پیش‌نویس:مشهد

مشهد؛ مرکز استان خراسان رضوی واقع در شمال شرقی ایران

نمایی از شهر مشهد با محوریت حرم امام رضا در سال ۱۳۹۹ش

مشهد، کلان‌شهری در شمال شرقی ایران است که با مساحت ۳۵۱ کیلومتر مربع، دومین شهر بزرگ ایران پس از تهران محسوب می‌شود. در سال ۱۳۸۸ش، مشهد به‌عنوان «پایتخت معنوی ایران» و در هفتمین اجلاس آیسسکو (۲۰۱۷م)، به‌عنوان پایتخت فرهنگ اسلامی انتخاب شد.

نام‌گذاری مشهد

پیش از حضور امام علی بن موسی‌الرضا، این شهر را توس، نوقان (نوغان) و سناباد می‌گفتند. پس از دفن امام هشتم شیعیان در سناباد (۲۰۳ق)، این محل را «مشهد الرضا» نامیدند. شیعیان در آبادانی این شهر و حرم امام رضا بسیار کوشیدند و از دوره صفویان، بارگاهی پرشکوه در این مکان برپا کردند.

در منابع بر جای مانده از حدود ۱۰۰۰ سال قبل، از این شهر به‌عنوان سرزمینی که مرقد امام رضا در آن قرار دارد و نیز به‌عنوان مهم‌ترین و کهن‌ترین شهر خراسان یاد شده است؛ برای مثال، در کتاب‌های معروفی مانند «عجایب المخلوقات» طوسی، «البلدان» یعقوبی، «صورة الارض» ابن‌حوقل، «سفرنامه» ابن‌بطوطه و «روضات الجنّات فی اوصاف مدینة هرات» زمجی اسفزاری به این شهر و مرقد امام هشتم در کنار قبر هارون‌الرشید (خلیفه عباسی) و نیز «مشهد مقدس رضوی»، اشاراتی صورت گرفته است. اِبن‌بابوَیه قمی در سدهٔ چهارم هجری، در «عیون اخبار الرضا»، یک فصل را به‌صورت کامل به توصیف مشهد اختصاص داده و در آن به نام‌های «مشهد» و «مشهد رضوی» اشاره کرده است.

مورخان بر این باورند که نام نوقان در دورهٔ ایلخانیان به‌تدریج به «المشهد» یا «مشهد» تغییر کرده است. در همین دوره، شهر مشهد با اسامی «مشهد رضا»، «مشهد مقدس» و «مشهد توس» شناخته می‌شد. کلمه «مشهد» برای اولین‌بار در قرن دهم میلادی با نام «المشهد» در کتاب مَقدِسی دیده شده است. حمدالله مستوفی نیز از اولین افرادی است که نام «مشهد» را در کتاب خود (در ۷۴۰ق)، به‌کار برده است. کلاویخو، فرستاده پادشاه اسپانیا در دوره تیمور لنگ، نیز از مشهد به‌همین نام و به‌عنوان شهر زیارتی با خیل عظیمی از زائران یاد کرده است.

با گسترش روزافزون شهر مشهد، امروزه دیگر از نام‌های قدیمی آن مانند نوقان و قریه سناباد و سایر روستاهایی که با نام مشهد امام رضا عجین شده بودند، خبری نیست و تنها نام توس هنوز به‌واسطهٔ وجود آرامگاه فردوسی، شاعر بلندآوازهٔ ایرانی، پابرجا است.

پیشینه سیاسی و تاریخی مشهد

نمایی از شهر مشهد با محوریت حرم امام رضا در سال ۱۳۵۷ش

شهر مشهد همواره از مهم‌ترین شهرهای خراسان بوده است. در دوره صفویان و بعد از آن، به اهمیت این شهر بسیار افزوده شد. در دوره نادرشاه افشار این شهر، پایتخت ایران شد. در تقسیمات کشوری از دوره قاجار تا امروز، شهر مشهد، مرکز ایالت / استان خراسان بوده است. شهر مشهد با وجود آن‌که بارها مورد مورد دست‌اندازی بیگانگان قرار گرفت و شاهد دگرگونی‌های بسیار بود، اما وجود حرم امام رضا موجب همبستگی تاریخی مردم این شهر به‌عنوان مسلمانان پای‌بند به آموزه‌های مذهب تشیع شده و این همبستگی اجتماعی، شهر مشهد راهمواره در مسیر توسعه حفظ کرده است. امروزه مشهد، دومین شهر بااهمیت ایران شمرده می‌شود و بعد از مکه، دومین شهر زیارتی جهان است.

مشهد پیش از اسلام

بر اساس برخی گزارش‌های تاریخی، ۳۳۰ سال قبل از میلاد مسیح، اسکندر در ادامه کشورگشایی‌های خود، به این منطقه رسیده است. در این منابع از مشهد با نام «سوسیا» یاد شده که برگردان یونانی واژه «توس» است و آن را قلب منطقهٔ پارت می‌دانستند. همچنین از این شهر، به‌عنوان منطقه‌ای خوش آب و هوا یاد شده و گاهی آن را «الکساندرو پولیس» یا «شهر اسکندر» یا «اسکندریه» خوانده‌اند. برخی از مورخان مسلمان نیز، تأسیس سناباد (نام قدیم مشهد) را به اسکندر نسبت داده‌اند. در برخی احادیث شیعه نیز بنای شهر مشهد به فردی نیکوکار که صاحب دو شاخ بوده است (اسکندر) منسوب است.

مشهد پس از اسلام

به‌گفتهٔ برخی از مورخین که شاهنامه هم از آن یاد کرده، یزدگرد سوم پس از ورود مسلمانان به ایران، راهی توس شد و به کُنارنگ توس پناه برد. کُنارنگیان، تا پایان عصر اموی، تسلط خود بر خطهٔ خراسان را حفظ کردند اما در نهایت در ۱۲۹ق، با حملهٔ سپاهیان ابومسلم، آن سرزمین را رها کردند.

در سال ۲۰۲ یا ۲۰۳ق، مأمون (خلیفه عباسی)، امام رضا را از مدینه به دارالخلافهٔ خود در «مرو» فراخواند. پس از شهادت امام رضا، او را در باغی که قبر هارون (خلیفه پیشین عباسی) نیز در آن بود دفن کردند. این باغ در نزدیکی روستای سناباد قرار داشت. از آن پس، این منطقه را «مشهد» یعنی «محل شهادت» نامیدند و بارگاه امام رضا مهم‌ترین محور تحولات سیاسی و اجتماعی این منطقه گردید. در سدهٔ چهارم قمری، سبکتگین (مؤسس سلسله غزنویان) همزمان با فتح توس، آرامگاه امام رضا را ویران کرد. بعدها پسرش (سلطان محمود) مقبره امام رضا را بازسازی کرد و سلطان مسعود غزنوی، به‌منظور حفاظت از این آرامگاه، استحکامات دفاعی را در اطراف آن بنا کرد. در زمان سلجوقیان، نظام‌الملک وزیر شاهان سلجوقی، مسجدی در توس ساخت. سلطان سنجر سلجوقی نیز با اقدامات خود به اهمیت سیاسی این شهر افزود. نخستین گنبد حرم امام رضا نیز در همین دوره ساخته شد که جنس آن از کاشی بود.

در بازه زمانی سده‌های چهارم تا ششم قمری، بزرگان و رجالی برجسته از این خطه برخاستند. از آن جمله می‌توان به خواجه نظام‌الملک، امام محمد غزالی، احمد غزالی، ابوالقاسم فردوسی، اسدی توسی و شیخ توسی اشاره کرد. در سال ۷۹۱ق، میران‌شاه (پسر تیمور) پس از محاصرهٔ چندین ماههٔ توس، آن را تصرف کرد و شهر را کاملاً ویران کرد. در آن رخداد، تنها کسانی زنده ماندند که به حرم امام رضا پناه بردند. از آن پس، آبادانی منطقه به گرداگرد حرم امام رضا منتقل شد و مشهد، جایگزین توس گردید. در همین دوره، با توجه گوهرشاد همسر شاهرخ تیموری، نخستین مسجد جامع این شهر ساخته شد.

مشهد در عصر صفویان

در دوره صفویان، مذهب شیعه در ایران رسمیت یافت و شهر مشهد به‌واسطهٔ حرم امام رضا از رونقی دوچندان برخوردار گردید. ساخت‌وساز گسترده‌ای در مشهد آغاز شد و مرکزیت خراسان نیز از شهر هرات به مشهد انتقال یافت. در این دوره و برای مدتی، شهر مشهد بارها مورد حمله ازبک‌ها قرار گرفت. پس از آزادی کامل مشهد از تصرف ازبکان، بر اعتبار و رونق این شهر افزوده شد. شاهراهی میان اصفهان، هرات و مشهد احداث گردید و کاروانسراها و آب‌انبارهای بزرگی در این مسیر ساخته شد. حرم امام رضا نیز در این دوره گسترش یافت. شاه عباس، خیابانی را از غرب به شرق مشهد احداث کرد که در میان آن نهری جاری بود و نیز آب چشمه‌گیلاس (روستایی در ۵۰ کیلومتری مشهد) را به این شهر انتقال داد. در این دوره، مشهد به‌عنوان «شهر مقدس ایران» شناخته شد و زیارت امام رضا در فرهنگ ایرانیان نهادینه گردید.

در دوران صفویه، مشهد یکی از ۱۳ شهر ایران بود که فرماندهی ارشد نظامی (بیگلربیگی / امیرِ امیران) در آن مستقر بود و بر شهرهای اطراف نیز فرماندهی می‌کرد. همچنین مشهد از معدود شهرهای ایران در آن روزگار بود که سکه در آن ضرب می‌شد. در ۱۱۳۵ق، ایل ابدالی به خراسان یورش برد و مشهد را تصرف کردند. این تصرف در ۱۱۳۸ق پایان یافت و مشهد دوباره آزاد شد.

مشهد در عصر افشاریان

مرزهای خراسان تا زمان روی کار آمدن نادرشاه افشار شامل بخش‌هایی از افغانستان و ماوراءالنهر نیز می‌شد. در کشورگشایی نادر، قلمرو این سرزمین را تا مرز هندوستان و ترکستان گسترش داد. نادرشاه به‌همین دلیل، پایتخت را از اصفهان به مشهد انتقال داد. نادرشاه توجه ویژه‌ای به حرم علی بن موسی‌الرضا داشت؛ وی پس از پیروزی بر ملک محمود سیستانی، گلدسته‌ای طلایی در جنوب صحن عتیق (صحن انقلاب فعلی) بنا کرد. همچنین در بازگشت از هند، بخشی از غنایم فراوان خود را به حرم امام رضا هدیه کرد. سقاخانهٔ وسط صحن نیز به‌دستور نادرشاه ساخته شد. او همچنین با اهدای ۴۰۰ جلد کتاب در صدر فهرست واقفان حرم رضوی قرار گرفت؛ اما در کنار این تسهیلات، نادرشاه به مردم مشهد سخت می‌گرفت.

مشهد در عصر قاجاریان

در دوران حکومت شاهرخ، آخرین پادشاه افشاریان، که حدود ۵۰ سال طول کشید، قلمرو حاکمیتی افشاریان، به بخشی از خراسان محدود شد و در این زمان، خراسان از ایران جدا و تحت حاکمیتی جداگانه قرار گرفته بود. این وضعیت، تا زمان آقامحمد خان، مؤسس سلسله قاجاریان، در ۱۲۱۰ش ادامه یافت. پس از آن، آقامحمدخان، توانست قلمرو حکومتی شاهرخ را تصاحب کرده و بر جدایی خراسان از ایران پایان دهد. در این دوره، مشهد دارای یک حصار و قلعهٔ نظامی به‌منظور حفاظت از شهر، ۶ محله بزرگ و ۱۰ محلهٔ کوچکتر بود. خیابان اصلی شهر که نهری در میان آن جاری بود و آب شهر را تأمین می‌کرد، مشهد را به دو نیمه تقسیم کرده بود. منبع اصلی درآمد این شهر، از حرم رضوی و زائران آن بود.

خیزش مردم مشهد در اعتراض به واگذاری امتیاز تنباکو، در دوره حکومت آصف‌الدوله، حاکم خراسان، از مهم‌ترین رخدادهای شهر مشهد در دوران قاجار است. پس از ضرب و جرح بسیاری از معترضان توسط مأموران، مردم مشهد در صحن مسجد گوهرشاد تحصن کردند. در پی این اعتراضات، ناصرالدین شاه قاجار مجبور به عقب‌نشینی شد و اجرای این قرارداد را ۶ ماه به تعویق انداخت و پس از آن نیز، اجرای آن در مشهد الزامی نبود. مشهد، همواره یکی از مهم‌ترین شهرها در راستای مبارزه با استبداد بود. بسیاری از آزادی‌خواهان مشهد در دوره مشروطه، زندانی و تبعید شدند. پس از آن و با مداخلات روس‌ها، جنبش مشروطه‌خواهی در این شهر، زمین‌گیر شد. همچنین روس‌ها، به‌منظور ترساندن مشروطه‌خواهان، حرم امام رضا را به توپ بستند.

در ۱۲۹۰ش، یوسف‌خان، از خواص هرات، در مشهد اعلام استقلال کرد. در پاسخ به این اقدام، روس‌ها شهر مشهد را به توپ بستند و تعدادی از مردم و زائرین کشته شدند. در این واقعه، یوسف‌خان به مرگ محکوم شد.

مشهد در عصر پهلوی

در دوره پهلوی، مشهد درگیر رخدادهای اعتراضی و سیاسی بود. مهم‌ترین اتفاق رخ‌داده در زمان حکومت رضاشاه پهلوی را می‌توان واقعهٔ مسجد گوهرشاد دانست. در این واقعه، مردم در اعتراض به قوانین اجباری مدرن‌سازی ایران، در مسجد گوهرشاد تحصن کردند اما مأموران امنیتی با مردم درگیر شدند. تعدادی از مردم درون مسجد کشته شدند و آمار کشته‌ها چنان بود که به‌گفتهٔ برخی شاهدان، چند کامیون جنازه از صحن مسجد خارج شد.

در دههٔ ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۵ش، توسعه‌هایی (ایجاد راه‌آهن و ساخت فرودگاه) در قسمت‌های غرب و جنوب غرب این شهر صورت گرفت. جاده جدید مشهد به تهران نیز در دههٔ ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵ش ساخته شد. پس از آن، توسعه شهر مشهد براساس طرح جامع صورت گرفت. ساخت دانشگاه فردوسی، پارک ملت و محور اصلی جاده سنتو، در ۱۳۵۵ش، بار دیگر توسعه را به سمت غرب مشهد کشاند.

مشهد در عصر جمهوری اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، توسعهٔ مشهد طبق طرح جامع پیشین و با اندکی تغییرات ادامه یافت. در همین دوره، شهرستان بینالود به‌عنوان بخش گردشگری مشهد انتخاب و معرفی شد.

در سال‌های اخیر، روند توسعه و ساخت‌وسازها در این شهر، شتاب بیش‌تری یافته است. چشم‌انداز ۱۴۰۰ مشهد حاوی طرح‌هایی است که بنابر آن، مشهد به‌عنوان یکی از مدرن‌ترین شهرهای اسلامی به جهان معرفی خواهد شد. در همین راستا، ۴۸ پروژهٔ بزرگ معماری به تصویب رسیده است. هرچند، برخی معقتدند که این پروژه‌ها، جلوهٔ اسلامی شهر مشهد را مخدوش می‌کند.

نقش مشهد در انقلاب اسلامی

مشهد، به‌دلیل حضور مردمی دین‌مدار و انقلابی، حضور بارگاه امام رضا، وجه اشتراک‌های گوناگون و نیز ارتباطات بین‌المللی و جغرافیایی با کشورهای منطقه، نقشی مؤثر در وقوع انقلاب اسلامی در ایران و صدور آن در منطقه داشته است. فعالیت‌های انقلابی گسترده‌ای توسط مردم مشهد در تاریخ معاصر ایران به وقوع پیوسته که از آن جمله می‌توان به واقعهٔ مسجد گوهرشاد، به توپ بسته‌شدن حرم رضوی و واقعهٔ ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش اشاره کرد. بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که راهپیمایی زنان در دی ماه ۱۳۵۶ش، یکی از شاخص‌ترین نقاط درک انقلاب در میان مردم مشهد بوده است.

همچنین، حضور هستهٔ مرکزی روحانیت مبارز و در رأس آنها سیدعلی خامنه‌ای (رهبر انقلاب) در مسجد کرامت، به‌عنوان یکی از عوامل پیوند مذهبیون و ملی‌گرایان و نیز عامل سازماندهی فعالیت‌های انقلابی در این شهر بوده است. از دیگر عوامل انقلابی‌شدن این مردم می‌توان به وجود کانون‌های فکری در این شهر همچون کانون نشر حقایق، انجمن پیروان قرآن، جلسات پرسش و پاسخ شهید هاشمی‌نژاد و مساجد کرامت و امام حسن اشاره کرد.

جمعیت‌شناسی مشهد

آمار جمعیتی

شهر مشهد، در یک قرن اخیر، از رشد جمعیتی بالایی برخوردار بوده است. جمعیت مشهد از ۲۴۱٬۹۸۹ نفر در ۱۳۳۵ش (چهارمین شهر پرجمعیت ایران) به ۱٬۸۸۷٬۴۰۵ نفر در ۱۳۷۵ش و به ۲٬۰۷۰٬۶۰۴ نفر در ۱۳۸۴ش رسید. امروزه، مشهد با جمعیت ۳٬۰۰۱٬۱۸۴ نفر (در ۱۳۹۵ش) دومین شهر پرجمعیت ایران محسوب می‌شود.

بر اساس آمار اعلام‌شده توسط مرکز آمار ایران، جمعیت قابل توجهی از مهاجران افغانستانی در مشهد سکونت دارند. این مهاجران پس از حملهٔ شوروی و طالبان، در بازه زمانی سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۰ش، به ایران پناه آورده‌اند. در حقیقت، طی سال‌های اخیر، نزدیک به ۵ میلیون افغانستانی به ایران مهاجرت کرده و به استان خراسان و اغلب به شهر مشهد وارد شده‌اند. پس از جنگ ایران و عراق نیز جمعیتی از مهاجرین عراقی وارد ایران شده و بنا به اعتقادات دینی و مذهبی خود، شهر قم یا مشهد را برای سکونت انتخاب کردند. بر اساس آماری که اداره کل اتباع و امور مهاجرین استانداری خراسان اعلام کرده، ۹۵ درصد از مهاجرین این استان، در مشهد اقامت گزیده‌اند.

اقوام و زبان‌ها

بیشترین جمعیت مردم مشهد را فارسی‌زبانان تشکیل داده و بقیه ساکنان این شهر نیز به زبان‌های ترکی، کُردی، شمالی و عربی سخن می‌گویند. زبان مردم مشهد، زبان فارسی با گویش مشهدی است. کارشناسان، گویش مشهدی را بازماندهٔ لهجهٔ توس قدیم می‌دانند که از ارزش بالایی برخوردار است. علاوه بر آن، لهجهٔ مشهدی، با لهجهٔ هراتی نزدیکی بسیاری داشته و سرشار از واژه‌های اصیل و کهن فارسی است. برخی، این لهجه را (پس از لهجهٔ سبزواری)، عصاره‌ای از فارسی دری می‌دانند. در گویش مشهدی، کلماتی از گویش‌های دیگر مانند عربی، ترکی، مغولی، افغانستانی، پشتون، کُردی، انگلیسی، هندی، روسی و فرانسوی نیز وجود دارند.

دین و مذهب

اکثریت مردم مشهد، مسلمان و شیعه‌ی دوازده امامی هستند. اقلیت‌های مذهبی به‌صورت پراکنده و اندک در این شهر سکونت دارند. برای مثال، محله‌ای به‌نام «محله جدید» در مشهد هست که در گذشته محل سکونت یهودیان در این شهر بوده است. ارمنیان نیز در دوران قاجار از طریق تجارت وارد خراسان و سپس در مشهد ساکن شدند. گروهی دیگر از آن‌ها، از سمت آذربایجان و اصفهان به این شهر نقل مکان کردند.

جغرافیای مشهد

موقعیت جغرافیایی

شهر مشهد از طرف شمال و شرق، توسط شهرهای مرزی درگز، کلات و سرخس، و از غرب با شهرستان‌های چناران و نیشابور و از جنوب با تربت‌جام، فریمان و تربت حیدریه احاطه شده است. این شهر، در فاصله ۸۸۰ کیلومتری از تهران (پایتخت ایران) و در فاصلهٔ ۷۰ کیلومتری از مرز کشور ترکمنستان قرار دارد. همچنین، میانگین ارتفاع مشهد از سطح دریا ۱۰۵۰ متر برآورد شده است.

رشته‌کوه‌ها

مشهد، در بین دو رشته‌کوه هزارمسجد و بینالود محاصره شده است. رشته‌کوه هزارمسجد در سمت شمال شرق و شرق این شهر قرار داشته و مهم‌ترین قلهٔ آن «اژدرکوه» نام دارد. رشته‌کوه بینالود نیز در سمت غرب و جنوب غربی این شهر قرار گرفته است.

آب‌وهوا

آبوهوای این شهر متعادل، متغیر و تقریباً سرد و خشک است. مردم مشهد، در طول سال، درجهٔ حرارتی بین منفی ۱۵ درجه سانتی‌گراد زیر صفر تا ۳۵ درجه سانتی‌گراد بالای صفر را تجربه می‌کنند.

گردشگری مشهد

حضور حرم امام رضا در این شهر، مشهد را به یکی از مراکز گردشگری ایران و قطب گردشگری مذهبی تبدیل کرده است. سالانه، بیش از ۲۷ میلیون زائر ایرانی و حدود ۲ میلیون زائر خارجی، به این شهر سفر می‌کنند. جاذبه‌های گردشگری در این شهر را می‌توان به جاذبه‌های مذهبی، تاریخی و طبیعی تقسیم کرد.

جاذبه‌های مذهبی

مهم‌ترین جاذبه گردشگری مذهبی در این شهر، حرم امام رضا است که سالانه میلیون‌ها مسافر و زائر ایرانی و خارجی را به خود جذب می‌کند. مجموعه آستان قدس رضوی، شامل صحن‌ها، رواق‌ها، موزه‌ها، کتابخانه‌ها و مسجد گوهرشاد از مهم‌ترین و باارزش‌ترین نمونه‌های معماری ایرانی - اسلامی در ایران و جهان اسلام است. دیگر مساجد، حسینیه‌ها و امام‌زاده‌ها نیز از جمله اماکن پربازدید توسط مسافران هستند. مسجد هفتادودوتن، مصلی طرق، آرامگاه پیر پالاندوز، آرامگاه شیخ نخودکی، گنبد خشتی، گنبد سبز، آرامگاه خواجه ربیع، امام‌زاده ناصر در طرقبه، آرامگاه یحیی در جاده سرخس، آرامگاه خواجه اباصلت و خواجه مراد در جاده فریمان از جملهٔ این اماکن مذهبی هستند.

جاذبه‌های تاریخی

ازجمله اماکن تاریخی در مشهد، می‌توان به آرامگاه نادرشاه افشار، آرامگاه فردوسی در توس، ایستگاه راه‌آهن، گنبد هارونیه و خشتی در مشهد اشاره کرد.

جاذبه‌های طبیعی

شاندیز، طرقبه، زُشک، پارک ملت، روستای کَنگ، نُغُندَر، جاغَرق، چالیدَره، پارک جنگلی وکیل‌آباد، باغ وحش وکیل‌آباد، آبشار اُرتُکند، پارک جنگلی نه‌دره، پارک کوهسنگی، آبشار قره‌سو، دره اَخلَمَد، فِریزی، سد اَرداک، هفت‌حوض، چشمه گیلاس و چشمه گلاب نیز از جمله اماکن طبیعی و جذاب برای گردشگران در شهر مشهد هستند.

آموزش و پژوهش در مشهد

دانشگاه‌ها

شهر مشهد، به‌واسطهٔ دارا بودن دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی متعدد از جمله دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه بین‌المللی امام رضا، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دانشگاه علوم پزشکی مشهد و دانشگاه آزاد و سایر دانشگاه‌ها، به‌عنوان دومین قطب علمی و آموزشی ایران شناخته شده است. همچنین، مشهد در ۱۳۸۷ش، توسط سازمان بین‌المللی کلان‌شهرهای جهان، پس از مونترال کانادا، به‌عنوان دومین مقر آموزشی این سازمان انتخاب شد.

مدارس

ساخت مدارس نیز در این شهر، قدمتی طولانی دارد. نخستین مدارس به شیوهٔ مدرن در دوران ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد. میرزا حسن رشدیه در ۱۲۶۷ش، پس از مخالفت‌های شدیدی که در راستای ساخت مدارس در تبریز با آن روبه‌رو شد، به مشهد آمد و مدرسه‌ای بزرگ به‌راه انداخت. پس از آن، مدارس بسیاری در سطح شهر مشهد و استان خراسان بنا گردید. امروزه، اداره کل آموزش و پرورش مشهد، ۷ ناحیهٔ این شهر به‌علاوهٔ ناحیه تبادکان را تحت پوشش خود دارد.

حوزه‌های علمیه

حوزه علمیه مشهد در شمار بهترین مدارس علمی در جهان تشیع محسوب می‌شود. این مدرسه علمیه، در قرون اول ظهور اسلام تأسیس و با گذر زمان تکمیل شده و بر رونق آن افزوده شد. پس از انقلاب اسلامی ایران، این مدرسه و سایر مدارس دینی این شهر، بازسازی شدند. از دیگر مدارس علمی و کهن در این شهر می‌توان به مدارس عباس‌قلی خان، پریزاد (منسوب به پریزاد، ندیمه گوهرشاد)، رضوان، دودر، نواب، پیر مراد، آیت‌الله صدوقی، میرزا جعفر و مدرسه بزرگ آیت‌الله میلانی اشاره کرد.

مراکز تحقیقاتی

مراکز تحقیقاتی و پارک‌های علم و فناوری بسیاری در شهر مشهد بنا شده‌اند. مراکزی مانند پژوهشکدهٔ محیط‌های خشک، پژوهشکدهٔ علوم و صنایع غذایی، پژوهشکدهٔ بوعلی، پژوهشکدهٔ کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی، پژوهشکدهٔ اقبال جهاد دانشگاهی، پژوهشکدهٔ تربیت بدنی و علوم ورزشی مشهد، پژوهشکدهٔ اقلیم‌شناسی و پارک علم و فناوری خراسان رضوی که در ۱۳۸۱ش آغاز به کار کرد، از آن جمله هستند.

موقوفات مشهد

سابقه و گسترهٔ موقوفات در شهر مشهد، به‌دلیل حضور حرم امام رضا در این شهر، نشان از توجه شیعیان و واقفان به مشهد دارد. زنان و مردان بسیاری، در طول تاریخ، ضمن ارادت به امام هشتم شیعیان، موقوفاتی را در اختیار آستان قدس رضوی قرار داده‌اند؛

1. موقوفات زنان: گوهرشادبانو (در دورهٔ تیموریان)، از جمله زنان مؤثر و مهم در تاریخ ایران است که منشأ خدمات و خیرات بسیاری بوده است. او، ضمن ساخت مسجد زیبای گوهرشاد در جوار حرم امام رضا، برخی موقوفات دیگر از جمله ۶۱ دکان، مزرعه سعدآباد، مزرعه سرده و امثال آن را نیز وقف مصارف مربوط به این مسجد کرد. در دورهٔ صفویان نیز بانوانی خَیّر بودند که بخشی از املاک و مزارع خود را وقفِ مصارف حرم مطهر در مشهد کردند که از آن جمله می‌توان به آهو خانم، قمرنساخانم و فاطمه خانم اشاره کرد. در دورهٔ قاجار نیز بانوانی واقف بودند که بخشی از اموال خود را وقف اموری همچون روشنایی حرم، دارالشفا، تعزیه‌داری و کمک به فقرای مشهد کردند.
2. سایر موقوفات: هرچند، بیشتر وقف‌نامه‌های آستان قدس رضوی، مساجد و مدارس مشهد، در طول تاریخ، بر اثر جنگ، غارت و مخالفت از بین رفته است، اما هنوز هم بخشی از منابع که به موقوفات مشهد اشاره داشته‌اند، باقی مانده که از آن جمله می‌توان به تاریخ بیهقی (دورهٔ غزنویان)، تاریخ عالم‌آرای عباسی (دورهٔ صفویان)، طومار علی‌شاه افشار (دورهٔ افشاریان)، طومار عضدالملک (دورهٔ قاجاریان)، فهرست نوروزعلی بسطامی، مطلع‌الشمس (دورهٔ قاجاریان)، کتابچهٔ صدیق‌الدوله (آثارالرضویه)، جزوهٔ خطی عهد ناصری، جزوهٔ محمد ولی خان اسدی، وقف‌نامه‌های آستان قدس، کتابچهٔ مختاربک و مجموعهٔ اوقاف خراسان اشاره کرد که در آنها به موقوفات افراد در دوره‌های مختلف اشاره شده است.

فرهنگ و هنر مشهد

آداب و رسوم

مشهد، از دورهٔ صفویان (به‌عنوان اولین پایتخت انتخابی توسط حکومت صفوی)، همواره فرهنگ عزاداری‌های آیینی، پرده‌خوانی و روضه را در خود حفظ کرده و به نقاط دیگری از ایران نیز انتقال داده است. از جمله آیین‌های این شهر می‌توان به فرهنگ «شله‌خوران» و «مراسم باران‌خواهی» اشاره کرد.

موسیقی

کارشناسان بر این باورند که موسیقی بومی مشهد، هیچ‌گاه، به شادی موسیقی مناطق شمالی و جنوبی ایران نبوده است. در دوران قبل از اسلام در مشهد نیز موسیقی، بیشتر به‌عنوان عبادت مورد استفاده قرار می‌گرفته است؛ مانند موسیقی همراه با رقص طلب و تمنای باران، رقص شکر و رقص برداشت محصول. امروزه، موسیقی خراسان، یکی از اصیل‌ترین انواع موسیقی در ایران است که با آهنگ‌ها و ملودی‌های مختلفی در میان مردم خراسان نواخته می‌شود. یکی از معروف‌ترین موسیقی‌های شهر مشهد، آوازهای زیبای فرهنگ کُرمانج در این شهر است. از جمله آلات موسیقی مورد استفاده در موسیقی مشهد «دوتار» است.

سوغات و صنایع محلی

زعفران، زرشک، نبات، هل، خشکبار، ادویه، قالی و گلیم و نمد، انگشتر فیروزه و عقیق از سوغاتی‌های معروف شهر مشهد است. از جمله صنایع محلی این شهر نیز می‌توان به پوستین‌دوزی، فرش‌های دستبافت مشهدی، گلیم‌بافی، نمدبافی، ارغوان‌بافی، سماورسازی، آینه‌کاری، سنگ‌تراشی، تابلو نقره، مهر و تسبیح و سجاده، جام چهل‌کلید، چرم دست‌دوز، عطر مشهدی، شعربافی، خلعت یا کفن اشاره کرد.

غذاهای محلی

دیگچه، شیشلیک، شله‌مشهدی، پلو مخلوط، آش لخشک، دیزی سنگی، یتیمچه، آش ماست، رشته پلو، کوکو شیرین و چنگالی (دسری مشهدی) از خوراکی‌های مخصوص مردم در مشهد است. شله‌مشهدی، که از جمله غذاهای آیینی این شهر نیز محسوب می‌شود، در فهرست آثار معنوی ایران، به ثبت رسیده است.

موزه‌ها

در شهر مشهد، حدود ۱۵ موزهٔ فعال وجود دارد که از آن جمله می‌توان به موزه فردوسی و شاهنامه (توس)، موزه مجموعه فرهنگی آرامگاه نادری، موزه بزرگ خراسان، موزه تاریخ حرم رضوی و موزه سکه اشاره کرد.

مشاهیر

مشهد، در طول تاریخ، همواره یکی از خاستگاه‌های اندیشه‌های سترگ و مردان و زنان بزرگ، در ایران بوده است. افرادی همچون فردوسی، شیخ طبرسی، حر عاملی، امام محمد غزالی، خواجه نظام‌الملک، محمدتقی بهار، علی شریعتی، محمدرضا شجریان، شیخ طوسی، سیدعلی سیستانی، سیدحسن طباطبایی قمی، میرزا جواد آقا تهرانی، محمدرضا حکیمی خراسانی، سیدعلی خامنه‌ای (رهبر ایران)، حسین وحید خراسانی، مهدی اخوان ثالث، محمد واعظ‌زاده خراسانی، میرزا مهدی اصفهانی، احمد کافی، محمدمهدی رکنی یزدی و سید محمدمهدی میلانی از این خطه برخاسته‌اند.

زیرساخت‌های مشهد

ترابری

شهر مشهد، از طریق دو مسیر در دامنه‌های شمالی و جنوبی رشته‌کوه البرز و از مسیر راه‌های زمینی درجه یک که اغلب به‌صورت بزرگراه هستند به تهران و سایر شهرهای بزرگ ایران متصل شده است. مشهد، از طریق خطوط ریلی نیز به نقاط جنوبی، مرکزی و غربی ایران وصل است. علاوه بر آن، مشهد، از مسیر شهر مرزی سرخس با کشور ترکمنستان ارتباط داشته و از طریق مسیر جدید ریلی تربت‌حیدریه - خواف و خواف تا مرز افغانستان، به‌طور مستقیم به این کشور نیز متصل شده است. فرودگاه بین‌المللی مشهد، شبکهٔ ارتباطی گسترده‌ای با داخل و خارج از ایران دارد و از موقعیت ممتازی برخوردار است. حمل‌ونقل داخلی مشهد نیز توسط سامانهٔ تاکسیرانی، اتوبوس‌رانی و مترو (قطار شهری) صورت می‌گیرد.

بهداشت و سلامت

پیش از ساخت بیمارستان امام رضا در شهر مشهد، چندین درمانگاه متعلق به آستان قدس رضوی وجود داشت. امروزه، مراکز تخصصی بسیاری در مشهد مشغول به فعالیت و خدمت‌رسانی هستند. بیمارستان تخصصی قلب و عروق جوادالائمه، بیمارستان تخصصی چشم خاتم‌الانبیاء، بیمارستان تخصصی کودکان دکتر شیخ، بیمارستان فوق‌تخصصی رضوی و مراکز تخصصی دندانپزشکی از آن جمله هستند. همچنین، درمان سه‌بُعدی بیماران سرطانی در مراکز درمانی امام رضا و امید مشهد صورت می‌گیرد. این شهر، همچنین در زمینهٔ پیوند اعضا، فعالیت‌های گسترده‌ای دارد و از مراکز اصلی آن در ایران محسوب می‌شود. مشهد، امروزه، یکی از مهم‌ترین مراکز گردشگری سلامت و توریسم‌درمانی در ایران است.

امکانات رفاهی

تأسیس کارخانجات، توسعهٔ مراکز آموزشی از نظر کیفی و کمی، تأسیس دانشگاه‌ها، مراکز فرهنگی، کتابخانه‌ها، مؤسسات پژوهشی و نیز مراکز تفریحی، گردشگری و خدماتی و زیارتی، در دهه‌های اخیر، این شهر را به بزرگ‌ترین کانون شهرنشینی و مدنیت در منطقه و برخی کشورهای آسیای مرکزی تبدیل کرده است.

اماکن تفریحی

در شهر مشهد، طی سال‌های اخیر چندین پارک درون‌شهری، فضای سبز و پارک آبی ساخته شده است. مانند: پارک کوهسنگی، پارک و شهربازی ملت، کوهستان‌پارک خورشید، پارک بانوان، پارک ریحانه (مختص بانوان)، باغ ملی، پارک پردیس قائم، پارک بزرگ وحدت، پارک بسیج، پارک امت، پارک میرزاکوچک‌خان، پارک مینیاتوری، باغ گل‌ها، سرزمین موج‌های آبی، پارک آبی ایرانیان، پارک ساحلی آفتاب و سرزمین موج‌های خروشان.

اماکن تجاری

از مهم‌ترین مراکز خرید در مشهد نیز می‌توان به بازار رضا، مجتمع تجاری پروما، بازار بین‌المللی، آرمیتاژ گلشن، بازار خیام، مجتمع آلتون، مجتمع تجاری الماس شرق و مجتمع تجاری وصال، زیست خاور، یاقوت مصلی، بازار مرکزی، شهر شب، مجتمع تجاری تک، مجتمع تابان و رویال سنتر اشاره کرد. نمایشگاه بین‌المللی مشهد نیز به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و فعال‌ترین نمایشگاه‌های سراسر ایران، از مهم‌ترین مراکز تجاری این شهر محسوب می‌شود.

منابع

• «۱۵ غذای معروف و سنتی مشهد»، وب‌سایت گردشگری الی گشت، تاریخ بارگذاری: ۱۵ تیر ۱۴۰۱ش.
• «از اولین روزنامه تا اولین سینما در مشهد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: ۹ شهریور ۱۳۹۳ش.
• «از پایتخت معنوی تا پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، وب‌سایت ایرنا، تاریخ بارگذاری: ۲۳ شهریور ۱۳۹۴ش.
• ابرو، حافظ، جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو، به‌تحقیق غلامرضا ورهرام، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰ش.
• ابن‌حوقل، صورة الارض، ترجمة جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۵ش.
• ارجمندی، اسماعیل، «شبیخون لیبرال معماری به پایتخت معنوی ایران؛ ۴۸ پروژه‌ای که سیمای معنوی مشهد را نابود می‌کنند»، روزنامه مشرق، تاریخ بارگذاری: ۳۰ آبان ۱۳۹۱ش.
• افشار سیستانی، ایرج، پژوهش در نام شهرهای ایران، چ۲، تهران، روزنه، ۱۳۸۲ش.
• ایمان‌پور، محمدتقی و صیامیان گرجی، زهیر، «بررسی پیشینه یک اثر معماری در حرم رضوی، کتیبه‌های سنجری»، نشریه مطالعات تاریخ اسلام، ش۴، ۱۳۸۹، ص۱۵–۳۵.
• بارتولد، تذکره جغرافیایی تاریخی ایران، ترجمة حمزه سردادور، چ۳، تهران، توس، ۱۳۷۲ش.
• «بازار و مراکز خرید»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
• «بازنگری معماری و شهرسازی کلانشهر مشهد؛ لزوم تبدیل به پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، پایگاه اینترنتی باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: ۱ مرداد ۱۳۹۳ش.
• «پایگاه اینترنتی نمایشگاه بین‌المللی مشهد»، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
• پسندیده، محمود، حوزه علمیه خراسان، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۸۵ش.
• «تاریخچه تأسیس مدرسه در مشهد»، خبرگزاری مشهد فوری، تاریخ بارگذاری: ۹ دی ۱۳۹۷ش.
• جعفری، عباس، گیتاشناسی ایران، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، چ۱، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش.
• حدود العالم من المشرق الی المغرب، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، طهوری، ۱۳۶۲ش.
• خواندمیر، حبیب السیر، تهران، کتابخانه خیام، چ۲، ۱۳۵۳ش.
• «درمان سه‌بعدی سرطان در بیمارستان امام رضا مشهد/ راهکارهای جلوگیری از سرطان»، جامعه خبری تحلیلی الف، تاریخ بارگذاری: ۹ بهمن ۱۳۹۱ش.
• دفتر تقسیمات کشوری، نشریة عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، تهران، دفتر تقسیمات کشوری (وزارت کشور)، ۱۳۸۴ش.
• رمضانی مشهدی، محمود، تحولات سیاسی خراسان در دوره افشاریه (۱۲۱۸–۱۱۴۸ ه‍.ق)، ۱۳۸۳ش.
• رودسری، «پیشگامی مردم مشهد در انقلاب مشروطه»، روزنامه خراسان، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
• سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، جغرافیای استان خراسان، چ۳، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۸۱ش.
• سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، چ۱، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۷۹ش.
• سازمان حمل و نقل و پایانه‌های کشور (وزارت راه و ترابری)، اطلس جاده‌های ایران، ویرایش دوم، تهران، همشهری، ۱۳۸۰ش.
• سازمان نقشه‌برداری کشور، نقشة راه‌های ایران، تهران، سازمان نقشه‌برداری کشور (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۴ش.
• «سوغات خراسان رضوی هفت‌سین توشه گردشگران نوروزی»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: ۵ فروردین ۱۳۹۴ش.
• سیدی، سیدمهدی، تاریخ شهر مشهد، تهران، جامی، ۱۳۷۸ش.
• سیوری، راجر، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران، مرکز، ۱۳۹۳ش.
• شریف‌رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
• «شناسنامه پارک»، وب‌سایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، پارک علم و فناوری خراسان، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «شهر مشهد»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
• صاحبی، مرضیه، «مهاجرت افغان‌ها برای همسایه دردسرساز شد/ سرنوشت خاکستری اتباع خارجی در مشهد»، وب‌سایت مهرنیوز، تاریخ بارگذاری: ۲۳ تیر ۱۳۹۳ش.
• صدرالمتالهین لاهیجانی، محمد بن محمدعلی، تاریخ و جغرافیای شهر مشهد، تهران، انصار، ۱۳۸۶ش.
• طوسی، محمد بن محمود، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، چ۲، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲ش.
• عالم‌زاده، بزرگ، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، به‌نشر، ۱۳۸۸ش.
• «فرهنگ بومی مشهد»، وب‌سایت چمدون، تاریخ بارگذاری: ۸ مهر ۱۳۹۹ش.
• قلقشندی، احمد بن علی، جغرافیای تاریخی ایران در قرن نهم هجری، ترجمة محجوب الزویری، تهران، وزارت امور خارجه (مرکز چاپ و انتشارات)، ۱۳۸۴ش.
• کلاویخو، سفرنامه، ترجمة مسعود رجب‌نیا، چ۳، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴ش.
• «گردشگری تاریخی و فرهنگی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
• «گردشگری تفریحی و طبیعت گردی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
• «گردشگری مذهبی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
• «گویش‌های محلی»، دانشنامه مشهدالرضا، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «لزوم نجات گردشگری سلامت از گرداب چالش‌ها»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• ماهوان، احمد، تاریخ مشهدالرضا، مشهد، ماه‌نشر، ۱۳۸۳ش.
• مخلصی، محمدعلی، «مشهد؛ پایتخت افشاریان»، پایتخت‌های ایران، به‌تحقیق محمدیوسف کیانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، چ۱، ۱۳۷۴ش.
• مدیر شانه‌چی، محسن و خوش‌بین، ملیحه، نقش روسیه در سرکوب انقلاب مشروطه مشهد، جستارهای تاریخی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۱ش.
• مرصوصی، نفیسه و صائبی، محمدحسین، «تحلیل جغرافیایی تأثیر اکولوژی اجتماعی بر توسعه کالبدی شهر»، جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دوره۱، ۱۳۸۸ش.
• مرکز آمار ایران، بازسازی و برآورد جمعیت شهرستان‌های کشور، تهران، مرکز آمار ایران (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۲ش.
• «مروری بر پیشینه لهجه مشهدی»، وب‌سایت شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: ۱ اسفند ۱۳۹۸ش.
• مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به‌تحقیق گای لسترنج، لیدن، بریل، ۱۳۳۳ق.
• «مشهد ۱۳۵۷ش در آینهٔ تاریخ انقلاب اسلامی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: ۱۴ بهمن ۱۳۹۷ش.
• «مشهد به‌عنوان قطب پیوند عضو در کشور نیازمند حمایت بیشتر دولت و خیران است»، وب‌سایت صدا و سیمای خراسان رضوی، تاریخ بارگذاری: ۱۸ مهر ۱۳۹۳ش.
• «مشهد به‌عنوان مرکز آموزش متروپلیس انتخاب شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: ۱۵ آبان ۱۳۸۷ش.
• «مشهد»، ویکی‌سفر، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «مشهد»، ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «منابع موقوفات آستان قدس رضوی و فهرست واقفان مشهد»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
• منجم یزدی، ملا جلال‌الدین محمد، تاریخ عباسی، به‌تحقیق سیف‌الله وحیدنیا، تهران، وحید، ۱۳۶۶ش.
• «موزه‌ها و اماکن فرهنگی، تاریخی خراسان رضوی مشهد»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «موقوفات زنان از صفویه تا قاجار در مشهد»، خبرگزاری شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• مؤسسة گیتاشناسی، اطلس گیتاشناسی استان‌های کشور، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۸۳ش.
• «نقش مشهد در پیروزی انقلاب اسلامی و تأثیر آن بر کشورهای جهان اسلام»، وب‌سیات شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: ۱۷ بهمن ۱۴۰۰ش.
• نورالهی، طه، توزیع و طبقه‌بندی جمعیت شهرهای ایران در سرشماری‌های ۷۵–۱۳۳۵، تهران، مرکز آمار ایران (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۲ش.
• وکیلی، زیبا، «با صنایع دستی مشهد آشنا شوید»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بارگذاری: ۲۲ شهریور ۱۴۰۰ش.
• Bosworth, C. Edmund, Streck, M. , Hourcade, B. "Mashhad". Historic Cities of the Islamic World. Brill, 2007.
• Houtsma, M. Th, E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, Volume 5. BRILL, 1993.
• Justi, Ferdinand, Iranisches Namenbuch, Olms Hildesheim, 1963.
• Keall, E, M. Roaf, R. Talbert, T. Elliott, S. Gillies, "Places: 952108 (Tusa/Sousia)", Pleiades, 2015.
• Lockhart, Laurence, "Mashhad", Persian Cities, Luzac, 1960.
• Patai, Raphael, Jadīd Al-Islām: The Jewish "new Muslims" of Meshhed, Wayne State University Press, 1997.
• Zabeth, Hyder Reza, Lanmarks of Mashhad, Alhoda UK, 1999.