پیش‌نویس:خون‌بس

خون‌بس؛ آیین جلوگیری از ادامۀ دعوا و کشتار و اصلاح روابط قبایل از راه ازدواج.

خون‌بَس، از رسوم سنتى در بخشى از مناطق و ايلات ایران است که به‌مثابه یک قرارداد اجتماعى برای حل منازعات به‌وجود آمده ميان خانواده‌ها و اقوام، ایجاد صلح و آشتی و احياء انسجام و همبستگی اجتماعی در خرده‌فرهنگ‌های ایلی، به‌ کار گرفته می‌شود.

مفهوم‌شناسی خون‌بس

واژۀ «خون‌بس» از دو کلمۀ «خون» و «بس» ترکیب شده و در لغت به‌معنی قطع خون، کافی بودن خون و قطع جریان خونی است که راه افتاده است. خون‌بس در اصطلاح، سازوکار بومی برای رفع نزاع‌های فردی و جنگ‌های طایفه‌ای است؛ پس از درگیری که منجر به قتل می‌شود، زنانی از طایفۀ قاتل به‌ عقد مردانی از طایفۀ مقتول درمی‌آیند. به زنی که در این فرآیند، وسیلۀ خون‌بس می‌شود، «فَصِیله» می‌گویند. نام این آیین را به این دلیل «خون‌بس» گذاشته‌اند که به‌ باور برخی، این سنت قومی سبب فامیل شدن دو خانوادۀ متخاصم و مانع انتقام‌جویی‌ها در آینده می‌شود. خون‌بس در میان برخی از اقوام، «خون‌بها» يا «خون‌بری» نیز نامیده شده است.

پیشینه آیین خون‌بس

در برخی جوامع سنتی، واکنش‌ها به قتل یکی از اعضای قبیله، بسیار پردامنه بود و جنگ و نزاع میان قبیلۀ فرد کشته شده با قبیله قاتل، آن‌قدر ادامه می‌یافت تا قاتل، قصاص می‌شد یا طایفه‌ او با پرداخت دیه، رضایت طایفه‌ مقتول را به‌دست می‌آوردند. در این جوامع، حق خون‌داری از پدر به فرزند و نیز به خویشاوندان انتقال می‌یافت. راهکار این جوامع برای کوتاه کردن دوره نزاع، رسم خون‌بس بوده است. خون‌بس یک نوع دیه بوده که از دوران بسیار دور رواج داشته است. در این رسم، شخص مجرم یا خانواده یا اعضای طایفۀ او این نوع دیه را برای دوری از قصاص و وقوع قتلی دیگر، می‌پرداختند. به باور برخی محققان، پیشینۀ این رسم به دورۀ زندگی قبیله‌ای انسان‌ها می‌رسد و در منابع کهن به مصادیقی از سنت خون‌بس در ایران باستان اشاره شده است. برای مثال، در دوران کهن احکامی دربارۀ دیه و قصاص وجود داشته که در قانون‌نامۀ حمورابی، آشور و قوانین ایران باستان به آنها اشاره شده است. در جامعۀ عرب عصر جاهلیت، وظیفۀ قصاص بر عهدۀ عشیرۀ مقتول بوده است اما در اسلام قصاص خون تنها به قاتل محدود شده است. پیشینه این آیین در لرستان، به 800 سال پیش باز می‌گردد.

خاستگاه فرهنگی و اجتماعی

در نظام‌های قبیله‌ای احساس همبستگی خونی و اجتماعی بسیار قوی است و آسیب رساندن به یک عضو قبیله ضربه‌‌زدن به کل قبیله تلقی می‌شود و همۀ افراد قبیله که خود را خویشاوند خونی یکدیگر می‌دانند، مکلف‌اند در مجازات کسانی که خون یکی از خویشاوندان آنها را بر زمین ریخته، یا به او آسیب رسانده است، مشارکت کنند و انتقام بگیرند. برخی قبایل برای پرهیز از خون‌ریزی بیشتر، اصول و سازوکارهای معمول در جامعه را به کار می‌بندند و خون‌بس یکی از این اصول و سازوکارهای عرفی است.

دیه در خون‌بس

در صورت وقوع قتل یا هرگونه آسیب، ریش‌سفیدان و بزرگان طایفه برای پایان دادن به دعواهای خونین بین دو قوم، دختری از طایفه‌ی قاتل به طایفه‌ی مقتول می‌دادند که عرب‌ها به آن «فصیله» می‌گفتند. اگر سن دختر کم بود، اقوام صبر می‌کردند تا به سن بلوغ برسد و به عقد مردی از طایفه مقتول درآید. گاهی با توجه به میزان جرم یا طبقه‌ی اجتماعی قاتل و مقتول، تا چهار دختر به طایفه‌ی مقتول داده می‌شد. این دختران جهیزیه، مهریه و جشن عروسی نداشتند و از جایگاه پایینی در طایفه برخوردار می‌شدند.

افزون بر دختر، دیه‌ای شامل پول، اسلحه ضارب و زمین نیز داده می‌شد. عشایر بلوچ به این خون‌بها «بِجار» و در لرستان «تاسو» می‌گفتند. امروزه خون‌بها بیشتر شامل پول، اسلحه و زمین می‌شود. گاهی قاتل خود را کفن‌پوش کرده و با قرآن و شمشیر نزد طایفه‌ي مقتول می‌رفت. اگر آنها قبول می‌کردند، دست خود را روی قرآن، وگرنه دست روی شمشیر می‌گذاشتند. در کردستان، اگر قاتل کفن پوشیده و شمشیر بر گردن به خانه‌ی مقتول می‌رفت، خانواده‌ی مقتول در ازای دریافت دیه رضایت می‌دادند.

گسترۀ رواج خون‌بس

خون‌بس در میان بیشتر اقوام و عشایر ایران مانند قشقایی، بختیاری، لر، لک، کرد، ترکمن، بلوچ، عرب و نیز در افغانستان با تفاوت‌هایی در شیوۀ اجرای آن، رایج بوده است.

عوامل خون‌بس

قتل عمدی

قتل عمد، از عوامل مهم و اصلی رسم خون‌بس محسوب می‌شود. گرچه بسياری از قتل‌های ناآگاهانه نيز به‌عنوان قتل عمد در نظر گرفته و جبران خسارت آن مانند قتل عمدی پرداخت می‌شود.

قتل غيرعمدی

قتل غیرعمد نیز در میان ایلات با رسم خون‌بس فیصله می‌شود. برای مثال، مصداق این مورد کسی است که به‌عنوان ميانجى در جنگ حضور داشته و يا درگيری خاصى شكل نگرفته، بلكه بر اثر تصادف يا مشاركت در كاری کشته می‌شود.

نقص عضو

رسم خون‌بس برای یکی از اعضای قطع شدۀ بدن نیز اجرا شده است؛ هرچند ميزان ديۀ اين افراد متفاوت بوده است؛ اما این دیه در ذيل رسم خو‌ن‌بس تعريف شده است که برخى يك دختر و برخى ديگر چند هكتار زمين، تفنگ یا کالای با ارزش دیگر به‌همراه يك دختر پرداخت مى‌كردند.

کنشگران دخیل در اجرای خون‌بس

در اجرای خون‌بس، تعامل چند گروه ذینفع در آن، با هدف پایان دادن به اختلافات قومى و ايجاد صلح و آشتی ميان دو طايفه قابل مشاهده است:

1. بستگان قاتل و مقتول

بعد از وقوع درگيری و وقوع قتل، فضای متشنج در محدودۀ سرزمينى دو طايفه به‌وجود مى‌آيد. افراد ايل در اين مدت، در پى آسيب‌زدن به طرف مقابل هستند؛ مانند مسدودكردن راه‌های عبورومرور، جلوگيری از استفادۀ مناسب از منابع آبى، كشاورزی و دامداری و تخريب برخى از اموال يكديگر.

2. كدخدايان و موسفیدان

نقش ريش‌سفيدان و افراد دارای اعتبار اجتماعى در نزد ايلات در اجرای خون‌بس بسيار پررنگ است؛ آنها با رفت‌وآمد و انجام جلسات پی‌درپی، درصدد ميانجى‌گری برای سازش طوايف و منصرف كردن خانواده‌ها از انتقام هستند که گاهى ممکن است این تلاش صلح‌خواهانه سال‌ها طول بکشد. گرچه در سال‌های اخير مراجع قضايى و بيمه‌ای رواج يافته و بخش زيادی از اختلافات و تعيين ديات قتل و جرح از طريق آنها انجام مى‌شود؛ اما باز هم نقش افراد ذی‌نفوذ برای تعيين نهايى و كاهش ميزان ديات و خسارات بسيار پررنگ و مؤثر است.

3. قراردادهای ايلى

يكى از عناصر مهم در اجرای رسومات قومى، قراردادهای ايلى است؛ در نظام ايلى، بزرگان ايل، نمايندۀ تام‌الاختیار در عقد قراردادهای صلح و جنگ محسوب می‌شوند. از گذشتۀ دور نيز در درون هر ايلى، برای حل نزاع‌ها قراردادهایی به‌صورت شفاهى يا مكتوب وجود داشته كه مبنای عمل نسل‌های بعد بوده است. برخى از اين قراردادها مربوط به‌ دوران معاصر است كه قدرت، جمعيت، اصالت قومى و ثروت طوايف در نوع و سطح قراردادها تاثيرگذار بوده است.

4. زنان

زنان، از كنشگران اصلى رسم خون‌بس محسوب می‌شوند و نقشى فعال دارند؛ مانند تداركات، عزاداری، همراهى با مردان در جلسات صلح و در نهايت يكى از مفاد توافق‌نامۀ صلح، ازدواج دختری از يك طايفه با مردی از طايفۀ ديگری است.

آداب و رسوم اجرا

1. کنش‌های جمعی

آیین برگزاری خون‌بس، با کنش‌های جمعى و توأم با ابراز احساسات مانند عزاداری و تسليت به خانوادۀ متوفى، گريه كردن زنان و مردان، شليك تفنگ و ابراز پشيمانى و درخواست گذشت است که سبب فروكش كردن كينه‌های درونى افراد می‌شود. یکی از آداب اجرای مراسم در گذشته این بود که قاتل دست‌بسته یا همراه با قرآن و شمشیر به‌دست نزد خانوادۀ مقتول می‌رفت. در مجلسی که ریش‌سفیدان دو طرف حضور داشتند، یکی از ریش‌سفیدان طایفۀ قاتل به صاحب خون پیشنهاد می‌کرد که میان قرآن و شمشیر که نماد صلح و انتقام است، یکی را برگزیند؛ شأن مقدس قرآن و جایگاه والای بزرگان طایفه، خانوادۀ مقتول را ناگزیر از چشم‌پوشی از انتقام و رضایت‌دادن به خون‌بس می‌کرد.

2. نحوۀ ازدواج دختران خون‌بس

شمار دخترانی که به‌عنوان خون‌بس برای ازدواج به طایفۀ زیان‌دیده می‌دهند، بسته به‌میزان جرم و منزلت و طبقۀ اجتماعی قاتل و مقتول، از یک تا چهار دختر متفاوت است. در ازدواج با این دختران به‌صورت معمول جشن عروسی نمی‌گرفتند. این دختران جهیزیه و مهریه ‌ندارند و خانوادۀ قاتل به خانوادۀ دختر شیربها نیز نمی‌دهد.

3. نحوۀ اجرای خون‌بس در مناطق مختلف

در نحوۀ اجرای خون‌بس در میان اقوام و عشایر تفاوت‌هایی وجود دارد؛ برای مثال در میان برخی از عشایر لر و لک، مرسوم است که پیش از برگزاری مراسم خون‌بس خانوادۀ قاتل چند رأس گوسفند، مقداری برنج، قند و چای و سیگار توسط سلمانی یا حمامی محل، برای پذیرایی به خانۀ مقتول بفرستد. گاهی موضوع خون‌بس را به احترام مقتول و خانواده و طایفۀ وی تا پس از مراسم چهلم یا حتى سالگرد مقتول عقب می‌اندازند و مطرح نمی‌کنند.

آداب خون‌بس

در برخی عشایر لر و لک، خانواده‌ی قاتل چند رأس گوسفند، مقداری برنج، چای، قند و سیگار توسط سلمانی یا حمامی، برای خانواده‌ی مقتول می‌فرستادند. عشایر بیرانوند، اسب سیاه‌پوشی را که کاردی بر گردن داشت، نزد خانواده‌ی مقتول می‌فرستادند که به این اسب «کارت کُتَل» می‌گفتند.

در میان عشایر عرب زبان، هنگامی که قتلی صورت می‌گرفت، خانواده‌ی قاتل از خانواده‌ی مقتول فرصت می‌گرفتند؛ در این مدت خانواده‌ی قاتل مصونیت داشت. در پایان فرصت، اگر دو خانواده به توافق نمی‌رسیدند، میان دو عشیره جنگ می‌شد؛ اما اگر به توافق می‌رسیدند، خانواده‌ی فصل‌دهنده پرچمی را که نماد پرچم حضرت ابوالفضل است، به چوب می‌بست.

پیامدهای آیین خون‌بس

1. پیامدهای فردی

رسم خون‌بس، برای زنانی که از این طریق ازدواج می‌کنند، ممکن است آسیب‌های روانی مانند افسردگى، ناراحتى اعصاب، انواع خودكشى، نااميدی و ناراضی بودن از زندگى را به‌همراه داشته باشد. برخى از زنان خون‌بس، معتقدند كه آنها قربانى اهداف نظام ايلى شده‌اند و بعد از ازدواج در ميان مردم، نوعى برچسب به آنها زده می‌شود و احساس خوش‌بختى نمى‌کنند.

2. پیامدهای اجتماعی

به‌باور پژهشگران آیین خون‌بس دارای آثار مثبت و منفى اجتماعى است؛ این رسم برای طوايف و نظام ايلى از نظر اجتماعی سبب تقویت همبستگى و اتحاد خويشاوندی می‌شود و از طرف دیگر اختلافات در درون ايل به آسانى و با توافق از بین می‌رود؛ اما به لحاظ جايگاه اجتماعى زن، يك پديدۀ ضدزن انگاشته می‌شود و اكثر زنان خون‌بس از اجرای این رسم، احساس نارضايتى دارند. برچسب خوردن در ميان ايل، بزرگ‌ترين داغى است كه زنان خون‌بس ازآن رنج می‌برند.

رسم خون‌بس از نظر قانون و شرع

1. جرم‌انگاری در مجلس شورای اسلامی

رسم خون‌بس، به‌عنوان مصداق ازدواج اجباری، در مجلس شورای اسلامی، جرم‌انگاری شده است.

2. خلاف شرع

آیت‌الله خامنه‌ای معتقد است که دادن دختر از قبیله‌ای به قبیله‌ای دیگر برای حل اختلاف، بدون این‌که از خودِ دختر اجازه بگیرند، خلاف شرع است.

درخواست ثبت خون‌بس در فهرست آثار ناملموس

برخی استان‌های کشور، برای ثبت خون‌بس در فهرست آثار ناملموس تلاش کرده‌اند؛ اما تعدادی از زنان خوزستانی در فضای مجازی با هشتگ‌های #من_فصیله_نمی‌شوم و #من_خون‌بس_نمی‌شوم، به ثبت این رسم در فهرست میراث معنوی اعتراض کردند. برخی از مؤسسه‌های مردم‌نهاد نیز از قوه‌ قضاییه درخواست کردند که بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، از حقوق شرعی و قانونی زنان حمایت شود.

فیلم سینمایی خون‌بس

فیلم سینمایی خون‌بس به نویسندگی و کارگردانی ناصر غلامرضایی در سال 1369ش به این موضوع پرداخته است.

منابع

• قرآن کریم

• اکرمی، زهرا، «ناگفته‌هایی درباره آیین خون‌بس»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۳ شهریور ۱۳۹۹ش.
• امرایی، زهرا، «با عشایر لرستان از نزاع تا انتقام و صلح»، لرستان‌نامه، شماره ۱، ۱۳۷۵ش.
• ایزدپناه، حمید، فرهنگ لکی، تهران، موسسه فرهنگی جهانگیری، ۱۳۶۷ش.
• بادامچی، حسین، آغاز قانون‌گذاری: تاریخ حقوق بین‌النهرین باستان، تهران، طرح نو، ۱۳۸۲ش.
• برقعی، محمد، سازمان سیاسی حکومت محلی بنت، تهران، مازیار، ۱۳۳۶ش.
• بلوکباشی، علی، جامعه ایلی در ایران، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی،‌ ۱۳۸۳ش.
• بهمن‌بیگی،‌ محمدبهمن، عرف و عادت در عشایر فارس، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۴ش.
• تیموری، بهمن، «خین صالح و کالات»، فصل‌نامه فرهنگ مردم، شماره ۳، ۱۳۸۱ش.
• جانب‌الهی، سعید، «نکاتی از نقش پنهان زن در گستره پنج قرن تاریخ عشایر بلوچ»، ذخایر انقلاب، شماره ۱۱، ۱۳۶۹ش.
• جمعی از نویسندگان، دایره المعارف فارسی، ]بی‌تا[، ]بی‌نا[، ]بی‌جا[.
• حاجی‌زاده، محبوبه، «خون‌بس»، وب‌سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 3 آذر 1400ش.
• حنیف، محمد، شناخت ایل بیرانوند، خرم‌آباد، پیغام، ۱۳۷۷ش.
• خان‌محمدی، کریم و احسانی، حکمیه، «مطالعۀ انسان‌شناختى پديدۀ خون‌بس در منطقۀ صيدون خوزستان»، فصلنامۀ علمى و پژوهشى اسلام و مطالعات اجتماعی، سال ششم، شمارۀ اول، تابستان 1397ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 27 مرداد 1404ش.
• «رسمی که برای رضای خدا نیست/ عروسانی که قربانی می‌شوند»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آذر ۱۳۹۸ش.
• رید، اولین، انسان در عصر توحش، ترجمه محمود عنایت، تهران، هاشمی، ۱۳۶۳ش.
• زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، به‌ ترجمه علی جواهرکلام، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۹ش.
• شهبازی، عبدالله، ایل ناشناخته: پژوهشی در کوه‌نشینان سرخی فارس، تهران، نشرنی، ۱۳۶۶ش.
• عزیزی، یوسف، قبایل و عشایر عرب خوزستان، تهران، یوسف عزیزی، ۱۳۷۳ش.
• کرزبر یاراحمدی، غلام‌حسین، فرهنگ مردم بروجرد، تهران، طرح‌آینده، ۱۳۸۸ش.
• «لایحه‌ای برای حمایت از زنان/ جرم‌انگاری اجبار زن به ازدواج و طلاق»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند ۱۴۰۱ش.
• ماسوری، «خی‌صل»، نامه انسان‌شناسی، شماره ۳، ۱۳۸۲ش.
• مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۹ش.
• «ناگفته‌هایی دربارۀ آیین خون‌بس»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۳ شهریور ۱۳۹۹ش.
• «نظر صریح رهبر انقلاب دربارۀ رسم خون‌بس»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۳۹۹ش.
• وائلی‌زاده، نادره، «پرونده‌ای به‌نام قربانیان آیین خون‌بس»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مرداد ۱۳۹۹ش.
• Nikitin, vasilij, Les Kurdes, paris, 1956.