پیش‌نویس:شخصیت‌پردازی فرهنگی

شخصیت‌پردازی فرهنگی؛ فرآیندی متکی بر بازتاب هویت جمعی، ارزش‌های بومی و نشانه‌های فرهنگی در ساخت و پرداخت کاراکتر.

شخصیت‌پردازی فرهنگی، پُلی میان خلاقیت هنری و میراث فرهنگی یک جامعه بوده و با بهره‌گیری از عناصر هویت ملی، اسطوره‌ها، روایت‌های تاریخی، ارزش‌های دینی و سنت‌های اجتماعی، شخصیت‌هایی می‌آفریند که نه‌تنها نقش‌آفرینان یک داستان، فیلم یا اثر هنری هستند بلکه به‌عنوان بازتابی از تجربۀ زیسته و حافظه جمعی نیز عمل می‌کنند. در این شیوه، خالق اثر با استفاده از نمادها، گویش‌ها، رفتارهای اجتماعی، الگوهای تربیتی و دغدغه‌های واقعی مردم، به شخصیت عمق و باورپذیری می‌بخشد و او را از یک «کاراکتر ساده» به یک «نشانۀ فرهنگی» تبدیل می‌کند که ارزش‌های مشترک را تقویت، الگوهای رفتاری مثبت را ترویج و پیوند میان گذشته و امروز از راه قصه و هنر ایجاد می‌کند.

تعریف شخصیت‌پردازی فرهنگی

شخصیت‌پردازی فرهنگی، فرآیند خلق شخصیت‌هایی است که در بستر فرهنگ و جهان‌بینی یک جامعه شکل گرفته و حامل پیام‌های هویتی، اجتماعی و اخلاقی آن هستند. این فرآیند که شیوه‌ای از بازنمایی هویت در زندگی روزمره محسوب می‌شود، در طول زندگی فرد، از کودکی مانند خو گرفتن با عروسک‌ها یا انیمیشن‌های بومی تا بزرگسالی مانند الهام پذیرفتن از قهرمانان فرهنگی ادامه می‌یابد. شخصیت فرهنگی، که محصول این فرآیند است، به‌مثابه تجسم فرهنگ در سبک زندگی افراد عمل می‌کند. این شخصیت‌ها گاه بازتابی از انسان‌های عادی و واقعی هستند و گاه فراتر از واقعیت رفته، به اسطوره‌ها یا نمادهای فرهنگیِ الهام‌بخش تبدیل می‌شوند. بر این اساس، هر شخصیت فرهنگی، حامل بخشی از حافظهٔ جمعی و تجربهٔ زیستهٔ یک ملت به شمار می‌رود.

مدل‌ها در شخصیت‌پردازی فرهنگی

شخصیت‌پردازی فرهنگی پدیده‌ای جهانی است که در هر بستر فرهنگی، با مدل و اهداف متفاوتی دنبال می‌شود. برای نمونه مدل آمریکایی بر جذابیت بصری، روایت جهانی و اقتصاد کاراکتر، با هدف خلق شخصیت‌های تجاریِ فراگیر و تأکید بر فردگرایی و قهرمان‌گرایی تمرکز دارد. مدل ژاپنی (در انیمه و مانگا) بر عمق شخصیت، مفاهیم فلسفی و هستی‌شناسانه و تأکید بر روابط اجتماعی، ارزش‌های جمع‌گرایانه و ساختارهای سنتی تمرکز دارد. مدل ایرانی، ریشه‌دار در فرهنگ اسلامی‌ایرانی، بر نقش تربیتی و الگوسازی تمرکز دارد و هدف آن بازتاب ارزش‌های معنوی، اخلاقی و تمدنی برای همذات‌پنداری کودکان و نوجوانان با الگوهای بومی است.

شیوه‌های انتقال پیام و هویت فرهنگی

شخصیت‌پردازی فرهنگی به دو شیوۀ مستقیم و غیرمستقیم پیام را منتقل می‌کند. در شیوۀ مستقیم، ویژگی‌ها و ارزش‌های درونی شخصیت به‌صورت آشکار و بی‌واسطه، از طریق توصیف ذهنیت، واگویه‌های درونی یا بیان مستقیم عقاید ارائه می‌شود. در روش غیرمستقیم، مخاطب از طریق مشاهده و تفسیرِ عناصر، خود به ویژگی‌های هویتی و انگیزشی شخصیت پی می‌برد. این شیوه از طریق ابزارهایی چون کنش و رفتار، گفت‌وگو و زبان، ظاهر و پوشش و نام‌گذاری شخصیت اعمال می‌شود.

در رسانه‌های چندرسانه‌ای، روش‌های غیرمستقیم، به‌ویژه از طریق تکنیک‌های بصری و شنیداری خاصی اجرا می‌شوند تا پیام هویتی را سریع‌تر و مؤثرتر منتقل کنند:

• زبان رنگ: استفاده از رنگ‌های نمادین پیام‌های فرهنگی خاصی را منتقل می‌کند.
• طراحی فرم: اشکال هندسی خاص جهت انتقال فوری ویژگی‌های شخصیتی به‌کار می‌روند.
• صدا و موسیقی: دوبلاژ، لهجه و لحن صدا هویت فرهنگی شخصیت را تثبیت می‌کند و موسیقی زمینه به القای احساسات کمک می‌کند.

الگوسازی فرهنگی و کارکرد راهبردی

شخصیت‌پردازی فرهنگی عنصری محوری برای انسجام هویتی جامعه تلقی می‌شود. یک رویکرد، الگوی مطلوب را دربرگیرندهٔ معیارهایی چون قهرمانِ حامل هویت اصیل جامعه، تصویرسازی امیدبخش، فتوت و جوانمردی و تلفیق اقتدار و لطافت می‌داند. همچنین، کارکردهای راهبردی مانند بازتولید تقدس با هدف حفظ بنیان‌های اعتقادی و معرفی چهره‌های ناشناخته به‌عنوان یک مزیت رقابتی در جنگ روایت‌ها برای این فرآیند تعریف می‌شود.

شخصیت‌پردازی در بازار و صنعت فرهنگی

شخصیت‌پردازی فرهنگی می‌تواند به تجاری‌سازی و توسعه اقتصادی محصولات فرهنگی منجر شود. در این راستا، خلق یک کاراکتر محوری با پشتوانه هویتی، امکان جامعیت فرهنگی در محصول و تولید طیف وسیعی از محصولات جانبی را فراهم می‌آورد. این کاراکترهای ارزش‌بنیاد، که حامل پیام هویت فرهنگی و ملی هستند، در صورت موفقیت، جذابیت تجاری کسب کرده و منجر به تولید انبوه توسط سرمایه‌گذاران می‌شوند. موفقیت یک شخصیت در بازار، مستلزم روایت‌پردازی و دیده شدن گسترده در رسانه‌ها است. همچنین، پرهیز از ارائه تصویری فرابشری، عاملی برای تضمین الگوپذیری عملی دانسته می‌شود.

شخصیت‌پردازی فرهنگی در حوزه‌های فرهنگی ایران

فیلم‌نامه و سینما

شخصیت‌پردازی در فیلم‌نامه به ساخت و توصیف ویژگی‌های جسمانی، روحی، اهداف و تحولات شخصیت‌ها اطلاق می‌شود تا ارتباط و همدلی مخاطب را جلب کند. این فرآیند مستلزم حرکت فراتر از تیپ‌سازی و پرداختن به لایه‌های عمیق درونی، تضادهای اخلاقی و انگیزه‌های شخصیت است. هستهٔ اصلی درام، تحول شخصیت مانند تغییر در باورها یا سبک زندگی محسوب می‌شود. همچنین دیالوگ، ابزاری برای بازتاب غیرمستقیم بافت فرهنگی، طبقهٔ اجتماعی و سطح سواد شخصیت است.

در سینمای ایران، آثاری دربارۀ مفاخر ملی و چهره‌های دفاع مقدس تولید شده است؛ با این حال، برخی نقدها فیلم‌های پرترهٔ جدیدتر در ژانر دفاع مقدس مانند «آسمان غرب» را متمرکز بر توانایی‌های فنی و نظامی دانسته و معتقدند پرداخت عمیقی از ابعاد شخصیتی قهرمان، فراتر از کلیشه‌های رایج، ارائه نشده است. اهداف راهبردی در این ژانر، بازتولید الگوهای مطلوب و سبک زندگی در جامعه از طریق محصولات فرهنگی، و همچنین صدور فرهنگی ارزش‌ها عنوان شده است.

ادبیات داستانی

در ادبیات داستانی، شخصیت‌پردازی فرهنگی موفق، مخاطب را با باورها و آرمان‌های شخصیت همذات‌پندار ساخته و از این طریق تأثیرگذاری عمیق‌تری می‌یابد. محورهای فرهنگی در این روایت‌ها شامل موارد زیر است:

• زیرساخت باور و اعتقادات: تمرکز بر اعتقادات مذهبی و فطریات به‌عنوان عامل اصلی تفاوت‌های هویتی.
• هویت فرهنگی: آمیختن خصوصیات رفتاری متأثر از طبقه و محیط (تیپیکال) با خصایص فردی برای خلق شخصیت باورپذیر.
• تحول فرهنگی-اعتقادی: نمایش شخصیت‌های پویایی که در طول داستان دچار تحول در منش یا باورها می‌شوند.
• انطباق هویتی: تطبیق زبان، گفتگو و پوشش شخصیت با پایگاه اجتماعی و فرهنگی او.
• ساختار روایت ارزشی: استفاده از قهرمان پیچیده برای درگیر کردن مخاطب با تعارضات هویتی و اعتقادی.

بازی و سرگرمی

در پرداخت شخصیت برای محصولات سرگرمی، بر استفاده از ادبیات، هنر و میراث فرهنگی بومی تأکید می‌شود. این فرآیند شامل مراحلی چون پرداخت شخصیت، شخصیت‌سازی و شیوه‌های ارائه است. مؤلفه‌های خلق هویت در این حوزه شامل خلاقیت، استفاده از بازی برای بازآفرینی و درگیر کردن احساسات مخاطب است.

انیمیشن

شخصیت‌پردازی در انیمیشن، فرآیندی تخصصی برای خلق کاراکترهایی است که ضمن جذابیت بصری، حامل هویت فرهنگی باشند و خیال‌پردازی در این رسانه در راستای تقویت این هویت به‌کار گرفته می‌شود. تکنیک‌های فیلم‌نامهٔ انیمیشن بر جزئیاتی مانند نمود ظاهری، سرزمین و عمق روان‌شناختی شخصیت متمرکز است. در این حوزه، بر لزوم فعال بودن شخصیت‌ها، پرداخت عمیق به خاستگاه اجتماعی و فرهنگی آن‌ها و پرهیز از آرمان‌گرایی محض تأکید می‌شود؛ چون مانع باورپذیری است.

توسعۀ محصولات کودک و نوجوان

در راستای حمایت از هویت‌سازی کودک و نوجوان، رویدادهایی مانند پارس آرا با هدف کشف و شناسایی شخصیت‌ها که چاه‌های نفت محتوایی نیز نامیده شده‌اند، برگزار می‌شود. در این فرآیند، طرح‌های برگزیده بر اساس بن‌مایه‌های فرهنگی و ظرفیت بازار ارتقا یافته و فرآیند ثبت حقوقی بستۀ کامل شخصیت نیز انجام می‌گیرد.

منابع

• آزاددل، عادل و دیگران، «بررسی و تطبیق عنصر شخصیت‌پردازی در رمان‌ها "اللص و الکلاب" اثر نجیب محفوظ و "بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم" اثر نادر ابراهیمی»، یازدهمین گردهمایی بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، دانشگاه گیلان، 1395ش.
• «ادبیات، هنر و میراث فرهنگی، عوامل مؤثر بر شخصیت‌پردازی»، پایگاه خبری کودک و نوجوان، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، تاریخ بارگذاری: 12 دی 1398ش.
• «اما و اگرهای شخصیت‌پردازی مفاخر فرهنگی- اجتماعی در جشنوارۀ چهل‌ودوم فجر»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: 24 بهمن 1402ش.
• اشرفی، سمانه، «شخصیت‌پردازی در فیلمنامه انیمیشن با 5 تکنیک حرفه‌ای»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید 25 آبان 1404ش.
• ایرانی، ناصر، هنر رمان، تهران، آبانگاه، 1364ش.
• «بازارپردازی فرهنگی/ نیمۀ پنهان درآمدزایی در صنعت سینما و انیمیشن»، وب‌سایت نمافر، تاریخ بارگذاری: 25 مهر 1400ش.
• «به شخصیت‌پردازی در راستای مکتب سلیمانی نیاز داریم»، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تاریخ بارگذاری: 19 دی 1401ش.
• بهمنی، کیوان، «انیمه، بازتابی از فرهنگ ژاپن»، وب‌سایت سایبرپروژه، تاریخ بارگذاری: 28 شهریور 1400ش.
• «چهره‌پردازی از شخصیت‌های دینی و فرهنگی جامعه ضروری است»، خبرگزاری رسا، تاریخ بارگذاری: 25 اسفند 1388ش.
• حیدریان کرویه، مهدی و گلپایگانی، علیرضا، «مقالۀ ترویجی شخصیت‌پردازی در مجموعه‌های انیمیشن دفاع مقدس بر مبنای سه مجموعۀ شجاعان، همسنگران و حماسۀ یک دلاور»، فصلنامۀ علمی مطالعات دفاع مقدس، دورۀ 4، شمارۀ 4، پیاپی 16، 1397ش.
• درگاهی، پردیس و سربخش، رضا، «تحلیل نقش صدا و موسیقی روایی در انیمیشن‌های سینمایی موزیکال ایرانی (با مطالعۀ موردی انیمیشن ببعی قهرمان)»، نخستین همایش ملی مطالعات پویانمایی و فیلم کودک و نوجوان، 1404ش.
• رازدشت تازکند، زینب، «سیاست‌گذاران فرهنگی خیلی دیر به بحث شخصیت‌پردازی فرهنگی ورود کردند»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 23 دی 1402ش.
• رضایی، فریبا، «به شخصیت‌پردازی در راستای مکتب سلیمانی نیاز داریم»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تاریخ بازدید: 17 آبان 1404ش.
• زریابی یکتا، حسن، «شاخص‌های طراحی بصری شخصیت در انیمیشن‌های تلویزیونی از دید مخاطبین کودک»، رسانه‌های دیداری و شنیداری، دورۀ 16، شمارۀ 44، 1401ش.
• «شخصیت‌پردازی در داستان: راهنمای کامل خلق شخصیت‌های به‌یادماندنی»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی و هنری راوی، تاریخ بازدید: 24 آبان 1404ش.
• «شخصیت‌پردازی در داستان»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بارگذاری: 3 آذر 1387ش.
• «شخصیت‌پردازی در فیلمنامه و ویژگی‌های یک شخصیت‌پردازی خوب»، وب‌سایت گسترش فرهنگ اندیشۀ مانا، تاریخ بازدید: 23 آبان 1404ش.
• «شخصیت‌های بومی کلید پیوند عاطفی کودکان با فرهنگ ایرانی»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 29 مهر 1404ش.
• میرصادقی، جمال، عناصر داستان، چ3، تهران، سخن، 1376ش.
• نصر اصفهانی، محمدرضا و شمعی، میلاد، «تحلیل عنصر شخصیت در رمان جای خالی سلوچ»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال 5، 1386ش.
• یونسی، ابراهیم، هنر داستان نویسی، تهران، امیرکبیر، 1341ش.