پیش‌نویس:آیین زار

آیین زار؛ رسمی دیرین برای درمان بیماری‌های روانی با علائم جسمانی ناشی از ورود بادها.

باور به زار و اثرگذاری آن در جسم و روان انسان‌ها، ریشه در انگاره‌های شناختی دارد که در سده‌های گذشته از طریق برده‌های آفریقایی به خرده‌فرهنگ مردم جنوب ایران، وارد شده است. بر اساس این انگاره، زار یک باد کافر است که جن به همراه دارد و با ورود به بدن انسان، او را به انواع بیماری گرفتار می‌کند. بر اساس آموزه‌های اسلام، جن، موجودی واقعی است؛ اما انگاره‌های جن‌زدگی مانند زار و آیین درمانی آن، ریشه در خرافات و نادانسته‌های بشر دارد. از منظر روان‌شناسی، زار، گونه‌ای از اختلال روانی است که از وضعیت اجتماعی، محیطی، حوادث طبیعی و باورهای فرهنگی، ناشی می‌شود.

تعریف آیین زار

زار به‌معنای ناتوانی، گریه و نالۀ سوزناک است. زار را می‌توان نوعی بیماری روانی دانست که با علائم جسمانی آغاز می‌شود. پس از مراجعه به پزشکان و عدم درمان، بیماران به جادوپزشکانی با عنوان‌های بابازار یا مامازار مراجعه می‌کنند. این جادوپزشکان با تشخیص اینکه بیمار به زار یا بادها دچار شده است، با برگزاری آیین‌های مرتبط به درمان بیمار می‌پردازند تا ارواح یا بادهایی که بیمار را تسخیر کرده‌اند، از جسم او خارج شوند. در میان فرهنگ مردم جنوب ایران، زار نام یک باد خطرناک و قدرتمند است که درون و بیرون خاک را کنترل می‌کند. به مبتلای زار، مَرکَب یا فَرَس گفته می‌شود.

تاریخچه ایین زار

باور به وجود یک جن با نام زار، از سرزمین حبشه به جهان اسلام راه یافته است. ریشۀ آیین زار نیز به شمنیسم سیبری بازمی‌گردد. زار ریشه‌ای کهن در فرهنگ ایران و جنوبیان ایران و حتی همسایگان خلیج‌فارس ندارد؛ بلکه در اثر تعامل با مناطق آفریقایی از قرن 19م، از طریق سواحل به‌ویژه بندرعباس، وارد ایران شده و با فرهنگ بومی مردم جنوب ایران و جزایر خلیج‌فارس درهم آمیخته است.

انواع زار

زار انواع متفاوتی دارد که این تفاوت‌ها در نوع ریتم، حرکات و اوراد و آوازها نمود پیدا می‌کند. سیزده نوع زار نام برده می‌شود که شامل متوری، شیخ شنگر، دینگه مارو، ام گاره، بومریوم، چین یاسه، په‌په، دایک، بوجمبه، بابور، نمرود، تقروری و قصاص. برخی از بابازاها و مامازارها دینگه مارو را جزو انواع زار محسوب نمی‌کنند.

درمان‌گران زار

هر باد، درمان‌گر مخصوص به‌ خود دارد؛ اما گاهی یک شخص می‌تواند بر چند نوع باد تسلط پیدا کند. افرادی که از بادها جان سالم به در می‌برند، «اهل هوا» نامیده می‌شوند که درمان‌گر زار هستند. باور بر این است که این بیماری‌ها با دارو بهبود نمی‌یابد؛ بلکه با آیین خاصی که در آن از دهل و تنبیره استفاده می‌شود، درمان می‌شود. سلسله‌‌مراتبی میان درمان‌گران زار برقرار است و به تعداد خون‌هایی که در مراسم زار خورده و تعداد بادهایی که بر آن مسلط شده، بستگی دارد. رئیس زاریان (اهل هوا) اگر مرد باشد، بابازار و اگر زن باشد، مامازار گفته می‌شود. حرفۀ بابازاری و مامازاری ارثی است و ماما و بابا طی مراسم خاصی، جانشین خود را تعیین می‌کنند. اگر یک درمان‌گر بدون جانشین از دنیا برود، اهل هوا یا زاریان جمع می‌شوند و جانشین او را تعیین می‌کنند. کار جادوپزشکان، سحر، جادو، عزایم‌خوانی و افسونگری برای احضار و تسخیر روح یا جن و اخراج آن از بدن و شفای بیمار است. جادوپزشکان مانند شمن‌ها کار برقراری ارتباط میان ارواح و انسان‌ها و کنترل و تسخیر ارواح را انجام می‌دهند. جن‌گیران نیز همچون شمن‌ها در مراسم جن‌گیری با طبل‌کوبی، خواندن آواز و ذکر اوراد نوعی حالت گسستگی ذهنی می‌یابند و به خلسه فرو می‌روند. همین حالت خلسه و جذبه در هم‌کیشان حاضر در مراسم و جن‌زدگان نیز پدید می‌آید. در این فضا، جن‌گیران یا شمن‌ها ارواح را فرامی‌خوانند و آنها را مطیع و فرمانبردار خود می‌کنند و از آنها در برآوردن خواسته‌های‌شان یاری می‌طلبند. بابازار و مامازار با نواختن سازهای دهل و تنبیره، افراد بادزده را درمان کرده و آنها را به یک گروه اجتماعی جدید وارد می‌کنند. از این پس، بیمار مانند درمانگرش هویت اجتماعی تازه‌ای پیدا می‌کند و در این هویت جدید، دیگر احساس ضعف نمی‌کند و مسئولیت‌های جدیدی بر عهده می‌گیرد.

ممنوعات درمان‌گران زار

هرکس که در جرگهٔ درمانگران زار جای دارد، باید همواره پاکیزه و آراسته باشد. او موظف است لباسِ تمیز و سفید بپوشد، تن خود را همواره پاک نگه دارد و خوشبو باشد. همچنین باید از محرمات اهل هوا دور بماند و به این پرهیزها پایبند باشد. از جمله این پرهیزها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد؛

• دست زدن به مرده یا هر چیزی که موجب ناپاکی شود، بر درمان‌گران زار حرام است.  
• تماس با نجاسات و آلوده کردن خود ممنوع است.  
• رد کردن جارو، لنگهٔ کفش یا غلیان از بالای سر بیمار جایز نیست؛ چرا که این کار موجب آزار و ناخشنودی بادها می‌شود.  
• پوشیدن لباس کثیف برای درمانگر زار جایز نیست و باید همواره پاکیزه باشد.  
• اگر کسی بخواهد سیگار خود را با سرِ غلیانِ درمان‌گر زار روشن کند، باید پیش از آن اجازه بگیرد؛ در غیر این صورت، بادِ آن شخص، مرکب فرد تحت تأثیر زار را آزار خواهد داد.  
• نوشیدن می و مستی و همچنین نزدیکی با نامحرم برای درمانگر زار حرام است و انجام آن موجب خشم نیروهای معنوی مرتبط با زار می‌شود.

تشخیص زار‌زدگی

زار را از زبان و صدای آن می‌شناسند که نشان می‌دهد از کجا و از کدام منطقه آمده است. این تشخیص معمولاً توسط بابازار یا مامازار انجام می‌شود. بابازار برای تأیید اینکه فرد واقعاً به نوعی باد یا زار گرفتار است، نوعی درمان گیاهی را روی بدن فرد می‌مالد و همچنین معجونی دیگر از داروهای گیاهی به او می‌خوراند. وقتی زار به حالت ظاهر شدن درمی‌آید، با خوردن خون یا در حالت خاصی، از درون کالبد شخص مبتلا و با حنجره او با بابازار یا مامازار صحبت می‌کند و از منطقه یا دیاری که آمده، سخن می‌گوید. بعد از اینکه بابازار یا مامازار مطمئن شد بیمار دچار زار شده است، تا زمانی که مراسم لازم برای برآورده کردن خواسته‌های زار برگزار شود، بر بازوی بیمار، شی یا مقداری پول به‌عنوان ودیعه می‌بندد و از زار فرصت می‌خواهد تا در اولین فرصت، مراسم را برپا کند.

علائم زارزدگی

در باور عامیانه، بادهای خبیث یا همان زار بیشتر سراغ قشر ضعیف جامعه، سیاه‌پوستان، تهی‌دستان، جاشوان و غواصان فقیر می‌رود. زار‌زدگی با علائمی چون حملۀ قلبی، سردرد، چشم‌درد، کمردرد، بی‌حرکتی و خودفرورفتگی شروع می‌شود و بدن، رعشه پیدا کرده و فرد مبتلا رفتارهای ناهنجار انجام می‌دهد. فرد مبتلا در دوره‌های نامشخص با واقعیت‌ها قطع ارتباط می‌کند و اشباحی را می‌بیند که قصد آزار او را دارند؛ حرف‌های نامفهوم به‌ زبان می‌آورد؛ دوزانو می‌نشیند و سر خود را به دو طرف تکان می‌دهد و بعد از چند دقیقه، همه‌چیز را فراموش می‌کند. در این صورت زار او را وادار به‌ کارهای مورد علاقۀ خود می‌کند.

درمان زار

پیش‌مراسم زار

پس از اطمینان مامازار یا بابازار از ابتلای فردی به زار، او را به مدت هفت روز از دیدن سگ، مرغ و جنس مخالف (محرم یا نامحرم) بازمی‌دارد. معمولاً بیمار را به مکانی خالی منتقل کرده و بابازار یا مامازار شب‌ها بدن او را با داروی مخصوصی به نام «گِره کوه» می‌پوشاند. این دارو از ۲۱ ماده از جمله زعفران، ریحان، بوخش، هل، جوز، زبان جوجه (گیاهی کوهی) و گشت تهیه می‌شود. تمام این مواد شبانه در گلاب خیسانده شده و برای پوشاندن بدن بیمار به کار می‌روند. پس از پایان دوره انزوا، خاک هفت‌راه را با هفت برگ گیاه بی‌خار مخلوط کرده و همراه داروی گره کوه بر بدن بیمار می‌زنند. جن باید پیش از شروع مراسم از بدن او خارج شود. برای این منظور، بیمار را می‌خوابانند و شست پاهای او را با موی بز می‌بندند. سپس مقداری روغن ماهی زیر بینی بیمار می‌مالند و چند تار موی بز را سوزانده و زیر بینی او می‌گیرند. در این مرحله، بابازار یا مامازار با چوب خیزران بر بدن بیمار می‌زند و جن را تهدید می‌کند. پس از مدت کوتاهی، جن با جیغ و ناله از بدن بیمار خارج می‌شود؛ اما هنوز تأثیر باد در سر فرد باقی است و برای رفع کامل آن، مراسم زار یا مراسم بازی برگزار می‌شود. روز قبل از مراسم زار، یکی از زنان اهل هوا با در دست گرفتن خیزران، درِ خانه‌های دیگر اهل هوا را می‌زند تا آنها را به شرکت در مراسم بازی دعوت کند. این دعوت‌نامه‌ها عمدتاً متوجه دختران جوانی است که صدای خوش دارند. این دختران در مراسم بازی همراه با مردان می‌خوانند و هم‌آوازی می‌کنند. پیش از آغاز مراسم، سفره‌ای مفصل با انواع غذاها و گیاهان معطر پهن می‌شود. در این سفره میوه کنار، خرما، گوشت قربانی و خونی قرار داده می‌شود که فرد مبتلا باید از آنها بخورد. این خون معمولاً متعلق به بز قربانی شده در همان مجلس است.

مراسم زار

جهت رهایی مَرکَب از شر زار، آیین خاصی با حضور زنان و مردان اهل هوا یا زاریان برگزار می‌شود. زاریان معتقدند که پس از خارج شدن جن از بدن بیمار، باد در سر او باقی می‌ماند و برای به زیر آوردن و به‌ زبان آوردن آن، خون، سفره و شعر نیاز است. اهل زار بر این باور هستند که هر زار با آهنگ ویژه‌ای رام می‌شود. موسیقی نواخته می‌شود. بازی زار، بخش مهم و اصلی آیین زار است. این مراسم 3 تا 7 و گاهی تا 14 شب به طول می‌انجامد. در این مراسم حداقل 250 تا 300 نفر زاریان باید شرکت کنند. در پایان این دوره، بیمار را با آب هفت دریا که بابا یا ماما در روزهای دوشنبه یا چهارشنبه طی مراسمی از نقطۀ خاص دریا آورده، غسل می‌دهند و سه بار از زیر قرآن که در پارچۀ سفید یا سبز پیچانده شده، رد کرده و راهی خانه می‌کنند. اگر در چند مرحله از این کار، نتیجه‌ای حاصل نشود، از بیمار قطع امید می‌شود.

موسیقی زار

به تعداد زارها برای رام کردن آنها آهنگ‌های متنوعی وجود دارد. درمان‌گران زار بر این باورند که از طریق موسیقی می‌توانند با بادها ارتباط برقرار کرده و آنها را به مراسم زار فراخوانند. آنها با نواختن سازها، بادها را بیدار می‌کنند و زارها از طریق مجرای سازها به مراسم راه می‌یابند. به همین دلیل، در این موسیقی، ریتم بر آواز و ملودی اولویت دارد و نیازی به پرخوانی نیست. بیشتر سازهای مورد استفاده در مراسم زار، سازهای کوبه‌ای ممبرانوفون بومی منطقه هستند. در این سازها صدا از لرزش یک پوست کشیده شده برمی‌آید. آلات موسیقی شامل دُهل مودندو، گپ‌دُهل و دُهل کسر، دایره، تمبوره، سارنگی، زَمَری (سازمتوری)، نی، قره‌نی/ زمری، بمبو و لوازم جانبی دیگری مانند چوب خیزران است. تعداد خیزران‌ها و نوع تزیین آن، نشان شوکت و قدرت بابا یا مامازار است. هنگام ورود به مراسم زار، همه افراد به عنوان تبرک، دست روی سازها و سپس بر صورت خود می‌کشند و در گوشه‌ای می‌نشینند. معمولاً بابازار یا مامازار در ابتدای مجلس به سراغ ساز مودندو می‌رود یا با دهل‌های بزرگ در صدر مجلس قرار می‌گیرد. مودندو بزرگ‌ترین دهل اهل هوا محسوب می‌شود؛ آن را بر روی سه‌پایه قرار می‌دهند و معمولاً بابازار پشت آن می‌نشیند. کنار مودندو، یک دهل معمولی و در کنار آن دهل کسر قرار دارد. تمام این سازها باید در یک ردیف باشند. در ابتدا، بابازار شروع به نواختن می‌کند و زمانی که کمی اوج گرفت، دیگران نیز با او همراهی کرده و می‌خوانند. آوازها و اشعار مردم بومی آفریقا در مراسم مشابه، به زبان بومی خودشان است؛ اما در مراسم زار، ابتدا به زبان عربی می‌خوانند و پس از مدتی، اشعاری به زبان مخصوص مردم سواحل جنوب خوانده می‌شود که کمتر کسی آنها را متوجه می‌شود.

قوانین مراسم

هنگام ورود به مجلس زار، افراد کفش‌های خود را بیرون می‌گذارند و بدون سلام کردن، در کنار درمان‌گر زار می‌نشینند. در این مجلس، هیچ‌کس نباید با صدای بلند صحبت کند و در حالت ایده‌آل، بهتر است سکوت برقرار باشد. اگر در مجلس زار چای یا قهوه سرو شود، پس از نوشیدن، نباید استکان یا فنجان را زمین گذاشت و همه باید منتظر بمانند تا خادم مجلس ظرف را از آنها تحویل بگیرد. مراسم زار به‌صورت نشسته باید انجام شود. این مجلس به‌طور معمول در فضای باز اجرا می‌شود و همه اهل هوا حلقه می‌زنند و فرد مبتلا در میان این دایره می‌نشیند. در طی مراسم هیچ‌کس نباید مجلس زار را ترک کند. در ایام ماه محرم و صفر، انجام این مراسم ممنوع است. حتی در شرایط اورژانسی بیمار، در صورت عدم امکان اجرای موسیقی زار، از بیمار خواسته می‌شود تا پایان یافتن ایام سوگواری صبر کند. در مجلس زار، آوردن نام‌ خداوند، پیامبران و ائمۀ حرام است و اگر نام یکی از مقدسین بر زبان یکی از اهل مجلس آورده شود، زار به ‌‌هیچ‌وجه پایین نمی‌آید و رام‌ نمی‌شود.

پراکندگی جغرافیایی آیین زار

ایران

مراسم زار در بیشتر شهرهای جنوبی ایران رواج دارد. می‌توان اشکال گوناگونی از این مراسم یا آیین‌های مشابه را در این منطقه مشاهده کرد؛ از جمله مراسم گواتی در بلوچستان، زار و نوبان در هرمزگان، زار و شیخ فرج در بوشهر و زار و نوبان در خوزستان. با وجود یکسان بودن شکل عمومی و ساختار کلی مراسم زار در تمام مناطق، تفاوت‌هایی در جزئیات و نام‌گذاری‌های آن وجود دارد.

سایر نقاط جهان

اعتقاد به تسخیر روح یا جن‌زدگی در فرهنگ اقوام مسلمان جهان با نام‌های گوناگونی وجود دارد. در نیجریه و شمال آفریقا به آن «بوری»، در سومالی «سار»، در حبشه «زار»، در عمان «زار» و «زیران» (جمع زار) و در سودان با نام‌های زار، زیران و نوبان شناخته می‌شود. در شمال سودان دو نوع زار رایج است؛ «زار-بوری» که عناصری از بوری نیجریه را دارد و «زار-تمبورا» که به ارواح خبیث مربوط است و بیماری خطرناکی محسوب می‌شود. امروزه این دو با هم ترکیب شده و به زار معروف هستند. در حبشه، هم مسلمانان و هم مسیحیان معتقدند که زار عمدتاً در رودخانه‌ها و آب‌های جاری زندگی می‌کند. در جنوب سودان، آیین «شاطانا» (ریشه عربی شیطان)، در چاد «لبان شیطان»، در جنوب سواحل کنیا «شَیطانی» و در میان «سِگِجو»‌های سواحلی زبان در تانزانیا «شطانی» همگی همان آیین زار هستند که نامی متفاوت گرفته‌اند. امروزه آیین زار در خرده‌فرهنگ‌هایی از مصر، اتیوپی، مراکش، کویت، عراق، قطر، عربستان سعودی و هند وجود دارد که با سازها و موسیقی بومی اجرا می‌شود.

آیین زار از نگاه شریعت

قرآن آشکارا اجنه را آفریدۀ خداوند معرفی کرده است؛ اما آموزه‌های اسلامی چیره شدن جنیان بر انسان‌ها را رد می‌کند. از این منظر، ورود زار به‌صورت جن در بدن انسان و آیین درمانی آن، خرافه است. از منظر کارشناسان دینی، جن‌ها برخلاف تصور برخی افراد، کاری به انسان‌ها ندارند و بسیاری از داستان‌ها و باورهای رایج حول آنها معمولاً ناشی از خیالات است. افرادی که به اوهام مبتلا هستند باید به این موضوعات نیندیشند و روزانه پنج مرتیه آیة الکرسی را بخوانند تا آرامش بیشتری داشته باشند. احضار جن و جن‌گیری نیز از نظر شرعی جایز نیست و پرداختن به علوم جن‌گیری در اسلام مذمت شده است. بسیاری از مدعیان این امور دروغگو یا خطاکار هستند. همچنین خوردن خون حیوان ذبح شده در این آیین طبق نظر اسلام حرام است.

آیین زار از منظر روان‌شناسی

روان‌شناسان معتقدند که زارزدگی، نوعی اختلال روانی است که در فرهنگ‌های مختلف با نام‌های مختلف شناخته می‌شود. این بیماری ممکن است از عوامل اجتماعی و محیطی چون کمبود عاطفه، فقر، پایین بودن درآمد، نبود فرصت‌های شغلی، آموزشی و دیگر امکانات زندگی و یا در اثر حوادث طبیعی، به وجود بیاید. گاهی همین باور‌های فرهنگی، خود سبب بروز چنین اختلالات روانی می‌شوند. در میان مردم جنوب ایران، بیشتر، افراد فقیر، زنان و طبقات پایین جامعه به زار مبتلا می‌شوند و اکثر بابا یا مامازارها نیز از طبقۀ پایین جامعه هستند که قرار گرفتن در جمع زاریان، هویت جدیدی به آنها می‌بخشد که در فرهنگ مردم جنوب قابل احترام است و امکانات بسیاری را برای آنها قابل دسترس می‌سازد. بابا یا مامازار، گاهی بیماری‌های جسمانی مشخصی چون «وبا» را به زار نسبت می‌دهند. مخالفین آیین زار، انگیزۀ برگزاری آن را سود مادی می‌دانند که در واقع نوعی کلاه‌گذاری است. بابا یا مامازار از این رهگذر به نام زار، از بیماران طلا، نقره و دیگر اقلام قیمتی می‌گیرند.

از تأثیر موسیقی در این مراسم نمی‌توان غافل شد؛ هنگامی که طبل و دهل نواخته می‌شود، فردی که تصور می‌کند جن در حال خروج از بدنش است، به حرکت درمی‌آید و به شدت تکان می‌خورد؛ اما به‌محض قطع شدن موسیقی، حرکاتش نیز متوقف می‌شود. این در حالی است که اگر جن واقعاً در کسی حلول کرده باشد، نباید حرکاتش وابسته به شروع و پایان موسیقی باشد. افراد سودجو در قالب بابازار و مامازار بسیاری از بیماری‌های روحی و فشارهای عصبی را به نام زار به بیماران نسبت می‌دهند. بیمار نیز با این تصور که در چنین مراسمی جن از بدنش خارج می‌شود و بهبود می‌یابد، هزینه‌های گزافی را متحمل می‌شود. پس از مراسم، تحت تأثیر تلقین، تا مدتی احساس بهتری پیدا می‌کند؛ اما بیماری‌ دوباره بازمی‌گردد و به او گفته می‌شود که باید مراسمی دیگر برپا کند و قربانی بیشتری بدهد.

وضعیت امروزی آیین زار

با وجود کاهش تدریجی اعتقاد مردم به این باورهای عامیانه، هنوز هم می‌توان ردپایی از آنها را در برخی مناطق جهان مشاهده کرد. آیین زار طی نسل‌ها دچار تغییراتی شده و در هر کشور، عناصری به آن اضافه یا از آن کم شده است. به‌عنوان مثال، موسیقی مخصوص بادهای آرام در هر کشور با توجه به دین و مذهب آن تغییر کرده است؛ اما موسیقی زار همانند حالت اولیه‌اش باقی مانده است. باورهای اهل هوا در سواحل ایران در طول زمان رنگ و بوی اسلامی به خود گرفته و اشعار آن که در ابتدا جادویی و آفریقایی بود، با اشعاری در مدح پیامبر اسلام جایگزین شده است. امروزه، موسیقی زار به‌مثابه موسیقی محلی ایران درآمده و با گذشت نسل‌ها، اصالت خود را حفظ کرده است. در حال حاضر، اجرای این مراسم در شهرهای بزرگ‌تر جنوب ایران چندان رایج نیست و تنها در روستاهای دورافتاده‌تر این آیین هنوز برگزار می‌شود.

منابع

• قرآن کریم.
• «آداب و رسوم ازدواج مردم بلوچ»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1397ش.
• اصل‌مرز، مهدی و دیگران، «مطالعه ریشه‌های دینی و اسطوره‌ای آیین زار بر مبنای دیالکتیک امر قدسی الیاده»، نامۀ انسان‌شناسی، سال نوزدهم، شمارۀ 34، بهار و تابستان 1401ش.
• امام خمینی، روح الله، تحریرالوسیله، نجف، دارالکتب العلمیه، چاپ دوم، 1390ش.
• «اینجا قشم است؛ مراسم زار که در آن جن‌گیری می‌کنند»، وب‌سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 15 فروردین 1396ش.
• «تسخیرزدایی در مراسم «زار»/ هرآنچه باید از یک آیین عجیب در جنوب ایران بدانید! + عکس»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 19 آذر 1397ش.
• جعفری، حمید، «زار»، وب‌سایت مرکزدائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1400ش.
• خبری، محمدعلی و پورجعفر، محمدرضا، «انعکاس مراسم آیین زار در چهار نمایش»، مجلۀ صحنه، شمارۀ 31، تیر 1385ش.
• دبیری‌نژاد، رضا و میرمیران، سید مجتبی، «زار ،از خدایی باستانی تا آیینی درمانی در جنوب ایران»، پژوهشنامۀ فرهنگی هرمزگان، شمارۀ 6 و 7، پاییز و زمستان 1394ش.
• دهقان، مرجان، «پشت پردۀ زار»، وب‌سایت صبح ساحل‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 25 تیر 1398ش.
• «درباره مراسم زاردرمانی که در آن جن را از جسم فرد خارج میکنند!»، وب‌سایت سرپوش، تاریخ درج مطلب: 9 مهر 1398ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی، تاریخ بازدید: 14 آبان 1402ش.
• ریاحی، علی، زار و باد و بلوچ، تهران، کتابخانۀ ظهوری، 1397ش.
• زاویه، سعید و اصل‌مرز، مهدی، «مطالعۀ ریشه‌های فرهنگی و روان‌شناختی آیین زار»، ‌پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دورۀ سوم، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1392ش.
• زاویه، سعید و اصل مرز، مهدی، «مطالعۀ تطبيقي آيين زار در ایران و سودان»، هنرهای زیبا- هنرهای نمایشی و موسیقی، شمارۀ 42، پاییز و زمستان 1389ش.
• ساعدی، غلام‌حسین، اهل هوا، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی، 1345ش.
• «عقیده به «جن» نشانه تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ جاهلی!»، وب‌سایت آئین رحمت، تاریخ بازدید: 7 آذر 1402ش.
• «مراسم زار؛ مراسم ترسناک جن‌گیری در جنوب ایران!»، وب‌سایت الی‌گشت، تاریخ درج مطلب: 19 آبان 1403ش.
• معیری، مائده، «زارگیری آیینی مرتبط با جنیان در جنوب ایران»، وب‌سایت مجلۀ آردمگ، تاریخ درج مطلب: 20 آذر 1398ش.
• مقدم، غزل، «نگاهی بر آیین موسیقی درمانی زار»، وب‌سایت ایران موزیکولوژی، تاریخ درج مطلب: 8 اکتبر 2022م.
• «نظر مراجع تقلید درباره جن و جن‌گیری»، وب‌سایت فرارو، تاریخ درج مطلب: 4 تیر 1390ش.
• نقوی، حسام‌الدین، «مؤلفه‌های بینش اسطوره‌ای در مراسم «زار» نمونۀ موردی در بندرعباس»، پژوهش‌نامۀ فرهنگی هرمزگان، شمارۀ 6 و 7، 1392ش.
• وحیدی، شقایق، «مراسم زار چیست و کجا برگزار می‌شود؟»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 22 شهریور 1401ش.