پیش‌نویس:گاو نه من شیرده

گاو نه من شیرده؛ مثلی دربارۀ از بین بردن تمام دستاوردهای مثبت پیشین به‌دلیل یک عمل نسنجیده در پایان کار.
ضرب‌المثل «گاو نُه مَن شیردِه» یکی از ضرب‌المثل‌های رایج در فرهنگ عمومی ایرانیان است که به‌دلیل بیان یک مفهوم اخلاقی، جایگاه ویژه‌ای در ادبیات روزمره دارد. این ضرب‌المثل به‌گونه‌ای تأثیرگذار، پیام مهمی دربارۀ رفتار مناسب و خردورزی اجتماعی منتقل می‌کند. این ضرب‌المثل به‌عنوان بازتابی از خرد و تجربۀ جمعی ایرانیان در در زندگی روزمره استفاده می‌شود که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و در ادبیات شفاهی و کتبی جایگاه خاصی دارد.

مفهوم‌شناسی ضرب‌المثل

ضرب‌المثل «گاو نه من شیرده» برای توصیف وضعیتی به کار می‌رود که در آن، فرد پس از تلاش‌های بسیار و ارائهٔ خدمات یا نتایج مثبت، با انجام یک عمل نسنجیده مانندمنت‌گذاشتن یا رفتاری تند در پایان کار، تمام دستاوردهای پیشین خود را از بین می‌برد. از نظر علمی نیز این ضرب‌المثل نمایانگر ناپایداری یک فرآیند است که با وجود تولید نتایج مثبت در ابتدا مانند شیر فراوان گاو، به‌دلیل یک عامل منفی در پایان، ارزش و نتیجۀ کلی به‌طور کامل از بین می‌رود.

این ضرب‌المثل عدم تعادل بین تلاش و نتیجه را نمایش داده و نشان می‌دهد که حتی بهترین عملکردها نیز در صورت مراقبت نکردن از نحوۀ پایان کار، می‌توانند به شکست منجر شوند. همچنین ضرب‌المثل مؤید این نکته است که ارزشِ نهاییِ هر فعالیت، به پایداری عملکرد و حُسن ختام آن وابسته است و در ادبیات مدیریت و رفتار سازمانی، این مفهوم به اهمیت حفظ کیفیت تا انتهای فرآیند اشاره دارد.

ریشه و کاربرد ضرب‌المثل

ریشه ضرب‌المثل

کارشناسان ادبی ضرب‌المثل‌ها را حاصل خرد جمعی جوامع می‌دانند که در طول سالیان متمادی شکل می‌گیرند و در زبان و فرهنگ مردم جایگاه ویژه‌ای پیدا می‌کنند. این سخنان کوتاه، پندآموز و حکیمانه حاصل تجربیات و آموزه‌های مشترک نسلی است که به‌‌تدریج در زبان مردم نفوذ کرده و ماندگار می‌شوند و در مکالمات روزمره به‌کار گرفته می‌شوند. اگرچه ضرب‌المثل «گاو نه من شیرده» در متون کلاسیک نظیر کلیله و دمنه یا مرزبان‌نامه یافت نشده، اما در فرهنگ شفاهی ایران رواج داشته است. ریشۀ این مثل به گاوی اشاره دارد که شیردهی بالایی داشته (نُه مَن)، اما در انتهای دوشیدن، با زدن لگد ظرف شیر را می‌ریخته است. عبارت «نُه مَن» کنایه از مقدار زیاد است؛ به‌عنوان مثال هر مَنِ تبریز معادل ۳ کیلوگرم و مجموعاً حدود ۲۷ کیلوگرم شیر است.

کاربرد ضرب‌المثل

ضرب‌المثل «گاو نه من شیرده» در زندگی روزمرۀ مردم ایران کاربرد فراوانی دارد و معمولاً مفهوم این مثل در توصیف افرادی به کار می‌رود که خدمات یا کارهای مثبت زیادی انجام می‌دهند، اما در پایان با یک رفتار نامناسب مانند منت گذاشتن یا پرخاشگری، اثر آن خدمات را از بین می‌برند. این ضرب‌المثل به‌عنوان هشداری برای مراقبت از نحوۀ پایان دادن به کارها و روابط به‌کار می‌رود تا تلاش‌ها به هدر نرود. به‌طور مثال در موقعیت‌های مختلف اجتماعی، خانوادگی و کاری، وقتی کسی قصد کمک یا خدمت دارد ولی در پایان رفتار یا سخنش باعث ناراحتی یا کدورت می‌شود، این ضرب‌المثل به‌کار برده می‌شود.

در آموزه‌های اسلامی، منت‌گذاشتن بر دیگران به شدت مذمت شده و آثار و پیامدهای منفی زیادی دارد. از جمله مهم‌ترین این آثار، تضییع اخلاص در عمل نیک، عدم قبول شدن آن عمل نزد خداوند و حتی گناه‌آلود شدن آن است. مفهوم این ضرب‌المثل با آموزه‌های اسلامی در باب حبط (نابودی) عمل هم‌خوانی دارد. در قرآن به صراحت ذکر شده است که مسلمانان نباید صدقات و نیکی‌های خود را با منت و آزار باطل کنند. این آیه به وضعیتی مشابه مفهوم ضرب‌المثل اشاره دارد که در آن، عملِ خیرِ انجام‌شده، به واسطۀ رفتار نامناسبِ بعدی (منت گذاشتن)، بی‌اثر می‌شود. در اخلاق اسلامی نیز منت گذاشتن باعث ابطال ثواب دانسته می‌شود. در روایتی از رسول خدا آمده است که اگر کسی به برادر دینی‌اش نیکی کند و سپس بر او منت گذارد، خداوند صدقه و کار نیک وی را باطل می‌کند.

منابع

• قرآن کریم.
• حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، قم، مؤسسه آل‌البیت، بی‌تا.
• «ضرب‌المثل‌ها حاصل خرد جمعی یک جامعه هستند»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 15 فروردین 1402ش.
• «ﺿﺮﺏﺍﻟﻤﺜﻞهای ﺟﺎلب ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﺣﯿﻮﺍﻧﺎﺕ»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 7 آذر 1404ش.
• «گاو نه من شیر نباشیم!»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 20 مهر 1396ش.
• «منت و اذیتی که رفتار نیک انسان را تباه می‌سازد به چه نوع رفتاری گفته می‌شود؟»، وب‌سایت اسلام کوئست، تاریخ درج مطلب: 12 آبان 1393ش.
• «منظور از جمله بِالْمَنِّ وَ الأذی در آیه انفاق»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 14 آبان 1399ش.
• «۲۸ اصطلاح و ضرب‌المثل با گاو به همراه معنی»، وب‌سایت ستاره، تاریخ درج مطلب: 16 مرداد 1402ش.