پیشنویس:قوم کرد
قوم کرد؛ قومی ایرانیالاصل و پراکنده در ایران، عراق و ترکیه.
کُردها قومی ایرانی و آریایی هستند که در غرب ایران، شرق ترکیه، شمال عراق و بخشهایی از خراسان و آسیای مرکزی سکونت دارند و به طوایف متعددی تقسیم شدهاند. اصالت این قوم ایرانی، بهویژه در مناطق زاگرس، مورد تأکید منابع تاریخی و ادبی است. کردها دارای پیشینهای کهن در خاورمیانه بوده و در طول تاریخ با مهاجرت، جنگها و تقسیم سرزمینها مواجه شدهاند. امروزه آنها در ایران، ترکیه، عراق، سوریه، ارمنستان و اروپا پراکندهاند.
معرفی قوم کرد
کُردها، قومی ایرانی و آریایی هستند که در غرب ایران، شرق ترکیه و شمال عراق سکونت دارند. همچنین جمعیتی از کُردها در مناطق خراسان، آسیای مرکزی (قزاقستان و ترکمنستان) و شمال سوریه زندگی میکنند.[۱] کردها به طوایف بسیار تقسیم شدهاند.[۲] بخش زیادی از کُردها نیز در سالهای اخیر، به اروپا مهاجرت کرده و در کشورهای آلمان، فرانسه، سوئد و انگلستان زندگی میکنند.[۳]
واژهشناسی قوم کُرد
برخی از کارشناسان ادبیات فارسی، واژه کُرد را برگرفته از «کورت» بهمعنای بیابانگرد، چوپان و چادرنشین میدانند.[۴] برخی دیگر، آن را برگرفته از واژهٔ فارسی «گُرد» بهمعنی دلاور و پهلوان دانستهاند. گروهی دیگر با تکیه بر شاهنامه فردوسی، که به فرار چهارصد جوان از دست ضحاک اشاره کرده و آنها را کُرد نامیده، این واژه را بهمعنی فراری و کوهنشین میدانند.[۵]
از نظر برخی شرقشناسان، در گذشتههای دور همه رمهگران و کوچگران ایرانی را کرد میگفتند.[۷] در «کارنامه» اثر اردشیر بابکان نیز کُردان بهمعنای عشایر و شُبان آمده است.[۸] تحول واژهٔ کُرد از یک معنای اجتماعی و شیوهٔ زندگی بهمعنای قومی امروز آن، بسیار زمان برده است.[۹]
خاستگاه و اصالت تاریخی قوم کرد
نظریهها درباره تبار قوم کرد
براساس روایت فردوسی در شاهنامه، برخی اصل و نسب قوم کُرد را چهارصد جوان فراری از دست ضحاک میدانند.[۱۰] براساس برخی منابع تاریخی در دوره اسلامی، اصالت این قوم ایرانی به «کُرد بن اسفندیار بن منوچهر» برمیگردد.[۱۱] عدهای دیگر نیز، اصالت قوم کُرد را عرب دانسته و مستند خود را داستانهای مطرحشده در «فقه اللغة» عنوان کردهاند.[۱۲]
ریشههای باستانی و پیشینه تمدنی قوم کرد
تمام منابعی که به ریشه ایرانیِ قوم کُرد اشاره کردهاند، رشتهکوه زاگرس و سرزمینهای همجوار آن را خاستگاه این قوم معرفی کردهاند و بههمین دلیل به مطالعهٔ تاریخ دوران باستان مانند دوره سومریان، اکدیان، آشوریان و بابلیان توجه کردهاند؛ زیرا این اقوام و حکومتها، مردمان بومی سرزمینهای زاگرس بودهاند.
بر اساس کتیبهای از سومریان (۲۰۰۰ سال پیش از میلاد)، اقوامی بهنام کَردَک (قَردَک) در اطراف دریاچه وان سکونت داشتند.[۱۳] در اطراف رود دجله نیز گروههایی بهنام کردوئین (گردوئین) کُرد وفی زندگی میکردند.[۱۴] همچنین در «جزیره ابنعمر»، منطقهای است که طوایف ماد و پارس پس از مهاجرت به آنجا، آن را قِردو (کِردو) یا کُرد نامیدند.[۱۵] برخی از مستشرقان بر این باور هستند که همین قوم، اولین حکومت آریایی را در غرب ایران، با نام حکومت مادها پایهگذاری کردند. آنها با دانش خود، گندمهای وحشی ریز را به گندمهای امروزی که از پرمصرفترین غلات مردم جهان است، تبدیل کردند. همچنین کردها، برای اولینبار در جهان، استقلال همسایگان خود را به رسمیت شناختند و اولین ملت قانونگذار در جهان هستند.[۱۶]
پیشینه تاریخی و تحولات سیاسی قوم کرد
ریشههای باستانی قوم کرد و ورود به دوره اسلامی
بر اساس برخی از تحقیقات، قدیمیترین ساکنین غرب ایران که تا جنوب کشور ترکیه امروزی و شرق سوریه امتداد داشته، قوم کُرد بوده که با نامهای «کورته»، «کردوک» و «کرتو» و در حدود ۸۰۰۰ سال پیش از میلاد در دامنهٔ کوه جودی در آرارات، میزیستهاند. سرزمینهای کردنشین در زمان طولانیتری به اسلام پیوستند[۱۷] و خواهان حکومتی مستقل از اعراب بودند.[۱۸]
قوم کرد در دوران حکومتهای ایرانی و مغول
در حمله مغولها، شمار زیادی از مردم کُرد بهدلیل نافرمانی در برابر ایلخانیان، کشته شدند. در دوره صفویان نیز سرزمینهای کردنشین همواره عرصه جدال بین حکومت صفوی و عثمانی بود. در حکومت نادرشاه افشار، بخشی از اقوام کُرد با نام کردهای «چَمُشْگِزَک» به خراسان کوچانده شدند که بعدها نام زعفرانلو را بر خود نهادند.[۱۹] همچنین برخی مورخان معتقدند که حکومت زندیه را اقوام کُرد در ایران تأسیس کردند. در زمان پادشاهی کریمخان زند، برخی از طوایف کُرد به شیراز مهاجرت کردند.[۲۰]
تجزیه سرزمینهای قوم کرد در قرن بیستم
براساس معاهدهٔ «ارزروم» (۱۳۴۶ق)، منطقه ذهاب کردستان به دو بخش تقسیم شد و بخشی به ایران و بخش دوم (سلیمانیه) به عثمانیها رسید. موضوع تحدید مرزها بین دولتهای ترکیه، عراق و ایران در آغاز قرن بیستم مستقیماً بر سرنوشت اقوام کرد اثرگذار بود. در همان سالها منطقه موصل به کشور عراق واگذار شد و پُستهای فرمانداری و ریاست دادگستری به دست مردم کُرد سپرده شد. همچنین براساس کنفرانسهای سور و لوزان، زبان کردی بهعنوان زبان رسمی تمام ادارات منطقه کردستان تعیین شد.[۲۱]
جنبشهای استقلالطلبانه و درگیریهای معاصر قوم کرد
در پی تجزیه شدن حکومت عثمانی به کشورهای سوریه، لبنان، فلسطین، اردن، عراق و ترکیه، کردها تحت سلطهٔ چندین کشور قرار گرفتند. به همین دلیل، اقوام کرد بارها جنبشهای استقلالطلبانه را آغاز کردند که عموماً بینتیجه بود.[۲۲]
با شروع جنگ بین ایران و عراق، احزاب مختلفی در کردستان اعلام خودمختاری کردند. حزب دموکرات کردستان عراق به رهبری بارزانی و احزاب کومله و اتحادیه میهنی کردستان، در راستای تشکیل حکومتی مستقل دست بهکار شدند. دولت عراق، در روزهای پایانی جنگ با ایران، روستای کردنشین حلبچه را بمباران شیمیایی کرد و یک قتلعام تاریخی را رقم زد. در ۱۹۹۷م نیز ارتش ترکیه، به کردهای ساکن این کشور حمله کرد و حرکت استقلالطلبانهٔ آنها را سرکوب کرد.
پراکندگی قوم کُرد
امروزه کُردها به طوایف مختلفی تقسیم شدهاند و در کشورهای ایران، ترکیه، عراق، ارمنستان، سوریه، اردن، و لبنان زندگی میکنند. کردهای ایران، بیشتر در مناطق کردستان، آذربایجان غربی، کرمانشاه و نیز خراسان شمالی سکونت دارند. از منظر برخی تاریخنگاران، مردم کُرد در مجموع به چهار شاخه تقسیم شدهاند؛ کرمانج، لر، کلهر و گوران.[۲۳] در این تقسیمبندی، کرمانجی (کرمانجی شمالی، کرمانجی میانی و کرمانجی جنوبی) جزء زبانهای کردی در نظر گرفته شده است.[۲۴]
در یک دستهبندی دیگر، کردهای خاورمیانه به سه گروه تقسیم میشوند:
- عشایر کردستان مرکزی یا ترکیه (هکاری، بتلیس، عشایر کرد ارمنستان)؛
- عشایر کردستان جنوبی یا عراق (بابان و همهوند)؛
- عشایر کردستان ایران (مُکری، بنیاردلان، جاف و کلهر).[۲۵]
کردستان ترکیه
کردهای ترکیه بیشتر در قسمت شرقی این کشور سکونت دارند. همچنین بخش قابل توجهی از کردها در سراسر فلات آناتولی تا کرانههای دریای مدیترانه، بهویژه در استانهای مرکزی آناتولی مانند استان قونیه، زندگی میکنند. کردهای ترکیه، عموماً سنی و اندکی علوی هستند.[۲۶]
کردستان ایران
کردهای ایران، عموماً در بخشهای غربی و شمالغربی ایران متمرکز شدهاند. در بسیاری از شهرهای استان آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، همدان، ایلام، خراسان، فارس و حتی کرمان و بلوچستان نیز اقوام کُردزبان سکونت دارند. برخی از این مردم، در تهران و مشهد زندگی میکنند.[۲۷] استان کرمانشاه بیشترین جمعیت کرد در ایران را دارا است.[۲۸]
کردستان عراق
شمال و شمالشرقی عراق را عموماً مناطق کردنشین تشکیل میدهد. اربیل، سلیمانیه و دهوک و بخشهایی از استانهای نینوا، دیاله، کرکوک و صلاحالدین، از جمله مناطقی است که مردم کُردزبان سکونت دارند. تعداد کردها در بغداد و موصل نیز پرشمار است.
کردستان سوریه
کردها در سوریه، در جنوب اتوبانی که خط مرزی را تشکیل داده، سکونت دارند و با همزبانان خود در ترکیه، در تماس هستند. برخی دیگر از مردم کرد در این کشور نیز، در دمشق، حماة و حلب حضور دارند.
طوایف قوم کُرد در ایران
- طایفههای کُردزبان در ایران که در سرتاسر این سرزمین پراکنده شدهاند، به شرح زیر هستند:
- طوایف «جهان بیگلو»، «عبدالملکی»، «کلبادی»، «خواجهوند»، «مدانلو»، و «کردهای بازگیر» در مازندران؛[۲۹]
- طوایف «کاکاوند» و «کردکوی» در گلستان؛
- تیرههای بزرگ کُردزبان بهویژه «عمارلو» در گیلان؛[۳۰]
- طوایف «زعفرانلو»، «ارامانلو»، «قراچورلو»، «عمارلو»، «شادلو»، «برقیپور»، «باوه نور» و «قیطول» در زنجان؛
- هفت ایل کردتبار شامل «دلیکانلو»، «کلوکجانلو»، «احمدلو»، «شادلو»، «رشوند» و «مامانو» در اردبیل؛
- طوایف «شادلو» و «قراچورلو» در گرمسار؛[۳۱]
- طوایف «کردبچه»، «جاودان»، «باجمانلو»، «سربندان»، «شادلو»، «سیلسپور»، «سیاه منصوری»، «زعفرانلو» و «ایزانلو» در قسمتهایی از دماوند، خوار و ورامین؛
- کردهای «ایل خزل» در تهران و بخشهایی از قزوین؛
- طوایف «یاریبیگی»، «مافی»، «کرمانی» و «ولییاری» در قزوین؛
- طوایف «زعفرانلو»، «چمشگزک» «کلات» «ایل توپکانلو» و «ایل پهلوانلو» در خراسان؛
- شش طایفهٔ بزرگ کرد که عموماً اهلحق هستند، شامل «چلبیانلو»، «محمدخانلو»، «حسین اوغلو»، «حاجیعلیلو»، «قراچرلو» و «حسنبیگلو» در آذربایجان شرقی؛
- کردهای «ایل جلالی»، «بیگزاده»، «ایل پنیانشین»، «ایل شکاک»، «ایل میلان» و «هرکی»، «ایل زرزا» و «ایل سادات»، در آذربایجان غربی؛
- «ایل چهادولی»، «بهتویی»، «ایل جمور»، «کلهر»، «خزل» و «زنگنه» در همدان؛
- ایلات «سرشیو»، «تیله کویی»، «اردلان»، «جاف»، «هلیلان»، طوایف کرد بانه، سقز، سنندج، کامیاران، قروه، طوایف «گروس»، «خواجهوند»، «سیاه منصور»، «کبودوند» و «گروسی»، در کردستان؛
- ایلات «باجلونو»، «دلفان»، «سلسله»، طوایف «طرهان» و «ایل چگنی» در لرستان؛
- طوایف «گوران»، «نانکولی»، «شرفبیانی»، «کرندی»، و «ایل جمور» در کرمانشاه؛
- «ایل خزل»، «ایل ملکشاهی»، «ایل شوهان» و «ایل ارکوازی»، «ایل ریزهوند»، «ایل طولابی» و «ایل کلهر» در ایلام؛
- «ایل خزل» و طایفهای بهنام «آل بوکرد»، «حسینخانی»، «زنگنه» و «کرد زنگنه» در خوزستان؛
- طایفه «کرونی» در استان فارس؛
- «ایل خزل» در مناطق نیریز و مرودشت استان فارس؛
- طایفه «جلیلوند» در کرمانشاه.
جمعیت قوم کُرد
براساس آنچه در سرشماری ۱۹۷۵م، در سه کشور ترکیه، عراق و ایران صورت گرفته، جمعیت این قوم در هر کدام از این کشورها، به ترتیب ۵٫۶، ۵٫۳ و ۸٫۵ میلیون نفر اعلام شد.[۳۲] دایرةالمعارف بریتانیکا نیز در ۲۰۰۴م، جمعیت کردهای ساکن در ایران، ترکیه و عراق را در مجموع، ۱۵ میلیون نفر اعلام کرده است.[۳۳]
دین و مذهب قوم کُرد
منابع متعددی از زرتشتی بودن مردمان کُرد، در دوران ایران باستان، همچون سایر مردم ایران خبر دادهاند. پس از ظهور اسلام در ایران، کُردها نیز مسلمان شدند و اکثریت آنها از پیروان مذهب سنی شافعی هستند. طریقتهای صوفیه نیز بین این مردم طرفدارانی دارد. طریقتهای قادریه، نقشبندیه، اهلحق و یزیدیها، از جمله طریقتهای کُردزبانان در ایران است.[۳۴] در کرمانشاه، ایلام و خراسان، اکثریت کردها شیعه هستند.
زبان کُردی
زبان کردی با ادبیاتی گسترده، از جمله زبانهای ریشهدار در ایرانِ پیش از اسلام است. کهنترین سند برجای مانده از مردم کردستان، به زبان پهلوی اشکانی نوشته شده است. زبان کردی را در پنچ گروه عمده دستهبندی میکنند:
- شمالی یا کرمانجی؛
- میانی یا سورانی؛
- جنوبی یا کلهری؛
- زازاکی یا زازایی؛
- هورامی یا گورانی.
زبان کردی در عراق در کنار زبان عربی، کاملاً رسمی است. در کشور ارمنستان نیز این زبان، بهعنوان یک زبان اقلیت پذیرفته شده است. در ایران نیز زبان کردی بهعنوان یک زبان محلی شناخته شده است؛ اما در ترکیه، با اینکه مردم بسیاری، کرد زبان هستند، هنوز این زبان بهرسمیت شناخته نشده است. در کشور سوریه، زبان کردی در کنار زبان عربی در مدارس تدریس میشود.
کُرد در ادبیات فارسی
واژه کُرد، همچون سایر واژگان کهن ایرانی، در ادبیات و زبان فارسی بهکار رفته و شاعران و ادیبان از آن، بهره بردهاند:
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه کرد، سایت گنجور.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه کرد، سایت گنجور.
- ↑ بهتویی، کرد و پراکندگی او در گستره ایرانزمین، ۱۳۷۷ش؛
میرنیا، ایلها و طایفههای عشایری کرد ایران، 1368ش؛
محمدی، سیری در تاریخ سیاسی کرد و کردهای قم، 1382ش؛ مینورسکی، کردها نوادگان مادها، 1382ش؛
سیسیل جی، کردها، ترکها، عربها، 1367ش، ص13؛
نیکیتین، کرد و کردستان، 1363ش، ص42-51. - ↑ معین، برهان قاطع، ج3، ص1615؛ فرهنگ معین، ج3، ص2938.
- ↑ نیکیتین، کرد و کردستان، 1363ش، ص65.
- ↑ فردوسی، شاهنامه، ضحاک، بخش2، بیت25، سایت گنجور.
- ↑ Wladimir Ivanon, "The Gabrdi dialect spoken by the Zoroastrians of Persia, 1940, P. 42. Richard Frye, "The Golden age of Persia", 1975, P. 111.
- ↑ KĀR-NĀMAG Ī ARDAŠĪR Ī PĀBAGĀN, Encyclopaedia Iranica.
- ↑ Asatrian, Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus, Vol.13, 2009, p.1-58.
- ↑ دینوری، اخبار الطوال، ترجمة صادق نشأت، 1346ش، ص5.
- ↑ مسعودی، التنبیه و الاشراف، 1349ش، ص84.
- ↑ مسعودی، التنبیه و الاشراف، 1349ش، ص85.
- ↑ Encyclopedia of Islam, Vol v, "kurd, Kurdistan", p. 447.
- ↑ Strabo, The Geography of strabo, tr, Horace Leonard Jones1966, vol, VII, 231.
- ↑ یاسمی، کرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او، 1363ش، ص94-95.
- ↑ کشاورز، تاریخ ماد دیاکونوف، 1345ش.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، 1378ش، ج1، ص676.
- ↑ ابناثیر، الکامل فی التاریخ، 1385ق، ج7، ص264.
- ↑ Encyclopedia of Islam, Vol v, "kurd, Kurdistan", p.455-458.
- ↑ Encyclopedia of Islam, Vol v, "kurd, Kurdistan", p.461.
بدلیسی، شرفنامه، 1343ش، ص424. - ↑ ایگلتون، جمهوری 1946 کردستان، 1400ش؛
احمدی، قومیت و قومگرایی در ایران، 1378ش، ص3. - ↑ ایگلتون، جمهوری 1946 کردستان، 1400ش؛
احمدی، قومیت و قومگرایی در ایران، 1378ش، ص3. - ↑ بدلیسی، شرفنامه، 1343ش، ص23-24.
- ↑ V. Minorsky, "The Guran", Vol. 11, No. 1, 1943, p. 75-10.
- ↑ نیکیتین، کرد و کردستان، 1366ش، ص344-377.
- ↑ افشار سیستانی، تاریخ تمدن اقوام آریایی، 1387ش؛ سعیدیان، سرزمین ومردم ایران، 1377ش.
- ↑ اسدی، فرهنگ تطبیقی گویش کردی ایلامی با زبان ایرانی میانه (پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی)، ۱۳۹۱ش، ص۱۰۶.
- ↑ زارعی، «کرمانشاه؛ پرجمعیتترین شهر کردنشین ایران»، خبرگزاری مهر.
- ↑ ستوده، نامنامهٔ ایلات و عشایر و طوائف، 2006م.
- ↑ «تاریخچه قوم کرد»، وبسایت راسخون.
- ↑ شاه اویسی، «پراکندگی کردان ایران»، خبرتولز.
- ↑ برویینسن، جامعهشناسی مردم کرد، 1378ش، ص25-27.
- ↑ Britanica, 2004.
- ↑ سیسیل جی، کردها، ترکها، عربها، 1367ش، ص76.
- ↑ سعدی، بوستان، باب ششم در قناعت، بخش11، حکایت مرد کوتهنظر و زن عالیهمت، بیت18، سایت گنجور.
- ↑ فردوسی، شاهنامه، پادشاهی شاپور ذوالاکتاف، بخش2، بیت3، سایت گنجور.
منابع
- ابناثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، دار بیروت، ۱۳۸۵ق.
- احمدی، حمید، قومیت و قومگرایی در ایران، تهران، نی، ۱۳۷۸ش.
- اسدی، علیرضا، فرهنگ تطبیقی گویش کردی ایلامی با زبان ایرانی میانه (پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی) به انضمام تاریخ و زبان استان ایلام قبل از اسلام، ایلام، جوهر حیات، ۱۳۹۱ش.
- افشار سیستانی، ایرج، تاریخ تمدن اقوام آریایی، تهران، نگارستان، چ۱، ۱۳۸۷ش.
- ایگلتون، ویلیام جونیر، جمهوری ۱۹۴۶ کردستان، ترجمة سید محمد صمدی، تهران، مادیار، ۱۴۰۰ش.
- بدلیسی، شرفالدین، شرفنامه، بهتحقیق محمد عباسی، تهران، بینا، ۱۳۴۳ش.
- برویینسن، مارتینوان، جامعهشناسی مردم کرد، ترجمة ابراهیم یونسی، تهران، پانیذ، ۱۳۷۸ش.
- بهتویی، مرتضی، کرد و پراکندگی او در گستره ایرانزمین، تهران، حیدر بهتویی، ۱۳۷۷ش.
- «تاریخچه قوم کرد»، وبسایت راسخون، تاریخ بارگذاری: ۱۲ اسفند ۱۳۹۳ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۵ آذر ۱۴۰۰ش.
- دینوری، ابوحنیفه، اخبار الطوال، ترجمة صادق نشأت، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
- زارعی، مهدی، «کرمانشاه؛ پرجمعیتترین شهر کردنشین ایران»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: ۴ فروردین ۱۳۹۱ش.
- ستوده، منوچهر، نامنامهٔ ایلات و عشایر و طوائف، تهران، مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، ۲۰۰۶م.
- سعدی، بوستان، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۴ آذر ۱۴۰۰ش.
- سعیدیان، عبدالحسین، سرزمین ومردم ایران، تهران، علم و زندگی، ۱۳۷۷ش.
- سیسیل جی، ادموندز، کردها، ترکها، عربها، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران، روزبهان، ۱۳۶۷ش.
- شاه اویسی، حسین، «پراکندگی کردان ایران»، خبرتولز، تاریخ بارگذاری: ۲۱ دی ۱۳۹۰ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۵ آذر ۱۴۰۰ش.
- فردوسی، شاهنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۴ آذر ۱۴۰۰ش.
- کشاورز، کریم، تاریخ ماد دیاکونوف، تهران، بنگاه، ۱۳۴۵ش.
- محمدی، آیت، سیری در تاریخ سیاسی کرد و کردهای قم، قم، پرسمان، ۱۳۸۲ش.
- مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۹ش.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ش، چ۶.
- معین، محمد، برهان قاطع، تهران، امیرکبیر، ۱۳۹۳ش.
- معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، بهزاد، دبیر، ۱۳۹۰ش.
- میرنیا، علی، ایلها و طایفههای عشایری کرد ایران، تهران، نسل دانش، ۱۳۶۸ش.
- مینورسکی، ولادیمیرفئودودوویچ، کردها نوادگان مادها، تهران، ژیار، ۱۳۸۲ش.
- نیکیتین، واسیلی، کرد و کردستان، ترجمه محمد قاضی، تهران، درایت، ۱۳۶۳ش.
- یاسمی، رشید، کرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳ش.
- Britanica, 2004.
- Encyclopedia of Islam, New edition, Vol v, "kurd, Kurdistan"
- G. Asatrian, Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus, Vol.13, 2009.
- Kar-namag I Ardasir I pabagan, Encyclopaedia Iranica.
- Richard Frye, "The Golden age of Persia", Phoneix Press, 1975.
- Strabo, The Geography of strabo, tr, Horace Leonard Jones, London, 1966, vol, VII.
- V. Minorsky, "The Guran", BSOAS, University of London, Vol. 11, No. 1, 1943.
- Wladimir Ivanon, "The Gabrdi dialect spoken by the Zoroastrians of Persia", Published by G. Bardim, 1940.