پیش‌نویس:گاو نه من شیرده
گاو نه من شیرده؛ مثلی دربارۀ از بین بردن تمام دستاوردهای مثبت پیشین به‌دلیل یک عمل نسنجیده در پایان کار.
«گاو نُه مَن شیردِه» یکی از ضرب‌المثل‌های رایج در فرهنگ عمومی ایرانیان است که به‌دلیل بیان یک مفهوم اخلاقی، جایگاه ویژه‌ای در ادبیات شفاهی دارد. این ضرب‌المثل پیام مهمی دربارۀ رفتار درست و خردورزی اجتماعی منتقل می‌کند و به‌عنوان بازتابی از عقلانیت و تجربۀ جمعی ایرانیان در زندگی روزمره استفاده می‌شود که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و در ادبیات شفاهی و کتبی جایگاه خاصی دارد.
مفهوم‌شناسی
ضرب‌المثل «گاو نه من شیرده» برای توصیف وضعیتی به کار می‌رود که در آن، فرد پس از تلاش‌های بسیار و ارائهٔ خدمات یا نتایج مثبت، با انجام یک عمل نسنجیده مانندمنت‌گذاشتن یا رفتاری تند در پایان کار، تمام دستاوردهای پیشین خود را از بین می‌برد.[۱] از نظر علمی نیز این ضرب‌المثل نمایانگر ناپایداری یک فرآیند است که با وجود تولید نتایج مثبت در ابتدا مانند شیر فراوان گاو، به‌دلیل یک عامل منفی در پایان، ارزش و نتیجۀ کلی به‌طور کامل از بین می‌رود.[۲] این ضرب‌المثل عدم تعادل بین تلاش و نتیجه را نمایش داده و نشان می‌دهد که حتی بهترین عملکردها نیز در صورت مراقبت نکردن از نحوۀ پایان کار، به شکست منجر می‌شوند.[۳] همچنین ضرب‌المثل مؤید این نکته است که ارزشِ نهاییِ هر فعالیت، به پایداری عملکرد و حُسن ختام آن وابسته است.[۴]
ریشه ضرب‌المثل
اگرچه ضرب‌المثل «گاو نه من شیرده» در متون کلاسیک نظیر کلیله و دمنه یا مرزبان‌نامه یافت نشده، اما در فرهنگ شفاهی ایران رواج داشته است. ریشۀ این مثل به گاوی اشاره دارد که شیردهی بالایی داشته، اما در انتهای دوشیدن، با زدن لگد ظرف شیر را می‌ریخته است. عبارت «نُه مَن» کنایه از مقدار زیاد است؛ زیرا «مَن» در بسیاری از مناطق معادل ۳ کیلوگرم است و مجموع 9 من، ۲۷ کیلوگرم می‌شود.[۵]
کاربرد ضرب‌المثل
ضرب‌المثل «گاو نه من شیرده» در زندگی روزمرۀ مردم ایران کاربرد فراوانی دارد و معمولاً مفهوم این مثل در توصیف افرادی به کار می‌رود که خدمات یا کارهای مثبت زیادی انجام می‌دهند، اما در پایان با یک رفتار نامناسب مانند منت گذاشتن یا پرخاشگری، اثر آنها را از بین می‌برند. این ضرب‌المثل به‌عنوان هشداری برای مراقبت از نحوۀ پایان دادن به کارها و روابط به‌کار می‌رود تا تلاش‌ها به هدر نرود. به‌طور مثال در موقعیت‌های مختلف اجتماعی، خانوادگی و کاری، وقتی کسی قصد کمک به دیگری دارد، ولی در پایان عمل یا سخنش باعث ناراحتی یا کدورت می‌شود، این ضرب‌المثل استفاده می‌شود.[۶]
در آموزه‌های اسلامی، منت‌گذاشتن بر دیگران به شدت مذمت شده است. تضییع اخلاص در عمل نیک، عدم قبول شدن آن عمل نزد خداوند و حتی گناه‌آلود شدن آن به‌عنوان برخی از آثار منفی منت‌گذشتن ذکر شده است.[۷] مفهوم این ضرب‌المثل با آموزه‌های اسلامی در باب حبط عمل و ابطال ثواب هم‌خوانی دارد. در قرآن به صراحت ذکر شده است که مسلمانان نباید صدقه‌ها و نیکی‌های خود را با منت و آزار باطل کنند.[۸] این آیه به وضعیتی مشابه مفهوم ضرب‌المثل اشاره دارد که در آن، عملِ خیرِ انجام‌شده، به واسطۀ رفتار نامناسبِ بعدی (منت گذاشتن)، بی‌اثر می‌شود.[۹] در روایتی از پیامبر اکرم آمده است که اگر کسی به برادر دینی خود نیکی کند و سپس بر او منت گذارد، خداوند صدقه و کار نیک وی را باطل می‌کند.[۱۰]
پانویس
- ↑ «ﺿﺮﺏﺍﻟﻤﺜﻞهای ﺟﺎلب ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﺣﯿﻮﺍﻧﺎﺕ»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ «گاو نه من شیر نباشیم!»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «۲۸ اصطلاح و ضرب‌المثل با گاو به همراه معنی»، وب‌سایت ستاره.
- ↑ «گاو نه من شیر نباشیم!»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «گاو نه من شیر نباشیم!»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «منت و اذیتی که رفتار نیک انسان را تباه می‌سازد به چه نوع رفتاری گفته می‌شود؟»، وب‌سایت اسلام کوئست.
- ↑ «گاو نه من شیر نباشیم!»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ سوره بقره، آیه 264.
- ↑ «منظور از جمله بِالْمَنِّ وَ الأذی در آیه انفاق»، خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ حر عاملی، وسائل‌الشیعه، بی‌تا، ج9، ص454.
منابع
- قرآن کریم.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، قم، مؤسسه آل‌البیت، بی‌تا.
- «ﺿﺮﺏﺍﻟﻤﺜﻞهای ﺟﺎلب ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﺣﯿﻮﺍﻧﺎﺕ»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 7 آذر 1404ش.
- «گاو نه من شیر نباشیم!»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 20 مهر 1396ش.
- «منت و اذیتی که رفتار نیک انسان را تباه می‌سازد به چه نوع رفتاری گفته می‌شود؟»، وب‌سایت اسلام کوئست، تاریخ درج مطلب: 12 آبان 1393ش.
- «منظور از جمله بِالْمَنِّ وَ الأذی در آیه انفاق»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 14 آبان 1399ش.
- «۲۸ اصطلاح و ضرب‌المثل با گاو به همراه معنی»، وب‌سایت ستاره، تاریخ درج مطلب: 16 مرداد 1402ش.