پیش‌نویس:پنبه

پنبه؛ گیاهی پرکاربرد در صنایع مختلف به‌ویژه پوشاک

پنبه، گیاهی باارزش و پرکاربرد است که از الیاف نرم و سفید غوزه‌هایش برای تولید نخ و پارچه استفاده می‌شود. دانه‌های روغنی آن در صنعت غذایی، دارویی و صابون‌سازی به‌کار می‌رود و کنجاله‌اش خوراک دام است. واژهٔ «پنبه» ریشه‌ای کهن در فارسی دارد و در زبان‌های مختلف با نام‌هایی چون «قُطن» و «کُرسُف» شناخته می‌شود. ویژگی‌هایی چون نرمی، جذب بالا و مقاومت حرارتی، آن را به «طلای سفید» بدل کرده است. پیشینهٔ کشت پنبه در ایران به دوران باستان بازمی‌گردد و در طب سنتی و فرهنگ عامه نیز جایگاهی ویژه دارد. حضور پررنگ آن در امثال، آیین‌ها و شعر فارسی، نشان از پیوند عمیق این گیاه با زندگی و ذهن ایرانیان دارد.

معرفی پنبه

پنبه، گیاهی است که از الیاف غوزهٔ آن برای تهیهٔ نخ و پارچه استفاده می‌شود. این گیاه، دارای گل‌هایی زیبا و مصارف متنوع است. پنبه، از سلولوز تشکیل شده، نرم و پف‌دار است و به دور تخم‌های گیاه پنبه می‌روید.

داخل میوهٔ غوزه‌ای یا بیضی‌شکل پنبه، تخم‌های ریزی وجود دارد که دور آن‌ها با تارهای سفید یا زردرنگ احاطه شده است. تخم پنبه، از دانه‌های روغنی است و برای تولید کره، روغن و انواع صابون به‌کار می‌رود. کنجاله پنبه نیز به‌عنوان کود و علوفه دام ستفاده می‌شود.

واژه‌شناسی پنبه

واژه پنبه، از ریشه «پمبگ» در فارسی پهلوی گرفته شده و در گویش‌های مختلف ایرانی، بیش‌تر به‌صورت «پمبه» تلفظ می‌شود. همچنین، در نواحی مرکزی ایران، به پنبه «لوکه»، «چُله» یا «چُلَّه» و در دلیجان نیز آن را «ویش» یا «ویژ» می‌گویند. پنبه را در زبان عربی، قُطْن، بِرَش، طوط و کُرسُف می‌گویند و این واژگان در متون کهن و طبی ایرانیان نیز دیده می‌شوند.

ویژگی‌های پنبه

لیف پنبه، با وجود نرمی و لطافت، محکم است؛ همچنین دارای خواص جذب رطوبت بالا، مقاومت زیاد در برابر حرارت و مقاومت کم در برابر چروک شدن، مقاومت سایش بالا، قابلیت زیاد در جذب رنگ‌ها و ضدحساسیت است. این ویژگی‌ها، پنبه را به یکی از مهم‌ترین محصولات زراعی تبدیل کرده است.

ارزش غذایی پنبه

پنبه، سرشار از پروتئین و روغن است. دانه‌های پنبه، رتبه دوم دانه‌های روغنی را در جهان دارد. پروتئین موجود در دانه‌های روغنی پنبه، ۶ درصد از پروتئین لازم در سطح جهانی را تأمین می‌کند.

ارزش اقتصادی پنبه

پنبه، علاوه بر کاربری نساجی و روغنی، در اشتغال‌زایی نیز اثرگذار است. همچنین در تولید تورهای ماهی‌گیری، فیلتر قهوه و چای، کاغذ و صحافی به‌کار می‌رود. گیاه پنبه، با توجه به ارزش اقتصادی و کارایی ویژه آن، به‌نام «طلای سفید» نام‌گذاری شده است.

پیشینه پنبه

در برخی آثار کهن، از گیاه پنبه، کشت آن و موارد استفاده آن در بلخ، جزایر خلیج فارس و بحرین اشاره شده است. همچنین ایرانیان در دوره‌ای که پنبه برای دیگر سرزمین‌ها ناشناخته بوده، پوشاک پنبه‌ای داشته‌اند.

اصطخری (سده چهارم هجری)، به کیفیت بالای ابریشم و پنبه ایرانی، به‌خصوص در مناطق نیشابور و مرو اشاره کرده است. پنبه در قرن ۵ق، از جمله اقلام مورد معامله در نواحی خوارزم، غزنه و سیستان بوده است. کاربردهای گوناگون و گسترده پنبه، موجب شده بود که دولت‌ها، قوانین ویژه‌ای به‌منظور نظارت بر کار پنبه‌فروشان و حلاجان، وضع کنند.

برخی از پژوهشگران، پنبه را از گیاهان بومی ایران دانسته‌اند که در بخش‌های مختلفی مانند مازندران، گرگان، آذربایجان، خراسان، اصفهان و فارس، کشت می‌شود. هرچند، نشانه‌هایی از حضور این گیاه، در ۵۰۰۰ سال پیش از میلاد، در مکزیک و دره سند (پاکستان امروزی) نیز وجود دارد.

پنبه در طب سنتی

در طب سنتی، پنبه را دارای طبع گرم و معتدل می‌دانند. زکریای رازی (۲۵۱-۳۱۳ق) مغز دانه پنبه را دارای خواص گرم‌کنندگی، نرم‌کنندگی سینه و مفید برای سرفه دانسته است. همچنین برگ پنبه برای دفع اسهال کودکان تجویز می‌شد.

ابن‌سینا (۳۷۰-۴۲۸ق)، دانه‌های پنبه را بادشکن می‌دانست. از نظر او، ضماد تهیه‌شده از بیخ پنبه بیابانی در آب برای درمان ورم و باد سرخ و افشره و روغن پنبه برای درمان درد گوش مفید است. از نظر طب سنتی، پنبه سوخته برای بندآوردن خون‌ریزی؛ دود پنبه برای آبریزش بینی؛ جوشانده آن برای درمان بیماری‌های رحمی؛ ضماد آن برای درمان التهاب مفاصل و استفاده از خاصیت جذب پنبه برای کشیدن آب زخم‌ها، مفید است.

اولین کارخانه تصفیه پنبه در ایران

در پی گسترش تجارت در بندر گز در دوره قاجار، نخستین کارخانه تصفیه پنبه ایران در این شهر تأسیس شد. این کارخانه که به نام کارخانه تصفیه پنبه لیوانی شناخته می‌شود، در ادامه سیاست‌های توسعه اقتصادی عصر ناصرالدین‌شاه و با هدف سامان‌دهی تولید و صادرات پنبه، به‌ویژه به روسیه، ایجاد شد. تأسیس آن نقطه‌عطفی در شکل‌گیری صنایع وابسته به کشاورزی در شمال ایران بود و به رونق اقتصادی بندر گز انجامید. این کارخانه امروز به عنوان قدیمی‌ترین واحد صنعتی فعال منطقه، با شماره ۱۲۵۵۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

پنبه در طب مردمی

در قوچان، برای درمان گوش‌درد، مقداری از مدفوع ماده‌الاغ را روی حرارت گذاشته، سپس پنبه‌ای را به دود آن آغشته کرده و داخل گوش می‌گذاشتند. مردم در نقاط مختلف ایران، برای دفع کرمک در اطفال، پنبه آغشته به سرکه یا نفت را به‌صورت شیاف استفاده می‌کردند. مردم سروستان، به‌جای دندان کنده‌شده کودک، مقداری پنبه آغشته به نمک می‌گذاشتند.

پنبه در فرهنگ ایرانی

ایران، از کهن‌ترین تمدن‌های بشری است که پنبه‌ی ریسیده را در تولید پوشاک به‌کار گرفت. ایرانیان از پنبه در مناسک و مراسم نیز بهره می‌گیرند؛ در کردستان، در مراسم کوسه‌گردی نوروز، برای درست کردن ریش از پنبه استفاده می‌شود. همچنین در برخی از نقاط ایران، هنگام دفن میت، دو ترکه نیم‌متری که سر آن‌ها پنبه گذاشته‌اند، زیر دو بغل میت قرار می‌دهند.

مردم، در برخی از مناطق ایران، نخ‌ریسی را در شب‌های چهارشنبه و جمعه، نحس می‌دانستند. مردمی گاهی، مقداری پنبه را داخل دودکش تنور قرار می‌دادند و پس از مدتی، به سراغ آن می‌رفتند. اگر پنبه‌ها به‌صورت رشته‌های بلند درآمده باشد، نشان از در راه بودن مسافر است.

پنبه در ادبیات فارسی

واژه پنبه، از جمله واژگان کهنی است که در آثار شاعران و نویسندگان ایرانی، حضور دارد. مولانا در شعر خود، بارها از «پنبه» استفاده کرده است:

الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

نظامی نیز در منظومه خسرو و شیرین خود از این واژه بهره گرفته است: الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

سعدی، در حکایت‌های خود، از واژه پنبه استفاده کرده است:

الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

همچنین شیوه‌های مختلف حلاجی‌کردن پنبه، جداکردن دانهٔ آن از وَش، پاک‌کردن پنبه با عمل زدنِ آن و سایر اعمال اجرایی روی این گیاه، همواره بن‌مایهٔ بسیاری از تشبیهات و کنایات ادبیات فارسی بوده است. علاوه بر آن، تناسب شهرت منصور حلاج (عارفی که حقیقت را از مجاز بازشناخت) با پنبه، زمینه‌ساز شکل‌گیری مضامینی جدید در شعر فارسی بوده است.

علاوه بر ادبیات رسمی، در ادبیات عامه نیز واژه پنبه، نقشی پررنگ داشته است. برای مثال، در امثال و حِکم ایرانیان، ترکیبات کنایی بسیاری از این واژه، استفاده کرده‌اند، مانند «پنبه به ریش کسی گذاشتن» (به تدبیر خود، کار از دست او گرفتن)؛ «پنبه در گوش کردن/ نهادن/ افکندن» (کنایه از غفلت داشتن)؛ «مثل پنبه» (سفید و نرم بودن)؛ «با پنبه سر کسی را بریدن» (آهسته، کسی را به نابودی کشاندن)؛ «شتر در خواب بیند پنبه دانه»؛ «پنبه لحاف کهنه باد دادن»؛ «پنبه دزد دست به ریشش می‌کشد»؛ «پنبه کهنه کرباس نمی‌شود، دشمن دیرینه هم دوست»؛ «آتش به پنبه افتادن» (کنایه از دو چیز متضاد که منجر به نابودی خواهد شد).

منابع

• ابن‌اخوه، محمد، معالم القربة، به‌تحقیق روبن لوی، کیمبریج، ۱۹۳۷م.
• ابن‌سینا، قانون، ترجمهٔ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۶۶–۱۳۷۰ش.
• ابن‌میمون، موسی، شرح اسماء العقار، به‌تحقیق ماکس مایرهف، مکتبة المثنی، ۱۹۴۰م.
• افروس، علی‌شیر، «مروری بر اهمیت پنبه و مقایسهٔ شرایط آن در ایران و جهان»، صنعت نساجی و پوشاک، ]بی‌تا[.
• اصطخری، ابراهیم، ممالک و مسالک، ترجمۀ کهن فارسی، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۳ش.
• «پنبه طلای سفید»، نامۀ اتاق بازرگانی، تهران، شماره ۳۲۱، ۱۳۷۳ش.
• حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، به‌تحقیق محمدتقی میر، تهران، شرکت دارویی پخش رازی، ۱۳۷۱ش.
• حائری، علیرضا و آسایش، آزیتا، «بررسی وضعیت پنبه در ایران و جهان»، دفتر مطالعات آماری و راهبردی صنعت نساجی، تهران، ۱۳۸۸ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، گزیدۀ امثال و حکم، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، تیراژه، ۱۳۶۸ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۳۱ فروردین ۱۴۰۱ش.
• ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش.
• رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی، ۱۳۸۴ش.
• رنجبر، حسین و دیگران، سرزمین و فرهنگ مردم ایزدخواست، تهران، مؤسسه فرهنگی آیات، ۱۳۷۳ش.
• زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۵ش.
• سعدی، بوستان، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۳۱ فروردین ۱۴۰۱ش.
• شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
• شهری، جعفر، قند و نمک، تهران، معین، ۱۳۷۰ش.
• طباطبایی اردکانی، محمود، فرهنگ عامۀ اردکان، تهران، شورای فرهنگ عمومی استان یزد، ۱۳۸۱ش.
• کیوان، مصطفی، نوروز در کردستان، تهران، سازمان چاپ تبریز، ۱۳۴۹ش.
• گرامی، بهرام، گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، تهران، سخن، ۱۳۸۶ش.
• قهرمان، احمد و اخوت، احمدرضا، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
• معین، محمد، حاشیه بر ج ۱ برهان قاطع، محمدحسین بن خلف، تهران، نیما، ۱۳۸۰ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۳۱ فروردین ۱۴۰۱ش.
• مولانا، دیوان شمس، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۳۱ فروردین ۱۴۰۱ش.
• نظام‌الملک، حسن، سیرالملوک (سیاست‌نامه)، به‌تحقیق هیوبرت دارک، تهران، فراهانی، ۱۳۵۵ش.
• نظامی، خمسه، خسرو و شیرین، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۳۱ فروردین ۱۴۰۱ش.
• نیاکی، صحت، گیاهان کشاورزی ایران، اهواز، دانشگاه جندی‌شاپور، ]بی‌تا[.
• همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، تهران، به نشر، ۱۳۷۱ش.
• MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1945.
• Pliny, The Natural History, ed. J. Bostock, London, 1855.
• Theophrastus, Enquiry into Plants, tr. A. Hort, New York, 1916.