پیش‌نویس:سقط جنین

سقط جنین

سقط جنین، پایان دادن به حیات جنین پیش از تولد.
سقط جنین، به‌معنای پایان بارداری پیش از توانایی زیست جنین در خارج از رحم، پیشینه‌ای طولانی در تاریخ و نظام‌های حقوقی دارد؛ از قانون‌نامۀ حمورابی تا ایران باستان. از نظر پزشکی، سقط به انواع طبیعی، درمانی، ضربه‌ای و جنایی تقسیم می‌شود. ادیان بزرگ جهان با این عمل مخالفت کرده‌اند؛ بوداییان آن را قتل می‌دانند، یهودیت ممنوع ولی نه در حد قصاص شمرده، مسیحیت مطلقاً حرام دانسته و اسلام نیز آن را به‌طور کامل منع کرده است. در کنار این مبانی، عوارض متعدد جسمی و روانی همچون خونریزی، عفونت، ناباروری و افسردگی گزارش شده است. در حقوق ایران نیز سقط جنین جرم‌انگاری شده و بسته به مراحل رشد، دیه و مجازات‌هایی برای آن مقرر گردیده است، مگر در موارد تهدید جدی جان مادر. این مقاله همچنین به زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی مؤثر بر افزایش این پدیده در ایران معاصر، از جمله رواج انگاره‌های فمینیستی مانند مالکیت بر بدن و تأثیر سیاست‌های پیشینِ تنظیم خانواده می‌پردازد.

وژه شناسی سقط جنین

واژۀ عربی «سقط» از ریشۀ «سقوط» به‌معنی افتادن از بالا به پایین، لغزش و‌انداخته‌شدن است. واژۀ عربی «جنین» از ریشۀ «جنّ» به‌معنای «پوشیده‌بودن» است و به‌دلیل اینکه فرزند در رحم مادر از دیده‌ها پنهان است، او را جنین می‌گویند. در علوم ‌زیستی به‌ موجودی که از لقاح اسپرم مرد و تخمک زن حاصل می‌شود، ‌از سه‌ تا هشت ‌هفتگی‌ رویان‌ و پس ‌از هشت‌ هفتگی ‌تا زمان‌ تولد، جنین‌ گفته‌اند. اصطلاح «سقط جنین» از منظر علم پژشکی به ختم حاملگی قبل از هفتۀ بیستم بارداری و در کاربرد فقهی، به افتادن یا‌انداختن فرزند از رحم مادر، قبل از کامل‌شدن آن گفته می‌شود.

پیشینه سقط جنین

پیشینه سقط جنین در جهان

سقط جنین از دیرباز مورد توجه نظام‌های حقوقی بوده است. در قانون‌نامۀ حمورابی که به حدوداً ۱۸۰۰ سال پیش از میلاد برمی‌گردد و نیز در دیگر قانون‌نامه‌های مهم دوران باستان، سقط جنین موضوعی مطرح بوده است. امپراتوری آشور و حمورابی چهارمیخ کشیدنِ بدون خاک‌سپاری را برای مادری که جنین خود را سقط می‌کرد، در نظر گرفته بود.

پیشینه سقط جنین در ایران

ایرانیان از دوران باستان، جنین را مشمول کرامت انسان و دارای حق زندگی می‌دانستند؛ بر این اساس، سقط جنین در ایران باستان عملی زشت محسوب می‌شد و مورد نفرین قرار می‌گرفت. ممنوعیت سقط جنین در ادوار مختلف تاریخ ایران ادامه پیدا کرد و سقط عمدی در ‌فرهنگ ایرانی، یک تابو بود. در تمام قوانین، همۀ اطرافیان زن باردار ملزم به حمایت از وی، جنین و سپس فرزند او می‌شده‌اند تا مادر از ترس تنهایی یا تصور بر نیامدن از عهدۀ ادارۀ فرزند، اقدام به سقط نکند. با ورود دین اسلام به ایران، ممنوعیت سقط جنین با تاکید بیشتر ادامه یافت. در دوران معاصر با پیشرفت دانش پزشکی و برپایی مراکز درمانی مدرن در ایران، سقط جنین در موارد لزوم فقط در کلینیک‌ها انجام می‌شد و از نظر قانونی با محدودیت‌های بسیاری همراه بود. با وجود این، راه برای سقط جنین هموارتر شد و دگرگونی سبک زندگی، افـراد بیشتری را به سقط جنین خودخواسته تشویق می‌کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، قوانین سقط جنین سابق لغو و مقررات قانون مجازات اسلامی دیات در 1361ش جایگزین آن شد. اولین آمار رسمی از سقط جنین در ایران را وزارت بهداشت کشور در 1377ش اعلام کرد و آشکار شد که پدیدۀ سقط جنین عمدی، روند صعودی دارد.

انواع سقط جنین

سقط جنین از نظر پزشکی و حقوقی به انواعی تقسیم می‌شود:

1. سقط جنین طبیعی: این نوع سقط به‌سبب بیماری‌های مربوط به مادر و جنین، صورت می‌پذیرد.
2. سقط جنین ضربه‌ای: سقطی که در اثر درگیری‌ یا تصادف‌ و بدون هیچ عمدی رخ ‌دهد.
3. سقط جنین جنایی: در این‌گونه سقط، شخص با اراده و قصد قبلی، به حیات جنین پایان می‌دهد.
4. سقط جنین درمانی: در جایی است که ادامۀ حاملگی برای زن خطرناک باشد و جان وی به علت بیماری در خطر باشد. این نوع سقط توسط پزشک و به‌منظور درمان مادر صورت می‌پذیرد. بر اساس قانون، سقط‌ درمانی با تحقق چند شرط مجاز است:
   1. عمر جنین بیش از چهار ماه نباشد (قبل از دمیدن روح)؛
   2. جنین، بیماری یا نقص جدی داشته باشد یا موجب آسیب یا بیماری قطعی برای مادر شود؛
   3. رضایت مادر؛
   4. تایید سه پزشک متخصص بر وجود قطعی بیماری؛
   5. تایید سازمان پزشکی قانونی.

همایش ارتقا سلامت بانوان با موضوع پیشگیری از سقط جنین - طرقبه

سقط جنین در ادیان و مذاهب جهان

در برخی ‌از کشورها، جنین ‌تا زمان ‌تولد بخشی ‌از بدن ‌مادر به‌‌شمار می‌رود و مستقلاً دارای ‌هیچ ‌حق‌ قانونی ‌نیست؛ اما ادیان و مذاهب مختلف، رویکردهایی نسبت به سقط جنین داشته‌اند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود:

بودا

نزد برخی از اخلاق‌گرایان بودایی، جنین و نوزاد از نظر کیفی هیچ فرقی با هم ندارند. از این منظر سقط جنین را باید به‌مثابه قتل یک انسان دیگر انگاشت، نه برداشتن بخشی از مادر. در اخلاق بودایی سقط جنین به‌شدت نفی شده است، با این استدلال که از اولین لحظۀ ورود آگاهی به کالبد در رحم مادر تا خروج آن کالبد در لحظۀ مرگ، زندگی جریان دارد. آیين بودا در هيچ‌یك از مراحل رشد جنين، اجازه سقط نمی‌دهد. در باور بودایی مجازات قتل جنين با مجازات قتل یك انسان بالغ برابر است و کسی که به این عمل دست یازد، دیگر پيرو بودا نخواهد بود.

یهودیت

در آیین یهود به سقط عمدی جنین اشاره نشده است ولی سقط ضربه‌ای، مورد اشارۀ این دین بوده است. در تلمود سقط جنين، قتل عمد تلقی نشده و از این‌رو برای ساقط کنندۀ جنین، مجازات قصاص در نظر گرفته نشده است. با این همه سقط جنین ممنوع است. محققان ممنوعیت سقط جنین را با استفاده از قیاس اولویت، از قوانین مربوط به جلوگیری از بارداری، جماع منقطع، یا داشتن رابطۀ جنسی با همسر در وقتی‌ که احتمال آسیب به جنین او وجود دارد، استنباط کرده‌اند، چه بر اساس تلمود، انجام چنین اعمالی گناه است و چنین گناهکاری «خون‌ریز» شمرده شده است؛ پس اگر کسی که برای مثال، با جماع منقطع سبب می‌شود که نطفه‌ای شکل نگیرد مجرم است، کسی که جنین موجود را از بین ببرد، به‌طریق اولی مجرم است.

مسیحیت

نخستین همایش علمی بررسی ابعاد سقط جنین در شهرکرد

هرچند در کتاب مقدس مسیحیان، به‌صراحت از منع سقط‌جنین سخنی به میان نیامده است؛ اما از همان سده‌های آغازین پیدایش این دین، انجمن مسیحیان این عمل را مطلقاً ممنوع اعلام کرد. کلیسای کاتولیک رم، با «انسان کامل» دانستن جنین از همان زمان انعقاد نطفه، افزون بر گناه دانستن سقط‌جنین، برای مرتکبان این عمل، مجازات شرعی در نظر گرفت. کاتولیک‌ها با استناد به برخی قواعد و در مواردی مانند معالجۀ بیمار (مادر) که ممکن است سقط‌جنین را در پی داشته باشد، این عمل را پذیرفته‌اند. اندیشمندان ارتدکس، با انسان بالقوه دانستن جنین، تنها در موارد استثنایی (خطر جانی برای مادر) این عمل را پذیرفته‌اند. گروهی از پروتستان‌ها در ابتدا با این نگاه که جنین از همان زمان انعقاد نطفه، تلفیقی از جسم و روح است، در برابر سقط‌جنین مقاومت کردند ولی در ادوار بعد، در برخی موارد، این عمل را پذیرفتنی و قابل توجیه دانسته‌اند.

اسلام

در دین اسلام سقط جنین به هر وسیله‌ای حرام است و تفاوتی میان مشروع و نامشروع بودن (زنازادگی) جنین نیست. در حرمت سقط، هیچ‌ تفاوتی در سن جنین نیست؛ ازاین‌رو به‌موازات قرار‌گیری نطفه در جدارۀ رحم، سقط آن ناروا است. از سوی دیگر رضایت والدین هیچ اثری در حرمت این عمل ندارد. در فقه شیعه، استدلال‌های بسیاری بر حرمت این عمل اقامه شده است که از آن جمله می‌توان به روایتی از امام هفتم شیعیان اشاره کرد، از ایشان در مورد زنی که خوف باردار شدن دارد پرسیدند که آیا می‌تواند نطفۀ درون رحم را با دارو از بین ببرد؟ ایشان این عمل را تجویز نکرده و گفتند: اولین چیزی که خلق می‌شود، نطفه است. برخی فقهیان دامنۀ این حرمت را تا حدی گسترانده‌اند که حتی اجازۀ سقط جنین ناقص‌الخلقه را هم نداده‌اند. هرچند گروهی دیگر قائل به‌ تفصیل شده و پیش از دمیدن روح، سقطِ جنین ناقص‌الخلقه مجاز شمرده‌اند.

آسیب‌ها و عوارض سقط جنین

همایش ارتقا سلامت بانوان با موضوع پیشگیری از سقط جنین - طرقبه

پژوهشگران عوارض بسیاری را برای سقط جنین برشمرده‌اند؛ تب، استفراغ، درد مزمن شکمی، خونریزی، اختلالات گوارشی و برخی دیگر از اختلالات، از جمله عوارض جزئی به شمار می‌روند. همچنین بیهوشی، سوراخ شدن یا ایجاد شکاف در رحم، انسداد جریان خون، عفونت و خونریزی شدید، تشنج و آسیب‎های مربوط به غدد از عوارض کلی سقط جنین است. سرطان پستان از دیگر عوارض مرتبط با سقط جنین است. همچنین یافته‌های دیگر اختلال در خواب، اضطراب، مشكلات جسمي و افسردگي را از آسیب‌های این پدیده دانسته‌اند.

عوامل سقط جنین در ایران

از نظر کارشناسان، عواملی مانند افزایش تعداد اولاد، جنسیت، اختلافات خانوادگی، مشکلات معیشتی، حاملگی ناخواسته، ارتباط‌های جنسی نامشروع و آگاهی نداشتن از روش‌های کنترل بارداری، رشد فردگرایی در نسل جوان، فقدان اطلاعات پزشکی در بارۀ فرایند تشکیل جنین، داروهای در دسترس برای سقط جنین و گاهی قصور احتمالی کادر درمان، از مهم‌ترین عوامل سقط جنین غیردرمانی در ایران محسوب می‌شود.

سقط جنین در قانون مجازات اسلامی

طبق مادۀ 306 قانون مجازات اسلامی، سقط جنین جرم محسوب شده و برای آن مجازات‌هایی مانند دیه و تعزیر در نظر گرفته شده است. در مادۀ 716 قانون مجازات اسلامی، مقدار دیۀ جنین به تبعیت از حکم فقهی آن و با توجه به مراحل رشد جنین تعیین شده است.

زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی افزایش سقط جنین در ایران

رواج افکار فیمینستی

انگارۀ مالکیت و زیبایی بدن

انگارۀ مالکیت بدن و حفظ زیبایی‌اندام از‌اندیشه‌های اصلی فیمینستی محسوب می‌شود که ریشه در سبک زندگی غربی دارد و امروزه در ایران نیز رایج شده است. یکی از شعارهای اصلی فمینیستی، «بدن من، انتخاب من» بوده که به نظر کارشناسان یکی از پیامدهای مهم آن گرفتن حق حیات از جنین است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که افزایش انگارۀ مالکیت و جاذبه‌های بدنی در جامعه با افزایش چشم‌چرانی و روابط خارج از هنجارهای فرهنگی، اخلاقی و شرعی، بیماری‌های مقاربتی، فرزندان نامشروع و سقط جنین همراه بوده است.

اندیشۀ آزادی و برابری زنان

انگارۀ آزادی زنان و برابری آنها با مردان ابتدا در غرب مطرح شد و همگام با مباحث توسعۀ اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی وارد ایران شد؛ برای مثال مسئله آزادی زنان و برابری آنها با مردان از اواخر دهۀ 1370ش در سینمای ایران مورد توجه قرار گرفت، روابط خارج از عرف و شرع در سینمای ایران عادی‌سازی شد و از آن‌جایی که آزادی مطلق زنان در روابط خارج از عرف و شرع، گـاهی به بارداری ناخواسته می‌انجامد، فمینیست‌ها خواستار آزادی سقط جنین شدند. طبق باور بسیاری از فمینیست‌ها، زن حق پایان‌دادن به بارداری خود را بدون اجازۀ دولت و دیگران (پزشـک)، حتی همسر خـود دارد. از این منظر، در ازدواج شرعی نیز گاهی زن به‌دلیل حفظ موقعیت شغلی، اجتماعی و تحصیلی، علاقه‌ای به ادامۀ بارداری خود ندارد و از حق انتخاب برای حفظ یا سقط جنین، برخوردار است.

سیاست‌های جمعیتی و تنظیم خانواده

از زمینه‌های اثرگذار در افزایش سقط جنین، سیاست‌های جمعیتی و برنامه‌های تنظیم ‌خانواده است که قبل از انقلاب اسلامی ایران آغاز و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با‌اندکی وقفه، دوباره در دهۀ 1370ش با حمایت‌ها و برنامه‌ریزهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و تبلیغاتی وسیع اجرا شد. بر اساس یافته‌های پژوهشی، انگارۀ شناختی «فرزند کمتر، ‌ زندگی بهتر»، اهمیت و ارزشمندی فرزند و فرزندآوری را تضعیف و زمینۀ گرایش خانواده‌های ایرانی به سقط جنین را فراهم کرد. این در حالی است که ایرانیان به‌صورت فرهنگی، یک جامعۀ خانواده‌مدار شناخته می‌شوند و فرزندآوری و استحکام خانواده را ارزش تلقی می‌کنند.

منابع

• • ابن‌بابویه، محمد بن ‌علی، من لا یحضره الفقیه، قم، جماعة المدرسین فی الحوزه العلمیه، ۱۴۰۴ق.
  • ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
  • اختری، الهام، «سقط جنین از ایران باستان تا ایران امروز»، مجلۀ مامایی و نازایی زنان ایران، دوره نوزدهم، شمارۀ 40، اسفندماه 1395ش.
  • احمدی، عزت‌الله و دیگران، «تبیین جامعه‌شناختی مدیریت بدن و ارتباط آن با عوامل اجتماعی و فرهنگی در میان دختران و زنان شهر تبریز»، مجلۀ پژوهش‌نامة زنان، شمارۀ 15، پاییز 1395ش.
  • اکرمی، محمد و دیگران، «پرهیز از خطای پزشکی در سقط درمانی، چقدر باید مراقب باشیم؟» مجله اخلاق و تاریخ پزشکی، دورۀ سوم، شمارۀ 4، 1389ش.
  • «الگوی سوم زن، در ستیز با جاهلیت»، وب‌سایت دیگران، تاریخ درج مطلب: 7 آذر 1402ش.
  • امینی ثانی، نیره و دیگران، «بررسي ارتباط سقط با خطر سرطان پستان در زنان ساكن مشهد: يك مطالعه مورد شاهدي»، دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي درماني اردبيل، شماره 3، 1382ش.
  • بهجتی اردکانی، زهره و دیگران، «ضرورت بررسی ابعاد مختلف سقط جنین در ایران»، فصلنامه باروری و ناباروری، پاییز 1384ش.
  • بلالی، اسماعیل، «زنان و پیامدهای سقط جنین»، مطالعات راهبردی زنان، شماره 22، 1382ش.
  • تبریزی، جواد، صراط النجاة، قم: دفتر نشر برگزيده، ‌‌‌‌۱۴۱۶ق.
  • «تعریف جنین»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1398ش.
  • خامنه‌ای، سیدعلی، اجوبة الاستفتائات، کویت،‌ دار النبأ، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
  • خویی، ابوالقاسم، احکام جامع مسایل پزشکی، قم، ‌ دار الصدیقه الشهیده، 1432ق.
  • خویی، ابوالقاسم، المسائل الشرعیه، قم، مؤسسه الخوئی الاسلامیه، خویی، بی‌تا.
  • «روزانه 1000 جنین زنده در کشور سقط می‌شوند/ سقط جنین 20 برابر تلفات سوانح رانندگی کشور»، وب‌سایت مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 31 تیر 1399ش.
  • رهبر، ناهید و دیگران، «ارتباط سقط خود به خودي و سلامت عمومي»، زنان، مامایی و نازایی، 1389ش.
  • «ریشه‌های فرهنگی و اجتماعی «سقط جنین» در قانون مورد توجه قرار گیرد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 2 مهر 1403ش.
  • سبزواری، عبدالاعلی، مهذب الاحکام، قم، دارالتفسیر، 1413ق.
  • سلطانی‌‌نسب‌، رضا، جنین‌‌شناسی ‌انسان‌: بررسی‌ تکامل ‌طبیعی ‌و غیرطبیعی‌ انسان‌، تهران، بی‌نا، ‌1356ش‌.
  • سلیمانی، حسین، «سقط جنين در مسیحیت»، باروري و ناباروری، شماره 4، 1384ش.
  • سلیمانی، حسین، «سقط جنين در يهوديت»، باروري و ناباروری، شماره 4، 1384ش.
  • سیستانی، علی، منهاج الصالحین، قم، انتشارات مهر، ۱۴۱۴ق.
  • شجاعی، علیرضا، «آيين بودا و اخلاق سقط جنين»، پژوهشنامه اديان، شماره 21، 1396ش.
  • شعبانی مهند، حسین، «تاریخچه بازنمایی سقط جنین در سینمای ایران و جهان»، فصلنامۀ علمی-تخصصی فرهنگ پژوهشی، شمارۀ 55، پاییز، 1402ش.
  • شمشیری میلانی، حوریه، «سقط جنین عمدی»، پژوهش در پزشکی، شماره 4، 1385ش.
  • عباسی، محمود، حقوق پزشکی؛ مجموعه مقالات، تهران، انتشارات حقوقی، 1383ش.
  • عباسی، محمود و دیگران، «مبانی سقط‌درمانی و بررسی آن از منظرحقوق جزای پزشکی»، فصلنامه حقوق پزشکی، سال ششم، شمارۀ 20، بهار 1391ش.
  • فدایی، مهدی، «پیامد‌های منفی افراط در مدیریت بدن و دست‌کاری بدنی»، وب‌سایت موسسۀ فرهنگی هنری سبک زندگی آل‌یاسین، تاریخ درج مطلب: 22شهریور 1400ش.
  • فلاح‌نژاد، فاطمه، «بررسی تطبیقی سقط جنین در قانون مجازات ایران و قانون مجازات روسیه»، مجلۀ پژوهشنامۀ زنان، سال چهارم، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1392ش.
  • قادی‌پاشا، مسعود و امینیان، زهرا، «بررسی مجوزهای سقط جنین صادر‌شده در اداره کل پزشکی قانونی استان کرمان در سال 1384 و مقایسه اجمالی با سال‌های قبل»، مجلۀ دانشگاه علوم پزشکی کرمان، شماره دوم، 1386ش.
  • «قانون سقط درمانی»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1394ش.
  • قانون مجازات اسلامی، مصوب 1392ش.
  • کاظمی، سیدسجاد و روستایی، مهرانگیز، «آشنایی با حقوق پزشکی: بررسی مسئولیت پزشک در سقط جنین حاصل از رابطه نامشروع»، مجلۀ جراحی ایران، دورۀ 30، شمارۀ 2، 1401ش.
  • کتاب مقدس، سفر خروج، 2014م.
  • لاریجانی‌، باقر، پزشک‌ و ملاحظات ‌اخلاقی‌، تهران، فردا، ‌۱۳۸۳ش‌.
  • مدیری، فاطمه و رازقی نصرآبدای، حجیه بی‌بی، «بررسی رابطۀ دینداری و قصد باورری در شهر تهران»، مجلۀ نامۀ انجمن جمعیت‌شناسی ایران، دورۀ دهم، شمارۀ 20، مهر 1394ش.
  • «مهم‌ترین علل آمار تکان‌دهنده سقط جنین در کشور/قتل‌عام گسترده جنین‌ها در میان خانواده‌های ثروتمند»، وب‌سایت مشرق، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1398ش.
  • مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، الموسوعه الفقهیه، قم، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۴۲۳ق.
  • موسوی خمینی، سید روح‌الله، استفتائات، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
  • معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1364ش.
  • مهربانی، علی، «بررسی جرم سقط جنین از دیدگاه حقوق جزا و فتاوای علماء»، دادرسی، شماره 28، 1380ش.
  • نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404ق.
  • «هرسال بیش از 370 هزار سقط جنین در ایران رخ می‌دهد»، وب‌سایت تحلیلی-خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 14 آبان 1402ش.
  • «هزینه سقط جنین غیرقانونی در ایران 150 میلیون تومان/ آمار دقیقی از سقط جنین در ایران نیست»، وب‌سایت تجارت نیوز، تاریخ درج مطلب: 5 مهر 1403ش.