پیش‌نویس:غزنی

غزنی، ولایتی در جنوب‌شرق افغانستان با سابقهٔ تمدنی کهن.

ولایت غزنی از ولایت‌های باستانی افغانستان بوده و از نظر تاریخی، از مراکز فرهنگ و ادب منطقه به‌شمار می‌رود. در این ولایت، شاعران، نویسندگان، پژوهشگران، هنرمندان و عالمان زیادی زیسته‌اند که در غنی‌سازی فرهنگ و کسب افتخارات تاریخی غزنی، نقش ایفا کرده‌اند.

نام‌گذاری غزنی

واژۀ غزنی در ریشه‌شناسی تاریخی خود حامل معانی متعددی بوده که هر یک بازتاب‌دهندۀ ابعاد مختلف هویت این شهر کهن است. بر اساس مستندات تاریخی، این نام از واژۀ «غزنه» مشتق شده که به مفهوم گشاده‌ترین و پاکیزه‌ترین شهرها تفسیر شده است. پیش از این نام‌گذاری، این منطقه با عنوان زاول شناخته می‌شده که پس از استیلای ترکان غز، به‌صورت تدریجی به غزنه و سپس غزنین تغییر یافته است.

یاقوت حموی در آثار خود به‌صورت مشخص به شکل تعریب‌شدۀ «جزنه» اشاره کرده که بیانگر وسعت و اهمیت این شهر در حوزۀ خراسان تاریخی و به‌عنوان یکی از نقاط شاخص زابلستان محسوب می‌شود. در میان عوام تلفظ غزنه یا غزنی رواج داشته، حال آن که اهل علم و ادب صورت صحیح آن را غزنین ثبت کرده‌اند.

برخی از پژوهندگان با استناد به شواهد زبانی، این نام را مرتبط با واژۀ «گنجه» دانسته‌اند که حاکی از مفهوم گنجینه و دارایی ارزشمند است. در مقابل، عده‌ای دیگر با اتکا به پوشش گیاهی منطقه، ریشۀ نام‌گذاری را در «گزنه» جستجو کرده‌اند که پس از تحولات آوایی به‌صورت جزنه یا غزنه درآمده است.

هیوان تسانگ، جهانگرد چینی که در سدۀ هفتم میلادی از این منطقه دیدن کرده، در سفرنامۀ خود آن را با نام «هوسی‌نا» ثبت کرده که برخی محققان آن را معادل «کانتراک» دانسته‌اند. همچنین نظریه‌ای وجود دارد که غزنی را شکل تحولیافتۀ «گَزنگ» به معنای خزانۀ حکومتی می‌داند.

مورخان دورۀ اسلامی در آثار خود به‌صورت متناوب از دو صورت غزنه و غزنین استفاده کرده‌اند. در میان نظریات دیگر، برخی پژوهندگان غزنی را با«کخره» در متون اوستایی مرتبط دانسته‌اند (سیزدهمین سرزمین اوستایی)، حال آن که منابع یونانی باستان این شهر را تحت عنوان «غازوس» معرفی کرده‌اند. محققان این تنوع در نام‌گذاری را بیانگر غنای تاریخی و تمدنی این منطقه می‌دانند.

تاریخچه غزنی

دوران باستان و پیش از اسلام 

غزنی از کهن‌ترین سکونتگاه‌های بشری در افغانستان محسوب می‌شود که آثار کشف‌شده از دشت «ناهور» این ولایت، با قدمت بیش از ۱۰۰ هزار سال، گواهی بر حضور انسان در دورۀ پارینه‌سنگی است. در سدۀ ششم پیش از میلاد، این منطقه به قلمرو هخامنشیان پیوست و در دورۀ اسکندر مقدونی (۳۲۹ پیش از میلاد) به‌عنوان «اسکندریه در اُپیانا» بازسازی شد. تا سدۀ هفتم میلادی، غزنی یکی از کانون‌های مهم بودایی در آسیای مرکزی بود که با ورود اسلام، تحولات فرهنگی و دینی جدیدی را تجربه کرد.

عصر طلایی اسلامی و حکومت غزنویان

غزنی در سدۀ چهارم هجری به‌عنوان پایتخت سلسلۀ غزنویان انتخاب شد و به اوج شکوفایی فرهنگی و تمدنی رسید. سلطان محمود غزنوی با حمایت از شاعران، دانشمندان و هنرمندان، این شهر را به مهم‌ترین مرکز ادبیات فارسی تبدیل کرد که به عروس شهرها معروف شد. حضور چهره‌هایی چون فردوسی، ابوریحان بیرونی، بیهقی و سنایی غزنوی، غزنی را به نماد تعالی فرهنگی تبدیل کرد. شکوفایی ادبیات فارسی، تولید شاهنامۀ فرودسی، سبک معماری ترکیبی ایرانی-هندی، ساخت مساجد باشکوه و توسعه فضای شهری از دستاوردهای این دوره بود.

تحولات اجتماعی و اقتصادی

دولت غزنوی با ایجاد ساختارهای مدیریتی متمرکز، امنیت و رفاه اجتماعی را تأمین کرد. سیاست‌هایی مانند معافیت‌های مالیاتی، احداث سازه‌های عمومی و حمایت از تولیدات هنری، سبب ارتقای سبک زندگی شهروندان شد. هنرهای متنوعی شامل خوشنویسی، تذهیب، فلزکاری و معماری در این دوره به شکوفایی رسید.

تجدید حیات فرهنگی و رونق شهری 

تجدید حیات فرهنگی که از دورۀ سامانیان در بخارا آغاز شده بود، به غزنه نیز انتقال یافت و سلاطین غزنوی را به شکوفایی هرچه بیشتر این شهر ترغیب نمود. ثروت حاصل از فتوحات نظامی، زمینۀ تبدیل غزنه به یک کلان‌شهر فرهنگی را فراهم کرد. سلاطین غزنوی با اشتیاق فراوان به زیباسازی پایتخت خود پرداختند که نتیجه آن احداث مساجد باشکوه، باغ‌های گسترده، کاخ‌های متعدد و رشد چشمگیر هنرهایی همچون نقاشی بود. این تحولات باعث شد غزنه به یکی از برجسته‌ترین شهرهای عصر خود تبدیل شود.

تحول در سبک زندگی و معماری 

پیش از تشکیل حکومت غزنویان، معماری در غزنه که تحت ادارۀ حاکمان محلی بود، مورد توجه چندانی قرار نداشت. اما با به قدرت رسیدن این سلسله، معماری به یکی از اولویت‌های اصلی تبدیل شد. احداث عمارت‌های متعدد و باشکوه، چهرۀ شهر را از یک منطقهٔ حاشیه‌ای به یک پایتخت بزرگ و تاثیرگذار تغییر داد. این تحولات نه تنها در کالبد شهر، بلکه در سبک زندگی ساکنان آن نیز تأثیر گذاشت و غزنه را به مرکزی برای تجلی هنر و معماری پیشرفته تبدیل کرد.

در دوران اسلامی، این شهر به‌عنوان یکی از آبادترین و زیباترین شهرهای خراسان و آسیا شهرت یافت و میزبان هزاران مدرسه و جمع زیادی از دانشمندان و ادیبان نامداری همچون ابوریحان بیرونی، فردوسی، ابوالفضل بیهقی، سنایی غزنوی، مسعود سعد سلمان، عنصری بلخی، منوچهری دامغانی و فرخی سیستانی بود.

گسترش زبان فارسی و فرهنگ اسلامی

غزنی با پرورش شاعران و ادیبان برجسته، زبان فارسی را به‌عنوان حامل اصلی فرهنگ اسلامی در شبه‌قاره هند تثبیت کرد. این فرآیند نه تنها بر ادبیات، بلکه بر معماری، هنرهای تجسمی و حتی الگوهای مصرف و پوشش در سرزمین‌های تحت نفوذ غزنویان تأثیر گذاشت. سبک زندگی مبتنی بر آموزه‌های اسلامی-ایرانی از طریق شبکه‌های تجاری و فرهنگی از غزنی به دیگر مناطق صادر شد.

الگوسازی همزیستی فرهنگی

این شهر در اوج شکوفایی خود، نمونه‌ای بارز از همزیستی مسالمت‌آمیز اقوام و مذاهب مختلف بود. سبک زندگی در غزنی تاریخی نشان می‌دهد که چگونه فرهنگ اسلامی در تعامل با سنت‌های محلی توانست الگویی منعطف و پایدار ایجاد کند. این تعامل فرهنگی نه تنها در تولید آثار علمی و ادبی، بلکه در شکل‌گیری نهادهای اجتماعی، معماری شهری و حتی آداب روزمره زندگی تأثیر عمیقی برجای گذاشت.

جغرافیا و جمعیت غزنی

موقعیت جغرافیایی

ولایت غزنی در جنوب‌شرق افغانستان با ارتفاع ۲۲۱۹ متری از سطح دریا و و در سراشیبی ارتفاعات سفیدکوه که به سوی جنوب امتداد می‌یابد، قراردارد و بین جادهٔ قندهار-کابل واقع شده‌است. غزنی از شمال با ولایت بامیان و میدان وردک، از جنوب و جنوب‌غربی با ولایت زابل، از شرق با ولایت لوگر و پکتیا، از جنوب‌شرق با ولایت پکتیکا و از غرب با ولایت ارزگان و دایکندی همسایه است و با کابل پایتخت کشور ۱۴۵ کیلومتر فاصله دارد.

امروزه این شهر به‌دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه و نیز کثرت نفوس از نظر اداری به ولایت بزرگ (در پشتو: لوی ولایت) ارتقا یافته و از ولایات درجه یک کشور محسوب می‌شود.‌‌‌ ساکنان این شهر را غزنوی و در گویش محلی غزنیچی می‌گویند.

ویژگی‌های اقلیمی

ولایت غزنی ازجمله ولایت سردسیر است. از نظر موقعیت در شمال و غرب کوهستانی و در قسمت جنوب، مناطق نیمه‌کوهستانی را به خود اختصاص داده است. آب‌وهوای سرد زمستانی و گرم تابستانی این ولایت بر الگوی کار، معیشت، زندگی روزمزه و معماری بومی نقش مهم دارد. مقدار متوسط بارندگی سالانه در این ولایت به ۲۵۴ ملی متر در سال می‌رسد. خاک کشاورزی در این ولایت دارای ظرفیت مناسب برای کشاروزی است.

کوه‌های عزنی

بسیاری از مناطق ولایت به‌ویژه شمال و غرب آن از کوه‌های بسیار مرتفع تشکیل شده است که نقش محوری در تعیین الگوهای معیشتی و فرهنگی ساکنان آن دارد. این ارتفاعات که بخش عمده‌ای از جغرافیای غزنی را به‌ویژه در مناطق هزاره‌نشین تشکیل می‌دهند، علاوه‌بر منبع تأمین آب و مراتع دامی هستند، به‌عنوان عوامل تعیین‌کننده در الگوی استقرار سکونتگاه‌ها و فعالیت‌های اقتصادی عمل می‌کند.

از منظر اجتماعی-اقتصادی، این کوهستان‌ها شاهد چالش‌های تاریخی بوده‌ است؛ زیرا کوچ‌نشینان پشتون از دیرباز از امتیازات ویژه‌ای برای استفاده از مراتع کوهستانی برخوردار بوده‌اند که به تصمیمات دوره عبدالرحمان خان بازمی‌گردد. این امتیازات همواره مورد اعتراض جوامع هزارۀ ساکن در این مناطق بوده است، چرا که به عقیدۀ آنان این حقوق سنتی آنها را نادیده گرفته و منجر به تضییع حقوق مالکیت و بهره‌برداری آنها از زمین‌های مرتعی شده است.

درگیری‌های ناشی از این اختلافات بر سر منابع طبیعی، به‌ویژه در فصل تابستان که کوچ‌نشینان به این مناطق کوچ می‌کنند، تأثیرات عمیقی بر سبک زندگی و امنیت معیشتی مردم بومی داشته است. این تنش‌ها نه تنها بر اقتصاد محلی تأثیر گذاشته، بلکه بر روابط اجتماعی و فرهنگی بین طوایف مختلف ساکن در منطقه نیز سایه افکنده است.

منابع آبی

منابع آب ولایت غزنی شامل چشمه‌ها، کاریزها، رودها و بند‌های (سد) ذخیره‌ای است که مقدار زیاد آب‌های زراعتی از کاریزها، بند‌های ذخیره‌ای و چشمه‌ها به دست می‌آید. بارنده‌گی سالانه در این ولایت ۲۵۴ ملی‌متر و از نگاه منابع آبی، غنی است. ۱۲۸۰ رشته کاریز در این ولایت در ادارۀ املاک ولایت غزنی ثبت شده که تقریباً ۶۵درصد و چشمه‌ها در حدود ۱۰درصد و ۵ بند ذخیره‌ای بزرگ و کوچک آب وجود دارد که تقریباً در حدود ۲۵ درصد زمین‌های زراعتی این ولایت را آبیاری می‌کند.

بندهای (سد) غزنی

مهم‌ترین بندهای ذخیره‌ای، عبارت از بند زنخان، بند سرده، بند دهنه‌ی شیر، بند بایی (بهایی)، بند باغچری (بچخری)، آب ایستاده ناوور و بند ذخیره‌ای سلطان است. برای مثال طول دیوار بند سلطان ۲۳۰ متر، عرض تحتانی دیوار ۴۶ متر، عرض قسمت فوقانی دیوار شش متر و ارتفاع آن ۲۸ متر است و دارای دو دروازه خروجی و یک پرچاوه خودکار (اتوماتیک) می‌باشد. بند سلطان، دارای ظرفیت اعظمی تا هشت میلیون متر مکعب آب است که حدود ۵۰ هزار خانواده از آن مستفید شونده تا شهر غزنی دارد و دو هزار و ۵۰۰ هکتار زمین زراعتی از این بند آبیاری می‌شود.

گیاهان دارویی

پودینه، زیرۀ کوهی، هنگ، شیرین‌بویه و اسپند، از مشهورترین گیاهان دارویی است که در غزنی یافت می‌شود. این گیاهان به‌دلیل عدم توسعۀ سیستم پزشکی مدرن و رواج درمان‌های سنتی، نقش محوری در نظام درمانی مردم منطقه دارد.

حیوانات و طیور

علاوه‌بر حیوانات اهلی، حیوانات وحشی گرگ، شغال، روباه، خرگوش، خوک، جیره، موش، خارپشت، پشک کوهی، گوزن، آهوی مارخور، آهوی رنگ، آهوی غزال، موش صحرایی و موش خرما در این ولایت پیدا می‌شود.

همچنین پرنده‌گانی مانند: عقاب، باشه، باز، مینا، موسیچه، بوم - جغد، قمری، کبوتر، کبک، مرغابی، یورمه دغ‌دغ، مرغ کلنگ، گنجشک، بلبل، ساهره، بودنه، زاغ، هدهد و برخی دیگر از انوع پرنده‌گان در غزنی وجود دارند. این جانوران نقش حیاتی در حفظ تعادل اکوسیستم منطقه داشته و به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از سبک زندگی روستایی و عشایری، در معیشت، فرهنگ و باورهای درمانی سنتی مردم غزنی تأثیر عمیقی بر جای گذاشته‌ است.

جمعیت‌شناسی غزنی

براساس احصائیۀ مرکزی در 1399ش، ولایت غزنی دارای ۱,۳۶۲,۵۰۴ نفر جمعیت بوده و از ولایت‌های پرنفوس افغانستان به‌شمار می‌رود. هزاره‌ها، پشتون‌ها، تاجیک‌ها و قزلباش‌ها، جمعیت اصلی این ولایت را تشکیل می‌دهند و مردمان این ولایت مسلمان سنی و شیعه هستند.

تقسیمات‌ اداری‌‌‌ غزنی

ولایت غزنی دارای ۳ هزار و ۶۲۳ قریه خرد و بزرگ در ۱۹ واحد اداری (ولسوالی) است:

1. غزنی: این ولسوالی در ۱۳۵ کیلومتری جنوب غرب کابل موقعیت دارد و حدود ۱۷۷ هزار نفر جمعیت دارد. بیشتر ساکنان غزنی از هزاره‌ها هستند و به زبان فارسی دری صحبت می‌کنند.
2. آب بند: ولسوالی آب بند در فاصلۀ ۷۰ کیلومتری مرکز شهر غزنی و در مسیر بزرگراه کابل-قندهار موقعیت دارد. همچنین این ولسوالی به طرف جنوب سرحد مشترک با ولایت پکتیکا دارد. ولسوالی آب بند ۸۱۷ کیلومترمربع مساحت دارد و جمعیت آن از قوم پشتون و در ١٣٩٩ بیش از ۵۱ هزار نفر بوده است.
3. اَجرِستان: ولسوالی اجرستان در ۱۶۰ کیلومتری شهر غزنی واقع است و سرحد مشترک با ولایت دایکندی دارد.
4. اَندَر: این ولسوالی، در ۳۰ کیلومتری جنوب شهر غزنی موقعیت دارد. پروژه‌های بزرگ چاردیوال و بند سردی شهرت زیادی را به این ولسوالی بخشیده است.
5. جاغوری: یکی از ولسوالی‌های هزاره‌نشین در ولایت غزنی، در ۷۵ کیلومتری غرب شهر غزنی موقعیت دارد. جاغوری با ولسوالی‌های قره باغ، مقر، مالستان، ناور، گیلان و کاکَر سرحد مشترک دارد.
6. جَغَتو: ولسوالی جغتو یکی از مناطق هزاره‌نشین ولایت غزنی در ۱۸ کیلومتری غرب شهر غزنی قرار دارد. براساس آمار ۱۳۹۹ش، جمعیت این ولسوالی ۱۳۲٬۹۵۲ نفر است.
7. خواجه عمری: ولسوالی خواجه عمری، در ۱۶ کیلومتری شهر غزنی موقعیت دارد و به‌دلیل سرسبزی از شهرت خاصی برخوردار است. مردمان این منطقه را بیشتر هزاره‌ها با اقلیت‌های تاجیک و پشتون تشکیل می‌دهند.
8. دِه‌یک: ولسوالی ده‌یک با بیش از ۵۵ هزار نفر جمعیت در ۱۸ کیلومتری شرق شهر غزنی قرار دارد. اکثریت اهالی این ولسوالی پشتون‌ها و اقلیت آن تاجیک‌ها هستند.
9. رشیدان: ولسوالی رشیدان، در ۲۱ کیلومتری شهر غزنی قرار گرفته است و از طرف شرق سرحد مشترک با ولایت میدان وردک دارد. در شرق و جنوب این ولسوالی پشتون‌ها و در شمال و غرب آن هزاره‌ها سکونت دارند. مهم‌ترین مشکل ولسوالی خشکسالی بوده است که باعث کوچ اهالی آن به سایر ولسوالی‌ها یا بیرون مرز شده است.
10. زَنه‌خان: ولسوالی زنه‌خان یا زینه‌خان ۳۲۴ کیلومتر مربع مساحت دارد و جمعیت آن در سال ١٣٩٩ حدود ۱۴٬۲۱۵ نفر بوده است.
11. گیلان: این ولسوالی ۸۹۹ کیلومترمربع مساحت دارد و جمعیت آن حدود ۷۸ هزار نفر بوده است. اهالی این ولسوالی به‌ترتیب پشتون‌ها، تاجیک‌ها و هزاه‌ها هستند.
12. گیرو: ولسوالی گیرو، در ۶۰ کیلومتری شهر غزنی با زرغون شهر، یوسف خیل و ولسوالی شرنه پکتیکا مرز مشترک دارد.
13. مُقُر: ولسوالی مقر، در فاصلۀ ۱۲۰ کیلومتری شهر غزنی، در مسیر بزرگراه کابل- قندهار قرار دارد. این ولسوالی سرحد مشترک با ولسوالی ناوه و ولسوالی شاه جوی ولایت زابل دارد. ساکنان این منطقه بیشتر پشتون و اقلیت‌های هزاره و تاجیک نیز در این ناحیه ساکن هستند.
14. مالستان: ولسوالی مالستان با حدود ٩٢٬٧٣۶ نفر جمعیت در ۱۱۰ کیلومتری شهر غزنی موقعیت دارد. مالستان یکی از ولسوالی‌های هزاره‌نشین در ولایت غزنی است.
15. ناوُر: ولسوالی ناور یا ناهور با بیش از ۱۲۰ هزار نفر جمعیت، بزرگترین ولسوالی ولایت غزنی و بخشی از هزارستان است.
16. ناوه: در شمال آن ولسوالی گیلان، در شرق آن ولایت پکتیکا و در غرب آن ولایت زابل قرار دارد. ولسوالی ناوه حدود ۳۳۶۰۰ نفر جمعیت دارد.
17. واغَز: ولسوالی واغز، در ۱۴ کیلومتری جنوب غرب شهر غزنی موقعیت دارد. این ولسوالی در سال ۲۰۰۵ از ولسوالی جغتو جدا شد.
18. خوگیانی: این ولسوالی، در ۱۲ کیلومتری غرب شهر غزنی قرار دارد. ولسوالی، ولی محمد شهید خوگیانی هم در سال ۲۰۰۵ از ولسوالی پهناور جغتو جدا شد.
19. قره‌باغ: ولسوالی قره‌باغ، در ۵۵ کیلومری شهر غزنی قرار دارد. این ولسوالی با ولسوالی‌های گیرو، جاغوری، جغتو، ناور، واغز، آب بند و مقر، سرحد مشترک دارد. مردمان این منطقه را هزاره‌ها و پشتون‌ها تشکیل می‌دهند.

زبان مردم غزنی

وضعیت کنونی زبان‌ها در غزنی

در حال‌حاضر بیشتر مردم ولایت غزنی به زبان فارسی صحبت می‌کند و زبان پشتو در جایگاه دوم قرار دارد. زبان فارسی دری به‌عنوان زبان غالب و زبان مادری اکثریت مردم ولایت غزنی، نقش محوری در تمامی عرصه‌های زندگی اجتماعی و فرهنگی این منطقه ایفا می‌کند. این زبان پیوندگاه تاریخی و فرهنگی ساکنان مختلف غزنی بوده و به‌عنوان عامل وحدت‌بخش در مناسبات بین‌فردی، مبادلات تجاری، فعالیت‌های آموزشی و تعاملات روزمره عمل می‌کند.

در عرصۀ ادارات دولتی و مکاتبات رسمی، فارسی به‌طور سنتی زبان اصلی کار بوده است. اما پس از تسلط طالبان، سیاست‌های زبانی جدیدی اعمال شده که به گفتۀ منابع محلی ترویج هدفمند زبان پشتو را در دستور کار قرار داده است. این تحول به ایجاد چالش‌هایی در ادارات منجر شده، چرا که بسیاری از کارمندان محلی تسلط کافی به پشتو ندارند و این امر بر کارایی اداری تأثیر منفی گذاشته است.

تأثیر سیاست‌های زبانی اخیر

در نظام آموزشی، اگرچه تدریس به زبان فارسی ادامه دارد، اما مطابق گزارش‌های میدانی فشار فزاینده‌ای برای افزایش ساعات تدریس زبان پشتو وجود دارد. این مسئله نگرانی‌هایی را خانواده‌های فارسی‌زبان ایجاد کرده که ممکن است به حاشیه‌رانی تدریجی زبان فارسی بینجامد.

در عرصه رسانه‌ها و فضای عمومی، فارسی همچنان زبان اصلی ارتباطی باقی مانده است. اما ناظران محلی گزارش می‌دهند که استفاده از پشتو در تابلوهای ادارات، اعلامیه‌های رسمی و خطابه‌های دولتی به‌طور محسوسی افزایش یافته است.

این تغییرات زبانی نه تنها بر کارکرد اداری، بلکه بر روابط اجتماعی و هویت فرهنگی ساکنان غزنی نیز تأثیر گذاشته و نگرانی‌هایی درباره تضعیف موقعیت زبان فارسی به‌عنوان میراث فرهنگی مشترک منطقه ایجاد کرده است.

پیشینه تاریخی و ویژگی‌های زبانی

زبان فارسی در غزنی دارای پیشینه تاریخی عمیقی است که به متون کهن مانند اوستا بازمی‌گردد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که ویژگی‌های زبان اوستایی به‌طور واضح در گویش محلی غزنی قابل ردیابی است. وجود واژگان مشترک بین گویش غزنی و زبان اوستایی، همچنین واج‌های خاصی مانند «ٹ» و «ڈ» که در فارسی معیار وجود ندارند، گواهی بر پیوند ریشه‌ای این دو زبان است. کتاب‌هایی مانند «فرهنگ موضوعی گویش هزارگی» و «لهجه واژه‌های غزنی» به بررسی دقیق این ویژگی‌های زبانی پرداخته‌اند.

اقتصاد

کشاورزی و دامداری: محور معیشت در غزنی

بیش از ۸۵ درصد از ساکنان ولایت غزنی به فعالیت‌های زراعی و دامداری اشتغال دارند که این امر، پایه‌های اقتصاد و سبک زندگی در این منطقه را تشکیل می‌دهد. محصولات عمده شامل گندم، سیب‌زمینی (کچالو)، آلوبخارا، انگور و جو است که انگور و آلوبخارای غزنی به‌ویژه در قالب کشمش و آلوی خشکشده به بازارهای جهانی صادر می‌شوند.

ساختار اراضی و منابع طبیعی

بر اساس آمارهای رسمی، غزنی دارای ۲۶۷٬۳۵۵ هکتار زمین آبی، ۵۰٬۷۱۳ هکتار زمین دیمی (لمی)، و ۸٬۱۴۴ هکتار باغات میوه است. همچنین ۱۰٬۱۷۳ هکتار تاکستان، ۱۷۱٬۵۷۲ هکتار زمین بکر، ۱۰٬۳۷۹ هکتار جنگلزار و ۳۷۰٬۳۸۴ هکتار مرتع، ظرفیت‌های طبیعی این ولایت را نشان می‌دهد. بر اساس سنجش‌های ۲۰۱۶م، مجموع اراضی زراعتی ۴۰۶٬۴۴۰ هکتار بوده که ۲۳۹٬۰۰۰ هکتار آن قابلیت کشت دارد.

نقش کشاورزی در سبک زندگی امروزی 

کشاورزی و دامدارای در غزنی علاوه‌بر منبع درآمد، بخشی از هویت فرهنگی و اجتماعی مردم غزنی عمل می‌کند. الگوی کشت محصولات بومی که به روش‌های سنتی فرآوری می‌شوند، نشان از تداوم دانش بومی و انطباق با شرایط محیطی دارد. این فعالیت‌ها همچنین نقش کلیدی در امنیت غذایی، ایجاد اشتغال و حفظ پیوندهای اجتماعی ایفا می‌کند. با این حال، تغییرات آب‌وهوایی و چالش‌های مدیریت آب، سبک زندگی متکی بر کشاورزی را با مخاطراتی مواجه ساخته است.

معادن‌‌ غزنی

بر اساس آمار وزارت معادن و پطرولیم، ولایت غزنی دارای معادن متعددی است. آهن در منطقۀ کوالی‌کوشی، پَری‌خانه و نیلَگ؛ سرب و جست در تَنَگی و سَرلومان؛ آلومینیم در چارقلعه؛ طلا در زرکشان انگوری و تَمکی؛ بسموت در قَره‌باغ؛ زغال سنگ در چاربرجه؛ کرومایت در سِترنین؛ سنگ تراورتن در کَمرک، ناهور و مالستان؛ تنگستن در سَروآ؛ قلعی در لارگه؛ نقره در میرزکه؛ سنگ‌های تزئینی در انگوری و سنگ مرمر در کوراله از سرمایه‌های معدنی این ولایت به‌ شمار می‌روند.

صنایع دستی غزنی

صنایع دستی از قدیم به‌عنوان منابع عایداتی (درآمدی) مردم غزنی به‌شمار رفته و ظروف برنجی و مِسی، گیلم‌بافی، شال‌بافی، خامَک‌دوزی، پوست و وسایل نقاشی، جوراب شالی، دستمال‌های گوش و زیورآلات نقره‌ای از مهم‌ترین آنها به‌شمار می‌روند.

تجارت و صنعت در غزنی

غزنی به‌دلیل قرارگرفتن در مسیر شاه‌راه کابل- هرات، از رونق تجاری برخوردار است. از قدیم نیز شهر غزنی معبرگذرگاه هند با دو مرکز کابل و بامیان بوده که این امر در رونق اقتصادی این ولایت نقش داشته است.

فرهنگ، هنر و جامعه در غزنی

آداب و رسوم

وجود درختهای مقدس

در بسیاری از مناطق غزنی به‌ویژه نواحی هزارهنشین، درختان و بوته‌های جنگلی به عنوان زیارتگاه مورد احترام جامعه هستند. مردم برای ادای نذر و دعا به این مکان‌ها مراجعه می‌کنند و به دلیل تقدس این درختان، از قطع آنان خودداری می‌ورزند. حتی شاخ و برگهای خشک این درختان به مساجد اهدا می‌شود و استفاده شخصی از آنان را نامبارک می‌دانند. این باور کهن، ریشه در آیین‌های باستانی منطقه دارد و نشان‌دهنده تداوم فرهنگی عمیق در این دیار است..

ادبیات

غزنی در گذشته‌، همواره مرکز تجمع دانشمندان بسیاری مانند ابوریحان بیرونی، فردوسی، ابوالفضل بیهقی، عبدالحی گردیزی، سنایی، مسعود سعدسلمان، عنصری، منوچهری دامغانی و فرخی سیستانی بوده است. در زمان سلطان محمود غزنوی جمعی بزرگ از شاعران در این شهر گرد آمده و با خلق آثار ادبی باعث شده‌اند تا زبان فارسی به یک زبان زنده و فناناپذیر تبدیل شود.

رسانه

هشت رادیو و دو تلویزیون محلی و بیشتر از چهل رسانه چاپی در مرکز و ولسوالی‌های ولایت غزنی فعالیت دارند که برنامه‌های محلی و ملی را منتشر می‌کنند.

تعداد مساجد

در ولایت غزنی بیش از ۴۰۰ باب مسجد وجود دارد که همه توسط عالمان دینی مدیریت می‌شود که از جملۀ آنها ۱۱۴ باب مسجد تحت پوشش دولت قرار دارد و امامان آنها از سوی وزارت حج معاش می‌گیرند.

مناسب‌های ملی و مذهبی در غزنی

آیین عید نوروز

آماده‌سازی و خانه‌تکانی

مردم غزنی از یک هفته پیش از فرارسیدن نوروز، با اشتیاق فراوان به استقبال این جشن باستانی می‌روند. زنان نقش محوری در پاکسازی و آراستن خانه‌ها دارند و با استفاده از گل‌های طبیعی به رنگ‌های سبز، سرخ و سفید به تزئین دیوارهای منازل می‌پردازند. شستشوی فرش‌ها و لباس‌ها در جویبارها و حوض‌های محلی، از دیگر فعالیت‌های این دوره است. این مراسم نمادی از زدودن کهنگی‌ها و آماده‌سازی فضای زندگی برای پذیرایی از سال نو و مهمانان است.

مراسم خانه‌بخشک و یادبود اموات

مراسم ویژۀ خانه‌بخشک شامل دو شب متوالی با عنوان‌های عید مرده و عید زنده برگزار می‌شود. در شب اول، اهالی در مساجد گرد هم آمده و با قرائت قرآن و روشن کردن شمع، به یاد درگذشتگان فاتحه خوانی می‌کنند. شب دوم به شادی و پایکوبی اختصاص دارد و جوانان با حناکردن دستان، آماده استقبال از سال نو می‌شوند.

پوشش نو و تجدید ظاهر

خرید و پوشیدن لباس‌های نو از ارکان اصلی نوروز در غزنی محسوب می‌شود. همۀ اعضای خانواده از کودک تا بزرگسال، با لباس‌های رنگارنگ و آراسته در مراسم عمومی حاضر می‌شوند. این تغییر پوشش نمادی از تجدید حیات و نو شدن در آغاز سال نو در این دیار است. مردم با این کار نشان می‌دهند که به استقبال بهار و روزهای جدید می‌روند.

دید و بازدیدهای خانوادگی

سه روز اول نوروز به دید و بازدیدهای خانوادگی و دوستانه اختصاص دارد. مردم به دیدار بزرگان خانواده رفته و با بوسیدن دست آنها، سال نو را تبریک می‌گویند. همچنین از خانواده‌های داغدار دیدار کرده و به تسلیت‌گویی می‌پردازند. این مراسم باعث تحکیم پیوندهای خانوادگی و اجتماعی می‌شود.

عیدی‌دادن و هدایا

کودکان و نوجوانان با شور و شوق خاصی به دیدار بزرگان رفته و عیدی دریافت می‌کنند. این هدایا ممکن است به‌صورت پول یا اسباب‌بازی و شیرینی باشد. این رسم علاوه‌بر این‌که شادی کودکان را به همراه دارد، به تقویت احترام به بزرگان و حفظ سنت‌های اجتماعی کمک می‌کند.

زیارت و برنامه‌های فرهنگی

مردم غزنی در ایام نوروز به زیارت اماکن تاریخی و مذهبی می‌روند. مناره‌های مسعود و بهرام‌شاه، آرامگاه‌های شخصیت‌های برجسته و مناطق تاریخی، میزبان زائران هستند. همچنین برنامه‌های سخنرانی توسط علما برگزار شده و بر وحدت و همدلی تأکید می‌شود.

عید فطر در غزنی

مردم ولایت غزنی با شکوه خاصی عید فطر را گرامی می‌دارند. این مراسم با رؤیت هلال ماه شوال آغاز شده و نماز عید در مصلی‌های بزرگ با حضور گسترده مردم برگزار می‌گردد. خانواده‌ها پیش از نماز، فطریه را پرداخت کرده و به نیازمندان اهدا می‌کنند. پس از ادای نماز، مردم به دید و بازدید اقوام و همسایگان می‌پردازند. کودکان با دریافت عیدی و هدایا شادمان می‌شوند. این مراسم نشان‌دهنده همبستگی اجتماعی و تقویت پیوندهای خانوادگی است.

عید قربان در غزنی

عید قربان در غزنی با مراسم قربانی و نیایش همراه است. مردم پس از ادای نماز عید، حیوانات قربانی را ذبح می‌کنند. گوشت قربانی میان نیازمندان، اقوام و همسایگان توزیع می‌شود. مراسم ذبح به‌طور معمول به‌صورت دسته‌جمعی انجام شده و همراه با دعا و نیایش است. همچنین با انواع غذاهای محلی از مهمانان پذیرایی می‌شود. این عید نماد ایثار و تقوا در فرهنگ اسلامی محسوب می‌شود.

«عید قربان» و «عید رمضان» به‌عنوان اعیاد دینی و «نوروز» از زمان سلطان محمود غزنوی تاکنون به‌عنوان یک جشن فرهنگی تجلیل و تکریم می‌شود.

ورزش و بازی‌های محلی

فوتبال، والیبال، کاراته، کانکفو‌توآ، بوکس، فری‌فایت، تکواندو از جمله ورزش‌های پرطرفدار در ولایت غزنی بوده و علاوه بر آنها، سنگ‌گیرگ، توب‌دنده، سنگ‌اندازی، توشله برد، شیغَی‌بازی و کمان‌بازی، گیرگ‌زنی، نیزه‌ زنی و ‌نشانه زنی، کبک‌جنگی، بادبادک بازی، خروس جنگی و غورسی از بازی‌های محلی این ولایت به شمار می‌روند.

غذاهای محلی

غذاهای محلی غزنی به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی و سبک زندگی مردم این منطقه شناخته می‌شود. غذاهایی چون دلده، بولانی، منتو، آشک، کیچیری قوروت، آش، کباب تندوری، چپلی کباب، قابلی پلو، نان بوته، قورتی، حلوای سرخ، گوشت‌کوچه و مَلیده تخم‌جوشی، میراث غذایی غنی این ولایت را تشکیل می‌دهند. این غذاها که در سایر مناطق افغانستان نیز با تفاوت‌های جزئی در شیوه پخت رواج دارند، نشان‌دهندۀ تبادلات فرهنگی و پیوندهای تاریخی منطقه است.

در سبک زندگی امروزی، این غذاهای محلی نقش چندوجهی دارد. به‌عنوان عامل انسجام اجتماعی، در مراسم و گردهمایی‌های خانوادگی و محلی مورد استفاده قرار می‌گیرند و نیز در حفظ سلامت و تغذیه مناسب، با بهره‌گیری از مواد اولیۀ محلی و روش‌های پخت سنتی، الگوی غذایی سالمی ارائه می‌دهند. از دیگر سو به‌عنوان منبع درآمد برای بسیاری از خانواده‌ها، در قالب رستوران‌های محلی و فروشگاه‌های غذایی محلی نقش اقتصادی مهمی بازی می‌کنند.

پوشاک

در ولایت غزنی اقوام مختلف دارای نوع پوشش و لباس‌های خاص خود هستند. شال‌ خامک‌دوزی، موره (مهره) دوزی، گند افغانی، پیراهن‌تنبان، برگ و عمامه از جمله سبک‌های پوشش مردمان غزنی به شمار‌ می‌رود. زنان نیز دارای پوشش خاص خود بوده و بیشتر با حجاب هستند.

ساختار‌ اجتماعی‌‌

تنوع قومی و پراکنش جغرافیایی

ولایت غزنی از ترکیب قومی متنوعی متشکل از سه گروه اصلی هزاره، پشتون و تاجیک تشکیل شده است. هزاره‌ها عمدتاً در مناطق مرکزی و شمالی، پشتون‌ها در مناطق جنوبی و شرقی، و تاجیک‌ها به صورت پراکنده در شهر غزنی و نواحی شمالی ساکن هستند. این پراکنش جغرافیایی منعکس‌کننده الگوهای تاریخی اسکان و روابط سنتی بین اقوام مختلف در این منطقه است.

نهادهای سنتی و مدیریت اجتماعی 

ساختار اجتماعی غزنی بر پایه نهادهای سنتی مانند «جرگه» در میان پشتون‌ها، «مارکه» در بین هزاره‌ها و «شوراهای محلی» استوار است. این نهادها نقش محوری در حل اختلافات، اداره امور اجتماعی و حفظ انسجام جامعه ایفا می‌کنند. اگرچه تحولات اخیر سیاسی چالش‌هایی را در روابط بین اقوام ایجاد کرده، اما این مکانیسم‌های سنتی همچنان به عنوان پایه‌های نظم اجتماعی عمل می‌کنند..

سبک‌‌ زندگی‌ کوچ‌نشینی

کوچی‌ها به‌عنوان عشایر قوم پشتون، سبک زندگی مبتنی بر کوچ فصلی و استفاده از مراتع طبیعی را در پیش گرفته‌اند. این جامعه که به‌طور عمده از قبیله غلزایی هستند، در طول تاریخ به‌دلیل تعارضات ارضی با هزاره‌ها دارای روابط پیچیده‌ای بوده‌اند. حدود ۶۰ درصد از جمعیت کوچی‌ها همچنان به‌طور کامل کوچ‌نشین باقی مانده و ساختار اجتماعی آنان بر مبنای نظام قبیله‌ای سازمان یافته است. حمایت آنان و طالبان از همدیگر، هم از جنبه ایدئولوژیک و هم به‌دلایل عملی از جمله دستیابی به اراضی هزاره‌ها صورت گرفته است.‌

هندو‌ و‌ سیک‌های غزنی

سیک‌ها و هندوهای ولایت غزنی به‌عنوان بخشی از اقلیت‌های دینی این منطقه، سبک زندگی خاص خود را حفظ کرده‌اند. این جامعه کوچک که به‌طور عمده در حوزه تجارت و کسب‌وکار فعال هستند، به‍‌صورت متمرکز در محلات مشخصی زندگی می‌کنند. آنان مراسم مذهبی و فرهنگی خود را با آزادی نسبی برگزار می‌کنند و در دوران جمهوری اسلامی افغانستان با افتتاح مدرسه‌ای ویژه، امکان آموزش به زبان هندی و بر اساس ارزش‌های دینی خود را یافته‌اند. ساختار اجتماعی آنان بر پایه انسجام درونی و حفظ سنت‌های دینی استوار بوده و با وجود جمعیت محدود، هویت فرهنگی متمایز خود را حفظ کرده‌اند.

معارف و تحصیلات عالی

مکاتب

در ولایت غزنی ۶۴۸ باب مکتب و ۱۱ باب مرکز تربیت معلم فعال بوده و ۷۰۰ هزار دانش‌آموز در آن مصروف آموزش هستند که از این میان، ۴۵ درصد آن‌ را دختران تشکیل می‌دهند.

دانشگاه‌ غزنی

دانشگاه غزنی در سال ۱۳۸۷ش تأسیس شده و دارای پنج دانشکده و ۱۷ گروه آموزشی است. این دانشگاه دارای یک باب کتاب‌خانة عمومی و چهار باب کتاب‌خانة اختصاصی است.

دانشگاه‌های خصوصی

دانشگاه خاتم‌النبیین (در دو واحد جاغوری و غزنی)، دانشگاه سلطان محمود غزنوی و دانشگاه مسلم از جمله دانشگاه‌های خصوصی فعال در این ولایت هستند.

کتابخانة عمومی

کتابخانه عامه در مرکز غزنی که توسط جمهوری اسلامی ایران بنا شده، بزرگترین کتابخانة شهر به‌شمار‌ می‌رود. کتا‌بخانۀ فیض‌‌محمد کاتب هزاره در جاغوری، کتابخانۀ صوتی نابینایان، کتا‌بخانۀ ویژۀ بانوان و کتابخانۀ دانشگاه غزنی از جمله مراکزی هستند که در این ولایت فعالیت داشته و روزانه مراجعین زیادی دارند.

تقسیمات کشوری

شهر غزنی مرکز ولایت غزنی بوده و ولسوالی‌های بهرام شهید، جَغَتو، ناوُر، اَجرِستان، جاغوری، مُقُر، ناوه، آب‌بند، گیرو، قره‌باغ، اَندَر، ده‌یک، زَنه‌خان، گیلان، رشیدان، واغَز، خواجه‌عمری، مالستان و خوگیانی از جمله ولسوالی‌های این ولایت به‌شمار می‌روند.

زیرساخت‌ها

وزارت احیا و انکشاف دهات در ولایت غزنی، برنامۀ همبستگی ملی را به اجرا گذاشته و در مجموع ۳۵۵۲ پروژهٔ زیربنایی را تکمیل کرده است. این برنامه‌ها شامل بند‌های آب، آب صحی (بهداشتی)، دیوارهای حفاظتی، سرک‌سازی (راه‌سازی)، سالن اجتماعات، مکاتب و کانال‌های آب‌رسانی است.

گردشگری

در ولایت غزنى، در مجموع 300 آبده و مقبرهٔ تاریخى وجود دارد. ارگ غزنی، مناره‌های غزنی، قصر سلطان مسعود غزنوی، مقبرهٔ سبکتگین بنیان‌گذار دودمان غزنوی، مقبرهٔ سلطان محمود غزنوی، مقبرهٔ سلطان حلقوم، مقبرهٔ سلطان عبدالرزاق، مقبرهٔ سلطان مودود، مقبرهٔ سنایی غزنوی، زیارت بهلول، زیارت علی لالا، زیارت تاج‌اولیا، زیارت خواجه بلغار، زیارت شمس صاحب، تپه سردار، باغ پیروزی، باغ صدهزار یا باغ صدهزاره، باغ محمودی و باغ هزاردرخت از مهم‌ترین مکان‌های دیدنی و گردشگری مرکز ولایت غزنی به‌شمار می‌روند.

گنبد بیگم

ساختار و مواد استفاده شده در ساختمان گنبد نشان‌دهندۀ معماری اسلامی در عصر غزنویان است. اندازۀ قطر گنبد 22 متر و ارتفاع آن 10 متر است. این بنا از خشت‌ پخته ساخته شده و به‌مرور زمان یک ردیف از خشت‌های آن آسیب دیده است. گنبد بیگم، یک دروازۀ کوچک شبیه پنجره دارد که در تمامی گنبدهای آن دوره دیده می‌شود. به گفتۀ ساکنان محلی، کتیبه‌هایی نیز در بنای گنبد وجود داشته که در زمان سلطنت ظاهرشاه، به سرقت رفته است. داخل بنای گنبد، یک قبر قدیمی دیده می‌شود و پایین‌تر از گنبد، انبار خشت‌های پخته و یک سرداب وجود دارد که برای مرمت آسیب‌های گنبد در نظر گرفته شده است.

تاریخچه

گفته می‌شود که «سلطان محمود غزنوی» هنگامی که قصد عبور از این محل را داشته، دختری را در لب جوی می‌بیند و از او آب می‌خواهد. دختر، آب گل‌آلود به سلطان می‌دهد و در جواب سلطان که از علت این کار می‌پرسد، می‌گوید آب صاف موجب بیماری شما می‌شد و شفا در آب گل‌آلود است. محمود غزنوی تحت‌تأثیر هوش و خرد دختر قرار می‌گیرد و لقب «بیگم» و مقداری زمین به او پاداش می‌دهد و برای او گنبدی می‌سازد که به گنبد بیگم مشهور می‌شود. بر اساس روایت شفاهی دیگر، حدود 700 سال قبل، در آن منطقه پهلوانی به‌نام «ماکو» زندگی می‌کرده که عاشق بیگم دختر حاکم آنجا می‌شود. برادران بیگم که از ماجرا باخبر می‌شوند، ماکو را در همین محل می‌کشند. بعد از این حادثه، مردم محل بر ضد حاکم قیام می‌کنند و حاکم و پسرانش را از بین می‌برند و قدرت را به بیگم می‌دهند. بیگم گنبدی بر سر قبر ماکو می‌سازد که به گنبد بیگم شهرت پیدا می‌کند.

موقعیت جغرافیایی

این بنای تاریخی و اسلامی، در روستای «خُوش اَبدَال» ولسوالی (شهرستان) «جِیغتُو» در فاصلۀ 15 کیلومتری شهر غزنی قرار دارد. بالاتر از گنبد، چمنزاری وجود دارد که به‌نام «چمن بیگم» مشهور است.

گنبد بیگم نماد حضور اجتماعی زن مسلمان

نما و ساختار اسلامی گنبد و تزئینات معنوی و الهام‌بخش آن و نام‌گذاری گنبد با عنوان احترام‌آمیز «بیگم»، بازسازی نقش نمادین زن مسلمان و تأثیر او در حوادث سیاسی و تاریخی و شکوه فرهنگ و تمدن دورۀ غزنویان است.

قلعه غزنی

این میراث فرهنگی، به نام‌های «قَلعَۀ غَزنَه»، «شهر قدیم»، «ارگ ‌غَزنَین»، «قَلعَت غَزنَين»، «قلعۀ بالاحصار غزنی» و «شهر باستانی» نیز خوانده می‌شود.

تاریخچه

قلعۀ غزنه، قبل از ظهور اسلام، در زمان حکومت «باختری‎‌ها» ساخته شده و بیش از 2000 سال قدمت دارد. بعد از ظهور اسلام، در هنگام حکومت «صفاریان»، توسط «یعقوب لیث‌ صفاری» به‌شکل اساسی و کامل بنا شد. در زمان «تیموریان»، «غزنویان» و «مغول‌های هند» نیز اقداماتی در راستای ساخت‎وساز در این قلعه صورت گرفت. تحقيقات باستان‌شناسان نشان می‌دهد که این قلعۀ تاریخی درقرن اول ميلادي داراي اهميت و موقعيت ممتاز مذهبي و نیز در مسير رفت‌وآمدهاي فراوان جهانگردان، کاروان‌هاي تجارتي و زائران بوده است. قلعۀ غزنه، در حدود 120 سال پس از مرگ سلطان محمود غزنوی، توسّط علاءالدين حسين غوري آسیب زیادی دید و به‌مرور زمان، شکوه و عظمت خود را از دست داد. این بنا، امروزه به یک ویرانه شبیه شده است.

در حال حاضر، حدود ۵۰۰ خانواده در این قلعه، زند‌گی می‌کنند. در این بنای باستانی، مساجد، خانقاه‌‎ها و معابد هندوها در کنار هم قرار دارند که نشان از زندگی افراد با عقاید و دیدگاه‌‎های دینی متفاوت در کنار هم دارند. وجود 17 باب مسجد، 3 معبد و 2 خانقاه در این قلعۀ تاریخی، پیروان آیین اسلام، اهل تصوف و هندوها را به احترام متقابل به اعتقادات و آیین‎‌های یکدیگر فراخوانده است.

موقعیت جغرافیایی

این بنای تاریخی با وسعت 80 هکتاری، در نقطه‌ای مرتفع از شهر کهن غزنی، در مرکز ولایت غزنی و در شمال شهر جدید غزنی واقع شده است.

معماری

در اطراف قلعه، دیوار مستحکمی با ارتفاع متوسط 5/5 متر، از مواد سنگ، گِل، خِشت (آجر) و چوب ساخته بودند که به‌نام دیوار قلعه خوانده می‌شود. عرض پایین دیوار 5 متر و عرض بالای آن 25/1 متر بود. این دیوار، 36 بُرج داشت که به‌مرور زمان تعدادی از آن‌ها تخریب شده و 28 برج باقی‌مانده نیز در معرض فرسایش و تخریب شدید قرار دارند. در خارج و داخل قلعه، خندق‌های زیادی وجود داشت. خندق خارج قلعه، در اطراف و دامنۀ دیوار شهر حفر شده بود.

دروازه‌های قلعه، با درب‌های چوبی بزرگ محافظت می‌شد. بر سر هر درب، یک گنبد بزرگ وجود داشت. همچنین، در وسط درب‌های بزرگ، یک درب کوچک نصب بود که برای رفت‌وآمد در شب تا وقت معینی باز می‌ماند. گنبدهای زیادی روی اتاق‌های قلعه ساخته بودند که دروازه‌بانان و نظامیان برای مراقبت، کشیک‌دادن و حفظ امنیت از آن‌ها استفاده می‌کردند. در داخل قعله، چهار بازار عمده و يک چهارراه و چندین بازار فرعی وجود داشت. یک سرپوش بازار طلا نیز در آن‌جا بود که بر اثر جنگ‌‌‌ها تخریب و آثار تاریخی و طلای این بازار زیر خاک دفن شده‌‌‌ است.

بناها

1. دروازه‌های معروف

«دروازۀ کابل» یا «دروازۀ بهلول» در جهت شرق قلعه قرار داشت و در دو طرف آن، برج‌های بلند و مستحکمی ساخته ‌بودند.

«دروازۀ بازار» که به‌نام‎های «دروازۀ شُلگَر» و «دروازۀ گَردِیز» نیز خوانده می‌شود در قسمت جنوبی قلعه قرار دارد. در دو طرف این دروازه نیز دو برج مستحکم وجود داشته که در حال حاضر برج شرقی آن موجود و برج غربی آن تخریب شده است. «دروازه کَنِیک» که به‌نام «دروازه بامیان» نیز شهرت دارد در قسمت غربی شهر قدیم واقع شده است. به باور بعضی از نویسندگان، نام این دروازه از نام «کُنِشکَا» پادشاه باختری‎ها گرفته شده است. این دروازه تا سال 1330ش آباد بود.

2. بالاحصار

بالا‌حصار غزنی یکی از بناهای مهم تاریخی این قلعه است که در زمان غزنویان ساخته شده و در زمان سلطان محمود و سپس سلطان مسعود از این کاخ به‌عنوان محل صدور فرامین استفاده می‌شده است. این بنای مهم تاریخی که از نظر نظامی در موقعیت سوق‌الجیشی واقع شده، بعد از سقوط غزنویان و به‌خصوص در حملۀ غوریان به غزنین و سپس حملۀ مغول‌ها به این شهر، آسیب فراوان دید. بافت و ساختار این کاخ تا شروع قرن بیستم میلادی از ویرانی کامل در امان مانده بود؛ اما گسترش دامنۀ جنگ، استقرار سلاح‌های سنگین در بالاحصار برای نظارت بر شهر و مقابله با مخالفان حکومت، بیش از پیش این بنا را در معرض خطر قرار داد.

کارکردها

قلعۀ غزنه، در سال‌های 975-۱۱۸۷م پایتخت و مرکز فرمانروایی سلسلۀ غزنویان بود. سلاطين غزنوي اعیاد، جشن‌ها و مراسم ملي را در این قلعه برگزار می‌کردند. برج‌های این بنا، در دوره‌های مختلف تاریخی، به‌عنوان دژ مورد استفاده بوده و کاربرد نظامی داشتند.

مناره‌های غزنی

مناره‌های مسعود و بهرام‌شاه در غزنی، از برجسته‌ترین آثار تاریخی دورۀ غزنویان به شمار می‌روند که در یک کیلومتری شمال شرقی شهر غزنی واقع شده‌اند. این مناره‌ها با قدمتی حدود ۸۰۰ سال، به شکل ستاره‌ای هشت‌ضلعی و با مصالح خشت ساخته شده‌اند و حدود ۲۰ متر ارتفاع دارند. سطح خارجی آن‌ها با تزئینات هندسی منظم، کتیبه‌های قرآنی به خط کوفی و موزاییک‌های تراکوتا آراسته شده که نشان‌دهندۀ اوج هنر معماری اسلامی در قرن یازدهم میلادی است. درون مناره‌ها پلکان‌های مارپیچی تعبیه شده که دسترسی به بالای برج را ممکن می‌ساخت.

این بناها علاوه بر کاربرد مذهبی (برای اذان‌گویی)، نقش مهمی در اهداف نظامی (به عنوان دیده‌بان) و نمایش عظمت پادشاهی غزنویان ایفا می‌کرده‌اند. متأسفانه بر اثر بلایای طبیعی و تخریب‌های انسانی، بخش فوقانی مناره‌ها آسیب دیده و فرسایش ادامه‌دار، بقای این میراث فرهنگی را تهدید می‌کند. این مناره‌ها نه تنها نماد معماری دوران طلایی غزنویان، بلکه گواهی بر جایگاه فرهنگی و هنری غزنی در تاریخ اسلام و خراسان بزرگ است.

مالستان

جمعیت‌‎شناسی

منابع دولتی جمعیت مالستان را در حدود 150000 نفر تخمین زده است. این در حالی است که رسانه‌های آزاد و برخی از نویسندگان، جمعیت مالستان را در حدود 180000 نفر اعلام کرده‌اند.

دین و اعتقادات

مردم مالستان، مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند.

موقعیت جغرافیایی

مالستان از شرق به ولسوالی‌ ناهور، از غرب به ولایت (استان) ارزگان، از شمال به ولسوالی اَجرِستان و از جنوب به ولسوالی جاغوری متصل است. این ولایت که از شرق به غرب امتداد يافته، دارای یک درۀ اصلی و وسیع و تعدادی درۀ فرعی و کوچک است که در اطراف آن قرار گرفته‌اند. همچنین، رودخانه‌ای بزرگ در این منطقه جریان دارد که از ناحیۀ «سنگ‌دره‌های دَالَه» و منطقۀ «قُشنَگ» سرچشمه می‌گیرد و بهطرف ولسوالی جاغوری امتداد می‌یابد. مساحت ولسوالی مالستان، در حدود 2214 کیلومتر مربع بوده و در ارتفاع 2994 متری از سطح دریا قرار گرفته است. فاصلۀ این ولسوالی از مرکز ولایت در حدود 120 کیلومتر است. اين ولسوالي داراي 273 قريه (دهکده) است که از لحاظ جمعيت و مساحت متفاوت هستند.

آب‌وهوا

مالستان سرزمینی سردسیر و کوهستانی است که زمستانی سرد و برف‌گیر و تابستانی معتدل و مطبوع دارد.

اقتصاد

شغل بیشتر مردم ولسوالی مالستان زراعت (کشاورزی) و مالداری (دام‌داری) است. عده‌ای از مردم نیز به کارهای تجاری و صنایع محلی مانند نجاری، آهنگری، خیاطی و بنایی مشغول هستند. امروزه، بیشتر جوانان برای یافتن کار به خارج از منطقه و خارج از کشور مهاجرت کرده و در کشورهای جمهوری اسلامی ایران، پاکستان، حاشیۀ خلیج فارس، اروپا، استرالیا و آمریکا وارد بازار کار شده‌اند و از این طریق زندگی خانواده‌های خود را تأمین می‌کنند.

مراکز تجاری

بازار مرکز ولسوالی در میرآدینه، بازار شِینیَه‌دِه، بازار بیوا، بازار خاکریزگ و بازار شیرداغ، از مراکز مهم تجاری مالستان به شمار می‌روند. در این بازارها علاوه بر خرید و فروش، دکان‌های نجاری، خیاطی، آهنگری، جوشکاری، تعمیرگاه موتر (اتوموبیل) و موتورسیکلت وجود دارد.

آموزش

در گذشته، در مالستان روش آموزش سنتی و دینی فعال بود. مساجد، حسینه‌ها و مکتب‌خانه‌ها از مراکز اصلی و مهم آموزش سنتی و دینی بودند. یادگیری قرآن و ادبیات عرب، محور نظام آموزش سنتی بود. امروزه، در مالستان نظام آموزش دولتی و دینی در کنار هم فعالیت می‌کنند. در حال حاضر، 42 باب مکتب (مدرسه) در مقطع ابتدایی و متوسطه و20 باب لیسه (دبیرستان) در این ولسوالی وجود دارد که 37000 دانش‌آموز در آن‌ها مشغول به تحصیل هستند. تعداد 8 کورس (کلاس) سواد‌آموزی نیز به‌صورت دائمی در مالستان فعالیت دارند. قبل از توسعۀ نظام آموزش جدید، حدود چهارده باب مدرسۀ علمیه (مدارس دینی) در مالستان وجود داشت. در حال حاضر که مکاتب (مدارس) دولتی افزایش یافته است، تعداد دَه باب مدرسه دینی فعال و نیمه‌فعال وجود دارد. برخی از این مدارس، فقط در فصل زمستان فعال بوده و در تابستان، محصلی ندارند.

مراکز فرهنگی

مساجد، حسینیه‌ها و کتابخانه‌های عمومی و محلی، از مراکز مهم ولسوالی مالستان به شمار می‌روند. کتابخانۀ المهدی، کتابخانۀ عمومی بلال قهرمان، کتابخانۀ عمومی امام محمد باقر، کتابخانۀ عمومی امام رضا، کتابخانۀ عمومی ارشاد، کتابخانۀ حوزۀ علمیۀ شیرداغ و چندین کتابخانۀ محلی دیگر در مالستان وجود دارند.

1. شب‌نشینی

شب‌نشینی (شب‌زنده‌داری)، رسمی محلی است که بعد از تولد نوزاد برگزار می‌شود. مهمانان، شب را با تعریف جوک، قصه‌گویی و بازی به صبح می‌رسانند. آداب و رسوم مردم مالستان برخاسته از فرهنگ دینی و قومی است. در اعیاد مذهبی (عید فطر و عید قربان) که به‌مدت سه روز تعطیلی است، افراد به برنامه‌هایی همچون دیدوبازدید از دوستان و همسایگان پرداخته و یا به زیارت اهل قبور می‌روند. مردم مالستان، در مهمانی‌های خود، از مهمانان با شیرینی محلی و غذا که اغلب حلوای هزارگی است، پذیرایی می‌کنند.

2. آیین‌های مذهبی

از جمله آیین‌های مذهبی مردم در مالستان، روضه‌خوانی و عزاداری در ماه محرم است که از روز اول تا سیزدهم ادامه دارد. در روز عاشورا، چندین هیئت در یک محل گرد هم آمده و به عزاداری و سینه‌زنی دسته‌جمعی می‌پردازند. مراسم شب‌های قدر نیز در این منطقه، به‌صورتی با شکوه برگزار می‌شود. در شب‌های قدر در ماه رمضان، مردم هر قریه، در مساجد یا حسینه‌ها جمع شده و شب را با دعا و نیایش و عزاداری، احیا کرده و هنگام سحر نیز از شرکت‌کنندگان پذیرایی می‌شود.

ورزش‌های محلی

تیراندازی با کمان، اُوشد (تیراندازی با تفنگ) و سَنگِیرَک (هدف‌زنی با سنگ)، از سرگرمی‌های مهم در ولسوالی مالستان است. اوشد، رقابت نشانه‌زنی (هدف‌زنی) با تفنگ و سلاح گرم است که بین دو تیم رقیب برگزار می‌شود. سنگیرک نیز نوعی نشانه‌زنی (هدف‌زنی) با سنگ است که مانند اوشد، بین دو تیم رقیب برگزار می‌شود.

جاغوری

جاغوری از ولسوالی‌های پر نفوس (پرجمعیت) ولایت غزنی بوده که به‌دلیل توجه زیاد مردم این ولسوالی به آموزش و پرورش، در سال‌های اخیر به‌عنوان نماد پیشرفت فرهنگی در افغانستان معرفی شده است. ساکنین اصلی جاغوری را هزاره‌های شیعه‌مذهب تشکیل می‌دهند.

موقعیت جغرافیایی

ولسوالي‌‌ جاغوري در ۳۳ درجه و۸۰ دقيقه شمالي و ۶۷ درجه و ۲۷ دقيقه شرقي واقع شده است. این شهرستان، داراي ۱۸۵۴ كیلومتر مربع مساحت بوده و ۲۴۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. جاغوری در يك منطقه کوهستاني قرار گرفته و كوه‌هاي معروف آن عبارت‌ است از: كوه‌ماگو، لاش، سرخ‌كوه، شيخ‎كوه، ناله، سفيدكوه، اود، سیاه‌کوه و قاده. مرتفع‌ترين قله اين كوه‌ها از ۳۷۶۰ متر فراتر نمی‌رود.

ولسوالی جاغوری از شمال با ولسوالی مالستان، از شرق با ولسوالی ناهور و قره‌باغ، از جنوب با ولسوالی‌های مقر و گیلان و از‌‌غرب با ولسوالی خاکیران از ولسوالی‌های ولایت زابل همجوار است.

جمعیت

بر پایه آمار احصائیه سال ۱۳۹۹ش جهموری اسلامی افغانستان، ولسوالی جاغوری ۱۹۹۵۵۳نفر جمعیت داشته و باشندگان‌ این ولسوالی از قوم هزاره هستند و به زبان فارسی(دری) با گویش جاغورگی سخن می‌گویند.

مناطق باستانی

به لحاظ تمدنی، جاغوری تحت تاثیر امپراطوری کاشانی‌های بودایی‌هزاره و تفکر اسلامی قرار داشته است. اما کتیبه‌ها و غارهای موجود در جاغوری، سابقۀ زیست انسان در جاغوری را از دوره‌های پارینه‌سنگی، دیرینه‌سنگی، میان‌سنگی، نوسنگی، دوره‌های بودایی و دوره پادشاهان مقتدر منطقه‌ نشان می‌دهد.

آزمایش رادیوکاربن که به تازگی انجام گرفته است، تاریخ مجسمه‌ها، کنده‌کاری غارهای‌لومان، المیتو و نی‌قلعه را تقریباً ۵٠۷ پس از میلاد نشان می‌دهد. جاغوری با کوه‌پایه‌های چمن‌زار آن، مملو از غارها، کتیبه‌ها، غارنوشته‌ها و نقاشی‌های دیواری است که از چشم جهان‌گردان و پژوهشگران به دور مانده‌اند. این دره‌ها با داشتن صخره‌های سپید‌رنگ، مزارع سرسبز، قلعه‌های مخروبه و جاذبه‌های متعدد زندگی روزانه، دارای جاذبه‌های طبیعی و تاریخی‌ فراوانی‌اند که می‌توانند هزاران‌گردشگر بومی و غیربومی را به خود بخوانند.

غار شاه‌الیادتو، برج قلعه‌شار یا کوه ‌دیدو که در میان الیادتو، باریک و شارزایده است، سلسله غارهای عهد بودایی چوپان‌قول شارزایده، غارهای باستانی بیدسای به ویژه چهل‌زینه، غارهای باستانی لالاخیل، حصار، بالخانه‌غار، جیره‌غار، سه‌پایه‌غار مهترخیل، مزار‌چوب بی‌بی، مزار آب چق‌چق در سلسله غارهای باستانی قول شاه‌مردان، گورستان تاریخی شارزایده، غارهای باستانی‌قلندری، غارهای‌لومان، تناغار، غارچاکه، غار‌سوخته، کوه‌اود یا سبدکو، قلعۀ رئیس، کهنه‌ده، نوده، قلعۀ حاجی‌انور، قلعۀ جرنیل، قلعۀ نظامی شش‌برجه، قلعۀ ده‌جتنی پاتو، کوه خاکریز یا شیخی، بادآسیاب، شهرجرم در انگوری، قبرستان پامی‌خاگا در پیدگه، شامی‌ها یا گورستان زرتشتیان در سنگ‌سوراخ، خارتیزک و پاتو، گورستان بیگ‌ها، الغوها، سوزکوشه، کوشه‌ها، مزار بیگ‌ها، سیاه‌ده، تینه‌ده و غارسنگ، از آثار مهم جاغوری‌اند که همه در شرف نابودی قرار دارند.

آموزش و پرورش

ولسوالی جاغوری با داشتن بیش از شصت‌هزار دانش‌آموز دختر و پسر از مهم‌ترین ولسوالی‌های افغانستان در بخش معارف (آموزش و پرورش) است. معارف جاغوری به‌جز چند سال محدود در زمان تجاوز شوروی سابق، حتی در سخت‌ترین شرایط نیز تعطیل نشد و در دوران جهاد و دوران طالبان نیز دروازه‌های مکاتب جاغوری باز بوده ‌است. سالانه حدود ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ دانش‌آموز از جاغوری وارد دانشگاه‌های افغانستان می‌شوند.

بر اساس آمارهای موجود، جاغوری با یک‌صد مکتب، یک دارالمعلمین دولتی، یک دانشگاه خصوصی، دو ایستگاه رادیویی خصوصی، کتابخانه، چند ماه‌نامه و گا‌ه‌نامه، مساجد و حسینیه، ‌مکتب‌خانه، مراکز علمی‌ و فرهنگی و مراکز دارالقرآن، توانسته خود را در سطح کشور افغانستان، پرآوازه کند. دسترسی مردم به مخابرات، اینترنت و ‌ماهواره باعث شده است تا این منطقه همیشه خود را در جمع مردم جهان احساس کرده و ‌از آخرین تحولات اجتماعی، مانند سایر مناطق جهان باخبر گردند.

تقریبا ۹۹‌درصد مکاتب در جاغوری توسط خیرینی مانند بانو «سیما سمر» ساخته شده و بعدها در وزارت معارف به‌عنوان مکاتب دولتی ثبت شده ‌است.

الگوهای فرهنگی

الگوهای فرهنگی رایج در جاغوری، تابع الگوهای فرهنگ کلان هزاره‌ها دانسته می‌شود، زیرا هزاره‌ها دارای یک کلیت فرهنگی مشترک هستند. مراسم فرهنگی- مذهبی چون، عاشورا و محرم، ختم قرآن و فاتحه‌خوانی، مراسم عروسی و مهمانی‌های خانواد‌گی و محلی از مهم‌ترین مراسم فرهنگی- مذهبی در جاغوری به‌شمار می‌رود. افسانه‌ها، لالایی‌خوانی، مخته، ضرب‌المثل، دیدو و بولبی، اشعار و ترانه‌هایی که در قالب دو بیتی و چهار‌ بیتی همراه با آهنگ اجرا می‌گردد از ویژگی‌های فرهنگی در جاغوری است. توپ‌بازی (انواع بازی با توپ)، تاشه‌بازی، گرگ- گوسفند، سنگ چاقو، چشم تشکی، قطار بازی، دوازده‌بزه بازی، هشت‌خین بازی، لنگی بازی، چارمغز بازی، تاریکی بازی، چو بازی، پشتی بازی، تشکی بازی، بازی سه پرش، کوله‌دبه و کفش‌دبه، تشله بازی، هفت‌سنگ بازی، طناب‌کشی، شاه‌دزد بازی، سوختم بازی، چشم پوتک بازی، شیر و بز، دستمال پشتی، شیغی بازی، غارشیطان بازی، سنگ‌گیرک، گیرگ‌زنی و غیره از بازی‌های سنتی در جاغوری به‌شمار می‌رود.

زراعت و مال‌داری

ولسوالی جاغوری به علت کوهستانی بودن، برای زراعت مساعد نیست. حتی درگذشته که نفوس (جمعیت) جاغوری کمتر بوده و با خشکسالی مواجه نبوده، محصولات زراعی، تکافوی این ولسوالی را نمی‌کرده است. حاصلات مهم زراعتی ولسوالی جاغوری عبارت‌اند از: گندم، جو، جواری (ذرت)، لوبیا، نخود، مشنگ، کلول، شخل و سبزیجاتی مانند کلم، کاهو، گندنه (تره)، پیاز، لبلبو، پالک، بادمجان رومی (گوجه فرنگی) و بادمجان سیاه، سیر، مرچ (فلفل)، کدو، کچالو (سیب‌زمینی)، زردک، شغلم، شبدر و رشقه (یونجه) است. گندم عمدتاً به‌شکل آبی و بیشتر در خزان و بعضاً در بهار، زرع می‌شود. کشت للمی (دیمی) گندم نیز در جاغوری رایج است. درختان میوه‌دار در این ولسوالی عبارت است از: سیب، زرد‌آلو، بادام، توت، انگور، شفتالو، چهارمغز، گیلاس و سنجد. بادام، از منابع ‌عایداتی (درآمدی) مردم در جاغوری به شمار می‌رود.

در این ولسوالی حیواناتی از قبیل گاو، گوسفند و بز نگهداری می‌شود که از گوشت، پوست، شیر و پشم‌شان استفاده می‌شود. با خشکسالی‌های اخیر، مردم جاغوری برای تامین منابع‌ آبی، بندهای آب‌گردان ساخته‌اند که با هزینه‌های‌ شخصی، نگهداری و مرمت می‌شود.

افتخارات غزنی

غزنی در سال ۳۴۱ش به‌عنوان پایتخت سلسلۀ غزنویان انتخاب شد. این شهر در سدۀ ۱۱م از مراکز فرهنگی- ادبی پارسی بوده است. علاقۀ ادبی سلطان محمود غزنوی باعث شد تا بسیاری از شاعران و فیلسوفان پارسی‌گوی در دربار او گرد آیند. غزنی به‌دلیل سابقۀ تمدنی در ۲۰۱۳م از سوی سازمان آیسیسکو به‌عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام نام‌گذاری شد.

پژوهش‌ها درباره غزنی

درباره غزنی و برخی از ولسوالی‌های آن پژوهش‌های محدودی صورت گرفته که از جمله می‌توان به کتاب «غزنی، بستر تمدن شرق اسلامی» اشاره کرد. این اثر چهارجلدی که در ۱۳۹۳ش توسط انتشارات عرفان در تهران منتشر شد، حاصل تلاش جمعی از پژوهشگران افغانستان است.

این مجموعه با بهره‌گیری از منابع دست اول تاریخی از جمله متون کهن ویدی، اوستایی و فارسی، رویکردی نوین در مطالعه تاریخ و تمدن غزنی ارائه می‌دهد. نویسندگان این اثر کوشیده‌اند تا با عبور از نظریات متعارف خاورشناسان، غزنی را بر اساس منابع بومی و اسناد تاریخی معتبر بازتعریف کنند.

غزنی‌ در‌ شعر‌‌‌ هنر‌

به دلیل عظمت و اهمیت غزنی، شاعران بزرگی مانند سنایی غزنوی، فرخی سیستانی، خاقانی و فردوسی در سورده های خود توصیف آن را آورده است. برای مثال سنایی سروده است:

عرصۀ مملکت چو باغ بهشت/ مشک اذفر سرشته با گل و خشت

خاک غنزین رفیع‌تر فلکی است/ عرش و غزنین به نقش هرد یکی است

خاک این مملکت شده کافور/چشم بد باد از ای حوالی دور

گرببینی تو مملکت، غزنین/ بازنشاسی از بهشت برین

منایع

• آرین، نصیراحمد، «جایگاه شهر غزنی در دوره اسلامی»، مجلۀ دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، شمار، ۸۷، 1404ش.
• «از اثر ناامنی در ولایت غزنی ۳۳ مکتب و مدارس دینی بسته شده است»، آژانس خبری پژواک، تاریخ بارگذاری: ۲۷ می ۲۰۱۹م.
• ارزگانی، محمدافضل، مختصر المنقول، قم، بی‌نا، بی‌تا.
• «اطلاعات غزنی»، وب‌سایت انفو پلیس، تاریخ بازدید: ۲۰ شهریور ۱۴۰۴ش.
• «بهره‌برداری از ۲۱ پروژه انکشافی در ولایت غزنی»، خبرگزاری صدای افغان، تاریخ بارگذاری: ۲۴ اسد ۱۳۹۵ش.
• بیهقی، تاریخ بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین، تهران، مهتاب، ۱۳۷۴ش،
• «پوهنتون‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی»، وب‌سایت ریاست تضمین کیفیت و اعتباردهی، تاریخ بازدید: ۲ دی ۱۴۰۱ش.
• «تجلیل از نوروز و آیین‌های سنتی در غزنی»، خبرگزاری جمهور، تاریخ بارگذاری: ۲۸ حوت ۱۳۹۱ش.
• «جغرافیای تاریخی و فرهنگی غزنه باستان»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۱ش.
• جمعی از نویسندگان، غزنی بستر تمدن شرق اسلامی، تهران، عرفان، ۱۳۹۳ش.
• «جنبش ادبی عهد غزنویان»، وب‌سایت سیلیویکا، تاریخ بازدید: ۲۰ شهریور ۱۴۰۴ش.
• «حذف زبان فارسی از لوحه دانشگاه هرات و هفته‌نامه سنایی در غزنی»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۶ مهر ۱۴۰۱ش.
• حموی، شهاب الدین الوعبدالله یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار الصادر، ۱۹۹۵م.
• «در غزنی تنها ۱۱۴ مسجد تحت پوشش حکومت است»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۳۱ تیر ۱۳۹۵ش.
• دولت‌آبادی، بصیراحمد، شناسنامه افغانستان، تهران، عرفان، ۱۳۸۲ش.
• «رسم و رواج نوروز در غزنی»، خبرگزاری فرهنگ، تاریخ درج مطلب: ۲۴ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «رشد فرهنگ مطالعه در بین جوانان ولایت غزنی»، روزنامه ماندگار، تاریخ بارگذاری: ۱۰ سنبله ۱۳۹۳ش.
• «زراعت و زمینه‌ها در غزنی باستان»، وب‌سایت وزارت رزاعت، آبیاری و مالداری»، تاریخ بازدید: ۲۲ شهریور ۱۴۰۲ش.
• سالنامه احصائیوی ۱۳۹۹ش، شماره ۴۴، تاریخ بارگذاری: ۱۴۰۰ش.
• سلطانیان، ابوطالب، «غزنویان و شالوده‌های فرهنگ ایران در شبه‌قاره هند (582 - 351ه.ق)»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، شماره‌های ۳۶-۳۷، بهار و تابستان 1383ش.
• «ظواهر معدنی ولایت غزنی»، وب‌سایت وزارت معادن و پطرولیم افغانستان، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «عید فطر در افغانستان»، وب‌سایت ایرانگردی، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «غزنی بستر تمدن شرق اسلامی»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ مرداد ۱۳۹۴ش.
• «غزنی پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، وب‌سایت پایگاه فرهنگی- سیاسی سحر، تاریخ بارگذاری: ۱خرداد ۱۳۹۳ش.
• «غزنی رسما پایتخت فرهنگی جهان اسلام شد»، روزنامه ماندگار، تاریخ بارگذاری: ۵ حوت ۱۳۹۲ش.
• «غذاهای محلی غزنی»، وب‌سایت غذاهای محلی غزنی، تاریخ بارگذاری: ۱۹آبان ۱۳۹۸ش.
• «فتح بلندترین قله و سلسله‌کوه‌های کیهان در غزنی»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۱۷ اسفند ۱۴۰۳ش.
• فلاح حقیقی صیقلانی، زهرا و دیگران، «وضعیت هنر و معماری اسلامی در عصر غزنویان»، مجلۀ پژوهش‌های تطبیقی فقه، حقوق و سیاست، شمارۀ ۴، 1402ش.
• «کتلاک پوهنتون‌ها و موئسسات تحصیلات عالی دولتی»، وب‌سایت وزرات تحصیلات عالی افغانستان، ۱۳۹۹ش.
• «لباس مردم افغانستان»، وب‌سایت آسمان جاغوری، تاریخ بارگذاری: ۲ اردیبهشت ۱۳۹۰ش.
• «معرفی یک فرهنگ و تمدن اصیل در غزنی بستر تمدن شرق اسلامی»، خبرگزاری فارس، تاریخ بارگذاری: ۱۳مرداد ۱۳۹۴ش.
• «مجموعه مقالات و نوشته‌های تاریخی، علمی و ادبی درباره غزنی»، خبرگزاری فارس، تاریخ بارگذاری: ۷ بهمن ۱۳۹۵ش.
• «معرفی مناره‌های مسعود و بهرام‌شاه در غزنی»، پایگاه تخصصی-تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل، تاریخ درج مطلب: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
• ناهض، محمدحکیم، قاموس جغرافیایی افغانستان، کابل، دایرة‌المعارف آریانا، ۱۳۳۸ش.
• ندوی، سیدسلیمان، سفرنامه افغانستان، ترجمه نذیراحمد اسلامی، زاهدان، نشر غلام حسین جهان‌تیغ، ۱۳۸۲ش.
• «نقش غزنین در گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۲ خرداد ۱۳۹۵ش.
• «ولایت غزنی»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان، اطلاعات عمومی، تاریخ بازدید: ۲۵بهمن ۱۴۰۱ش.
• «ولایت غزنی، از سنایی تا یکی از کهن‌ترین مناطق جهان»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج‌‌ مطلب: ۲۸ تیر ۱۴۰۰ش.
• «ورزش‌های محلی و سنتی در غزنی در یک سال گذشته رشد چشم‌گیر داشته است»، خبرگزاری سلام وطندار، تاریخ بارگذاری: ۲۳ دی ۱۴۰۱ش.
• - UNAMA. (2021). Afghanistan Annual Report on Protection of Civilians in Armed Conflict
• Ghazni - Program for Culture and Conflict Studies - Naval Postgraduate School». nps.edu.