پیش‌نویس:منار

منار؛ سازه‌ای بلند برای گفتن اذان و راهنمایی مسافران

منار ساربان در اصفهان

واژه منار به‌معنای جای نور و نار (آتش) است و در اصطلاح، به سازه‌ای بلند و گاه باریک گفته می‌شود که در اماکن مذهبی، به‌ویژه مساجد می‌سازند. این بنا را از آن جهت که در شب، چراغ یا آتشی بر فراز آن روشن می‌کردند، مناره به‌معنای جایگاه نور یا آتش می‌گفتند. منار را در گذشته، برای گفتن اذان یا میل راهنما در کنار مدارس، جاده‌ها، مساجد، کاروان‌سراها و دارالضیافه‌ها احداث می‌کردند.

پیشینه منار

مناره‌ها را در گذشته، بین دو مرز می‌ساختند و در آن شیئی نورانی قرار می‌دادند تا مرز وابسته را نشان دهد. به‌تدریج مناره‌ها را در میان راه‌ها نیز بنا کردند تا راهنمای کاروانیان و مسافران باشد. کهن‌ترین مناره در ایران، میل اژدهای نورآباد ممسنی در استان فارس، متعلق به دوران اشکانیان با حدود ۷ متر ارتفاع و پله‌هایی است که درون همین برج قرار دارد و در بالای آن، یک آتشدان سنگی تعبیه شده است. مناره‌ای دیگر در شهر فیروزآباد قرار دارد که از دوران ساسانی برجای مانده است. بلندی این منارهٔ چهارضلعی، در ابتدا حدود ۳۳ متر بوده و امروز در حدود ۲۶ متر است. پهنای قسمت پایینی مناره در حدود ۱۱ متر است و هرچه بر ارتفاع اضافه می‌شود، از پهنای آن کاسته می‌شود. پله‌های این بنا در قسمت بیرونی آن بنا شده که تا سقف آن راه دارد. این بنا از نظر تاریخی و معماری در ایران بسیار با اهمیت است.

اجزاء منار

مناره‌ها شامل ۴ جزء اصلی هستند:

1. پایه؛ سکوی مناره‌ها معمولاً چندضلعی است و بدنهٔ مناره در وسط آن قرار می‌گیرد. برای مثال، پایه مناره رهروان اصفهان و مناره خسروگرد (خسروجرد) سبزوار مربعی‌شکل و پایهٔ مناره سین و مناره زیار هشت‌ضلعی هستند.
2. ساقه؛ ساقه مناره‌های ایرانی در دوران پس از اسلام معمولاً به شکل استوانه یا مخروط بنا شده است.
3. سرپوش؛ این بخش از مناره معمولاً مربع و هشت‌گوشی است و مهم‌ترین بخش مناره است.
4. رأس؛ رأس مناره شامل سایبانی است که به شکل‌های مختلف ساخته می‌شود.

مناره‌ها پس از اسلام

تمایز منارهای ایرانیِ قبل و بعد از اسلام را می‌توان در شکل ظاهری آن‌ها دید؛ منارهای قبل از اسلام، چهارضلعی بودند، اما پس از ورود اسلام، بیشتر مناره‌ها به شکل مدور و استوانه‌ای ساخته شدند. تا سده پنجم هجری، مناره‌ها را به دو صورت مجزا (مانند مناره مسجد میدان ساوه و مناره گلپایگان) و متصل به ساختمان (مانند مناره خسروجرد و مناره سلجوقی سمنان) می‌ساختند. از تلفیق سازه منار با معماری خاص ایرانی، بناهایی بی‌نظیر در جهان اسلام شکل گرفت و به‌ویژه در دوره سلجوقیان، توسعه چشمگیری داشت.

برخی از باستان‌شناسان معتقدند که مناره مسجد شوش کهن‌ترین مناره ایران در دوره پس از اسلام است. این مناره با بدنهٔ استوانه‌ای شکل و پله‌هایی از داخل، جزء اولین مناره‌هایی است که در ایران و در کنار مساجد تحت عنوان مأذنه ساخته شده است. مناره‌های ایران تا زمان صفوی را می‌توان در دو گروه مناره‌های منفرد و زوج تقسیم کرد.

1. مناره‌های منفرد؛ بدنه‌ای بلند و کشیده، استوانه‌هایی با تزئینات ساده و اندک داشتند و مخروطی‌شکل بودند؛ مانند مناره گلپایگان، مناره‌های دامغان و سمنان، بسطام و ساربان.
2. مناره‌های زوج؛ به‌صورت منشوری‌شکل و چندضلعی هستند که قطر پایه و بالای آن یکی است؛ مانند مناره بلند و زیبای مسجد جامع نائین.

از دوره صفویان تا دوره قاجاریان، ساخت و معماری مناره‌ها در ایران کم‌رونق شد و فقط آثار اندکی از آن دوران، باقی مانده است مانند مناره مسجد جامع بروجرد که در دوره زندیان بنا شد. از جمله مناره‌های معروف دوره قاجار نیز، مناره‌های حرم فاطمه معصومه در قم و حرم شاه‌عبدالعظیم در ری است.

مهم‌ترین مناره‌های ایران

مناره باغ قوشخانه (قرن ۸ام، در زمان سلطان‌سنجر)؛ مناره ساربان/ ساروان (عهد سلاجقه در اصفهان)؛ مناره چهل‌دختران اصفهان (۵۰۱ق، با ارتفاعی حدود ۴۸ متر و پهنای قاعدهٔ ۱۴ متر، همراه با تزئینات آجرکاری، مقرنس‌های آجری و کاشی فیروزه‌ای)؛ دومناره دردشت (که شامل کاشی‌کاری‌های مغولی و مربوط به دوره سلجوقیان است)؛ مناره سلجوقی مسجد جامع سمنان؛ مناره مسجد علی اصفهان (اواخر قرن ۵ و اوائل قرن۶ش)؛ مناره مسجد ساوه (۴۵۸ق)؛ مناره مسجد پامنار اصفهان (۴۶۱ق)؛ مناره مسجد جمعه کاشان (۴۶۶ق)؛ مناره مسجد برسیان اصفهان (۴۹۱ق)؛ مناره گار اصفهان(۵۱۵ق)؛ مناره مسجد گز اصفهان (ربع اول قرن ۶ام)؛ مناره مسجد سین اصفهان (۵۲۶ق)؛ مناره زیار اصفهان (۵۵۰ تا ۶۸۸ق)؛ مناره راهروان اصفهان (۵۲۵ تا ۶۸۸ق)؛ مناره مسجد اردستان (دوره سلجوقی)؛ مناره مسجد امام حسن در اصفهان (دوره سلجوقی)؛ مناره مسجد جامع زواره اصفهان (۵۳۰ق)؛ مناره مسجد جامع اشترجان (۷۱۶ق)؛ مناره جنبان (۷۱۶ق)؛ دو مناره دارالضیافه (قرن هشتم)؛ دومناره سردر مسجد شاه در اصفهان (۱۰۲۵ق)، دومناره سردر مدرسه چهارباغ اصفهان (قرن ۱۲ هجری)، مناره خانقاه نطنز (۷۲۵ق)؛ مناره نزدیک شهر در خرم‌آباد (قرن ۶ام هجری)؛ مناره مسجد تاریخانه دامغان (قرن ۶ام هجری)؛ مناره مجاور مسجد جمعه ساوه (۵۰۳ق)؛ مناره خسروگرد/ خسروجرد سبزوار (۵۰۵ق)؛ مناره حدود (۷۰۰ق)، مناره سمنان (عهد سلجوقی)؛ مقبره و مناره عهد غزنوی در خراسان (قرن ۴ هجری)؛ مناره محله پامنار طهران (قرن ۱۳ هجری)؛ مناره فیروزآباد خراسان (عهد سلجوقی)؛ مناره کاشان (قرن ۵ام هجری)؛ مناره گلپایگان (قرن ۶ام هجری)؛ مناره مدرسه در خراسان (عهد سلجوقی)؛ مناره‌های مدرسه سپهسالار جدید در تهران (قرن ۱۳هجری)؛ دومناره مسجد گوهرشاد (۸۲۱ق)؛ دومناره مسجد دارالاحسان در سنندج (۱۲۲۷ هجری)؛ دومناره حرم امام رضا (عهد سلجوقیان)؛ مناره‌های حرم فاطمه معصومه (۵۲۶ق)؛ مناره‌های حرم عبدالعظیم در تهران (عهد سلجوقی)؛ مناره مسجدشاه تهران.

منار در ادبیات ایران

منار یا مناره، با توجه به قدمت و کاربرد آن، در امثال و کنایات ادبیات فارسی ایران نیز به‌کار رفته است. مانند: اول چاه بکن، بعد منار بدزد؛ یا کسی که منار می‌دزدد اول چاهش را می‌کند؛ و نیز چاه نکنده منار دزدین (که معادل پیش از آب، موزه کشیدن است)؛ قبای بعد از عید برای گل منار خوب است (هر چیزی در زمان معین به کار است).

منابع

• پیرنیا، محمدکریم، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تهران، دانشگاه علم و صنعت، چ۲۴، ۱۳۹۶ش.
• داعی‌الاسلام، سید محمدعلی، فرهنگ نظام، تهران، دانش، ۱۳۶۴ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، امثال و حکم، تهران، امیرکبیر، چ۱۲، ۱۳۸۳ش.
• زمانی، عباس، تأثیر هنر ساسانی در هنر اسلامی، تهران، اساطیر، ۱۳۹۰ش.
• فاضل، محمود، «پیدایش مناره در اسلام»، تهران، مجله هنر و مردم، دوره۷، شماره۷۷ و ۷۸، ۱۳۴۸ش.
• مخلصی، محمدعلی، مجموعه مقالات متون و کتیبه‌های دوران اسلامی، تألیف پژوهشگران، تهران، سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۸۵ش.
• مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۳ش.
• «مناره‌ها (معماری اسلام)»، وبسایت گره سنتی، تاریخ بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۰ش.
• نره‌ای، بابر، پژوهشی در مناره‌های دوره سلجوقی ایران از دیدگاه باستان‌شناسی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، تهران، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، خرداد ۱۳۸۷ش.
• واندنبرگ، لویی، باستان‌شناسی ایران باستان، ترجمه عیسی بهنام، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۳۷ش.