب می‌رود و کوچک می‌شود. ابریشم در زمستان گرم و در تابستان خنک است، که آن را تبدیل به پوشاکی چهارفصل می‌کند.

موارد استفاده از ابریشم

از ابریشم در صنایع مختلفی استفاده می‌شود. اولین صنعت پارچه‌بافی است. پارچهٔ به‌دست آمده از ابریشم نرم و خنک است. از ابریشم در صنعت شَعربافی نیز استفاده می‌شود. شَعر به‌معنی مو بوده و چون تارهای ابریشم شبیه به مو هستند این اسم روی آن نهاده شده است. شعربافی بعد از قالی‌بافی از رایج‌ترین صنایع در کاشان است. در مخمل‌بافی نیز از ابریشم استفاده می‌شود. مخمل نوعی پارچهٔ ابریشمی پرزدار است. ابریشم در صنعت قالی‌بافی نیز کاربرد دارد.

راه‌های تشخیص ابریشم اصل از ابریشم مصنوعی

تصویری از پارچه‌های ابریشم

لمس پارچه؛ یکی از راه‌های تشخیص ابریشم اصل، کشیدن چندباره دست روی پارچه است. گرم شدن دست، نشانهٔ آن است که جنس پارچه از ابریشم طبیعی است.

سوزاندن پارچه؛ پس از سوزاندن قسمتی از پارچه، اگر پارچه به‌آهستگی بسوزد و به حالت پودر درآید، ابریشم طبیعی است و اگر نخ جمع شده و به حالت گلوله درآمد، ابریشم مصنوعی است.

استفاده از انگشتر؛ اگر پارچه از داخل انگشتر به راحتی عبور داده شود، ابریشم طبیعی است و اگر با فشردگی و کمی سختی عبور کند، ابریشم مصنوعی است.

بازار جهانی ابریشم

چین با فاصله‌ای قابل توجه، بزرگ‌ترین تولیدکننده ابریشم در جهان است. حجم تولید ابریشم این کشور شش برابر هند است که خود دومین تولیدکننده بزرگ به‌شمار می‌رود. سه کشور دیگر در رده‌های بعدی تولید، ازبکستان، تایلند و برزیل هستند. ایران، با کسب رتبه هشتم در تولید ابریشم جهان، از دیرباز نقش برجسته‌ای در نوغان‌داری ایفا کرده است.

صنعت نوغان‌داری یا پرورش کرم ابریشم در ایران

صنعت نوغانداری در ۳۱ استان کشور فعال است. استان گیلان به‌عنوان قطب تولید پیله‌تر ابریشم شناخته می‌شود. این در حالی است که خراسان رضوی، علاوه بر رتبه دوم در تولید پیله‌تر، با تولید ۸۵درصد نخ ابریشم کشور، پایتخت ابریشم‌کشی ایران به‌شمار می‌رود.

تأثیر ابریشم بر محیط‌زیست

صنعت ابریشم با اثرات زیست‌محیطی متناقضی روبه‌رو است. از یک سو، ابریشم به‌عنوان یک الیاف طبیعی زیست‌تخریب‌پذیر، از مزایای زیست‌محیطی مانند نیاز کم به آفت‌کش‌ها و آب برخوردار است. از سوی دیگر، به‌دلیل مصرف سوخت‌های فسیلی در فرآوری پیله‌ها، دارای اثرات زیست‌محیطی بیشتری نسبت به برخی الیاف دیگر ارزیابی می‌شود. علاوه بر این، پرورش کرم ابریشم می‌تواند پیامدهای منفی بر سلامت کارگران (مانند مشکلات تنفسی و آلرژی) داشته باشد و در برخی مناطق مانند هند و ازبکستان، مسئله کار کودکان نیز در این صنعت گزارش شده است. برای رفع این چالش‌ها، سازمان دیده‌بان محیط‌زیست، استانداردی را برای تولید کرم ابریشم وضع کرده است. استانداردهای سازمان استاندارد جهانی منسوجات ارگانیک (GOTS) برای ابریشم نیز قابل استفاده است. این استانداردها کل مراحل تولید پارچه ابریشم از فرآوری الیاف گرفته تا تولید نخ و پارچه خام را پوشش می‌دهند.

ثبت جهانی در یونسکو

پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی، در سال ۱۴۰۱ش، در هفدهمین نشست کمیته بین‌الدولی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در رباط مراکش، به عنوان بیست و یکمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس کشور ایران ثبت جهانی شد. این دستاورد با مشارکت کشورهای افغانستان، آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان به ثبت رسید.

منابع

• «ابریشم جهانی؛ رنگی در تار و پود گردشگری گیلان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
• بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به‌تحقیق صلاح‌الدین منجد، قاهره، [بی‌نا]، ۱۹۵۶م.
• «پارچه ابریشم چیست؟»، سایت زینگ، تاریخ بازدید: ۷ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• «پارچه ابریشم و انواع آن»، سایت ویرگول، تاریخ بازدید: ۷ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• پتروشفسکی، ا.پ. «اوضاع اجتماعی و اقتصادی ایران در دوره ایلخانان»، تاریخ ایران کمبریج، به‌ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
• «پیش‌بینی تولید ۱۸۰۰ تن پیله تر ابریشم در کشور»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• پیگولوسکایا، ن. شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، به‌ترجمه عنایت‌الله رضا، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۶۷ش.
• زکالوند، نادیا، «همه چیز دربارهٔ پارچه ابریشم؛ کاربردها، انوع و نحوه تشخیص ابریشم مرغوب»، سایت من‌ومد، تاریخ درج مطلب: ۱۶ تیر ۱۴۰۰ش.
• طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، به‌ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، ۱۳۶۲ش.
• فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، به‌تحقیق محمد روشن و مهدی قریب، تهران، فاخته، ۱۳۷۴ش.
• «کمی دربارهٔ ابریشم و مزایای آن در صنعت مد»، سایت بردیا استودیو، تاریخ درج مطلب: ۲۶ فروردین ۱۴۰۰ش.
• لانگ، د.م. «ایران و چین»، تاریخ ایران کمبریج، به‌ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
• مشکور، محمدجواد، تاریخ اجتماعی ایران در عهد باستان، تهران، اشرفی، ۱۳۴۲ش.
• معین، محمد، فرهنگ معین، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۷ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• «نخ‌های ابریشمی و ارزش آن‌ها در بازار»، وب‌سایت نخ‌شاپ، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مهر ۱۴۰۳ش.
• «نقش الیاف ابریشم در صنعت مد»، وب‌سایت نساجی، تاریخ بازدید: ۴ شهریور ۱۴۰۴ش.
• .J.P. and E.M. Buhrer, The Silk Road Saga, New York, 1989.
• Herzig, E.M. , ‘’The Volume of Iranian Raw Silk Exports In The Safavid Period’’, the Journal of The Society of Iranian Studies, 1992.
• Scott, Ph. , The Book of Silk, London, 1993.