پیش‌نویس:آبشار

آبشار؛ پدیده‌ای طبیعی که در آن آب یک رودخانه یا جریان آبی از ارتفاع بالا با سرعت زیاد به دره یا دامنۀ کوه می‌ریزد.

آبشارها از شگفت‌انگیزترین و جذاب‌ترین پدیده‌های زمین‌شناسی و طبیعی هستند که در آنها آب یک رودخانه یا چشمه‌های آب، از یک نقطۀ مرتفع مانند شیب‌های تند یا صخره‌ها با سرعت زیاد به پایین یک دره یا دامنه می‌ریزند و معمولاً در مناطق کوهستانی و پر بارش دیده می‌شوند. آبشارها بر اساس شکل ریزش آب و شرایط محیطی به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. آبشارهای نیاگارا و ویکتوریا از معروف‌ترین آبشارهای جهان هستند. در ایران نیز آبشارهای متعددی در نقاط مختلف پراکنده شده‌اند، اما استان لرستان در ایران با داشتن پنجاه آبشار، رکورددار تعداد آبشارها در منطقۀ خاورمیانه است.

تعریف آبشار

آبشارها به‌دلیل فرسایش متفاوت سنگ‌ها در مسیر جریان آب شکل می‌گیرند. وقتی رودخانه یا جریان آب از روی لایه‌ای از سنگ‌های سخت عبور می‌کند و سپس به لایه‌ای از سنگ‌های نرم‌تر می‌رسد، سنگ‌های نرم‌تر به‌مرور زمان توسط جریان آب فرسایش می‌یابند، در حالی که سنگ‌های سخت‌تر مقاومت بیشتری دارند و کمتر فرسایش پیدا می‌کنند. این فرسایش سنگ‌های نرم زیرین موجب می‌شود که سنگ‌های سخت بالایی به‌صورت آویزان باقی بمانند و در نهایت، آب از لبۀ این سنگ‌های سخت به‌صورت ناگهانی به پایین ریخته و آبشار تشکیل می‌شود.

بر اساس تحقیقات مؤسسۀ نشنال جئوگرافیک روش استانداردی برای تقسیم‌بندی آبشارها وجود ندارد. با این حال شاخص‌هایی برای طبقه‌بندی آبشارها وجود دارد، مانند اینکه برخی آبشارها دائمی بوده و برخی فصلی هستند، یا تقسیم‌بندی آبشارها بر اساس الگوی ریزش، حجم، عرض و ارتفاع صورت می‌گیرد و هر نوع ویژگی‌های خاصی در شکل و جریان آب دارند که آن را از دیگر انواع متمایز می‌کند. علمی‌ترین و رایج‌ترین روش طبقه‌بندی آبشارها بر اساس نوع و الگوی ریزشی است که بر اساس آن آبشارها به آبشار توده‌ای، آبشار چند‌پله‌ای آرام، آبشار پودری، آبشار یخی، آبشار دم‌اسبی، آبشار شیرجه‌ای، آبشار آسیاب آبی، آبشار کاسه‌ای، آبشار چند مرحله‌ای، آبشار نواری، آبشار لغزشی، آبشار چندبخشی و آبشار ردیفی طبقه‌بندی می‌شوند.

نحوۀ تشکیل آبشارها

رودخانه‌ها هنگام عبور از بستر خود، از روی سنگ‌های مختلفی می‌گذرند و سنگ‌ها به‌‌مرور زمان و به آرامی دچار فرسایش می‌شوند. اما همۀ سنگ‌ها یکسان نیستند؛ برخی سخت‌ترند و به‌سختی فرسایش می‌یابند، در حالی که برخی دیگر نرم‌تر بوده و راحت‌تر توسط جریان آب از بین می‌روند.

وقتی رودخانه‌ای از روی لایه‌ای از سنگ‌های سخت عبور می‌کند و سپس به منطقه‌ای با سنگ‌های نرم‌تر می‌رسد، اتفاق جالبی رخ می‌دهد: آب نمی‌تواند به‌راحتی سنگ‌های سخت را حفر کند، اما سنگ‌های نرم زیرین را به‌مرور زمان فرسایش می‌دهد و زیر سنگ سخت را خالی می‌کند. اگر این حفره به اندازۀ کافی بزرگ شود، حتی ممکن است افراد بتوانند از پشت آبشار عبور کنند. نمونۀ بارز این پدیده را می‌توان در آبشار نیاگارا، واقع در مرز کانادا و آمریکا، مشاهده کرد. در این منطقه، لایه‌ای از سنگ آهک سخت، روی لایه‌ای از سنگ نرم‌تر به نام شیل قرار گرفته است. آب رودخانه، شیل را سریع‌تر فرسایش می‌دهد و در نتیجه، قطعات بزرگی از سنگ آهک هر از گاهی از لبۀ آبشار جدا شده و سقوط می‌کنند. این اتفاق به‌ویژه در بخش مرکزی آبشار که جریان آب شدیدتر است، بیشتر رخ می‌دهد و سبب می‌شود آبشار در بخش کانادایی به شکل نعلی درآید.

مرتفع‌ترین آبشار اروپا در نروژ قرار دارد و اوتیگارد نامیده می‌شود. این آبشار با ارتفاع ۸۰۰ متر، آب حاصل از ذوب یخچال یوستردال را از دیواره‌های پرشیب نسدال به پایین می‌ریزد. این دیواره‌ها به دلیل فرسایش یخچال‌ها در گذشته، بسیار پرشیب شده‌اند.

در مناطق کوهستانی، رودها معمولاً آبشارهای متعددی ایجاد می‌کنند؛ زیرا آب هنگام حرکت در دامنۀ کوه از روی لبه‌ها و صخره‌های متعددی عبور می‌کند و آبشارهای کوچک و بزرگی به‌وجود می‌آورد. در مناطق ساحلی، آبشارها کمتر دیده می‌شوند، اما اگر رودخانه‌ای از ارتفاع به دریا بریزد، در آن نقطه نیز آبشار شکل می‌گیرد.

برخی از آبشارها به گونۀ دیگری ایجاد می‌شوند، به این صورت که: آب‌های زیرزمینی از دل کوه می‌جوشند و به‌صورت چشمه جریان می‌یابند و زمانی که شیب کوه نیز تند باشد، در مسیر حرکت، آب‌ها به‌صورت آبشار در می‌آیند.

به‌طور کلی فرسایش و پوشش زمین از مهم‌ترین عوامل تشکیل آبشارها به حساب می‌آیند، اما فرایندهای دیگری چون زمین‌لرزه، گسل‌، لغزش، آتشفشان و یا یخچال نیز به‌ندرت موجب شکل‌گیری آبشار می‌شوند.

آبشارهای مهم جهان

برخی از مهم‌ترین و معروف‌ترین آبشارهای جهان بر اساس شهرت، عظمت، ارتفاع یا حجم آب به شرح زیر هستند:

• آبشار آنجل (Angel Falls): بلندترین آبشار جهان با ارتفاع ۹۷۹ متر در ونزوئلا و در پارک ملی کانایما قرار دارد. آبشار آنجل در دل جنگل‌های انبوه و دورافتادۀ پارک ملی کانیما قرار دارد که یکی از مناطق بکر و حفاظت‌شدۀ جهان و ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است. آب این آبشار تنها از بارش‌های باران و برف منطقه تأمین می‌شود و به همین دلیل هیچ‌گاه خشک نمی‌شود، اگرچه در برخی فصل‌ها از شدت آب آن کاسته می‌شود. این آبشار تا دهۀ ۱۹۳۰م برای جهان ناشناخته بود، زیرا در منطقه‌ای دورافتاده و صعب‌العبور واقع شده است. نام این آبشار برگرفته از جیمز آنجل، کاوشگر آمریکایی است که در سال ۱۹۳۵ میلادی هواپیمای خود را نزدیک آبشار فرود آورد و باعث شناخته‌شدن آن شد.
• آبشار نیاگارا (Niagara Falls): از مشهورترین و پربازدیدترین آبشارهای دنیا که از سه آبشار نعل اسبی، آبشار نقاب عروس و آبشار آمریکایی در مرز بین کانادا و ایالات متحده آمریکا تشکیل شده است. این آبشار به‌دلیل حجم عظیم آب و موقعیت جغرافیایی‌اش بسیار شناخته‌ شده است و سالانه میلیون‌ها گردشگر را جذب می‌کند. آبشار نیاگارا قابلیت تولید چهار میلیون کیلووات برق دارد که بین آمریکا و کانادا تقسیم می‌شود.
• آبشار ویکتوریا (Victoria Falls): آبشار ویکتوریا در مرز زیمبابوه و زامبیا در جنوب آفریقا و بر روی رودخانۀ زامبزی واقع شده است. این آبشار از بزرگ‌ترین آبشارهای جهان با عرض ۱,۷۰۸ متر و ارتفاع ۱۰۸ متر است و به‌دلیل مه غلیظ و صدای رعدآسای سقوط آب به «مهی که می‌غرد»، شهرت دارد. از دیگر ویژگی‌های این آبشار، مه غلیظ ناشی از برخورد آب با صخره‌ها است که اغلب تا کیلومترها دورتر دیده می‌شود و رنگین‌کمان‌های زیبایی در اطراف آبشار ایجاد می‌کند. این آبشار در فهرست عجایب هفتگانۀ طبیعی دنیا قرار گرفته است. آبشار ویکتوریا در سال ۱۸۵۵ میلادی توسط دیوید لیوینگستون، کاشف اسکاتلندی کشف و به افتخار ملکۀ ویکتوریا نامگذاری شد.
• آبشار ایگواسو (Iguazu Falls): از وسیع‌ترین و تماشایی‌ترین آبشارهای جهان با بیش از ۲۷۵ آبشار کوچک و بزرگ که در مجموع حدود ۳ کیلومتر عرض دارد و در منطقه‌ای جنگلی در مرز بین برزیل و آرژانتین واقع شده است. ارتفاع آبشارها بین ۳۰ تا ۴۰ متر و در برخی نقاط تا ۶۰ تا ۸۲ متر متغیر است. یکی از معروف‌ترین بخش‌های این مجموعه، «گلوگاه شیطان» (Devil’s Throat) است که شکافی به شکل U با ارتفاع حدود ۸۲ متر دارد و بیشترین حجم آب از این نقطه فرو می‌ریزد. نام ایگواسو از زبان گوارانی به‌معنای «آب بزرگ» یا «آب زندگی» گرفته شده است.
• آبشار خون یا خنه فافنگ (Khone Phapheng Falls): عریض‌ترین آبشار جهان با عرض حدود ۱۰،۷۷۳ متر در استان چامپاساک لائوس، نزدیک مرز تایلند و کامبوج و در مسیر رودخانۀ مکونگ قرار گرفته است و بزرگ‌ترین آبشار جنوب‌شرق آسیا به‌شمار می‌رود. این آبشار عریض‌ترین آبشار جهان شناخته می‌شود.

آبشارهای ایران

آبشارها در ایران از جاذبه‌های طبیعی مهم و متنوعی هستند که در نقاط مختلف کشور پراکنده‌ هستند و بسیاری از آن‌ها به‌دلیل ارتفاع، زیبایی و ویژگی‌های منحصربه‌فرد، شهرت دارند و هر ساله گردشگران زیادی را به آن مناطق جذب می‌کنند. همچنین آبشارها در ایران فضایی برای آرامش، تفریح، توسعۀ گردشگری و حفظ سنت‌های محلی فراهم می‌کنند و نقش مهمی در ارتقاء کیفیت زندگی و اقتصاد مناطق مختلف کشور دارند. در کتاب راهنمای میدانی آبشارهای ایران بیشتر از 700 آبشار گزارش شده است که حدود 330 مورد از آنها مصور و تدوین شده است.

فهرست آبشارهای معروف ایران به تفکیک استان‌ها

آبشارهای آذربایجان شرقی	آسیاب خرابه	آغویه (آغی)	اسب‌فروشان	اسکندر	بلوکان	ترلان	دره دارانداش (هوریز)	سرکند دیزج	شیران	گل آخور (چرنا)	ماهاران	هرگلان (شورشور)
آبشارهای آذربایجان غربی	بدلان (قیزل چیر)	خرپاپ	دره خورخوره	رزگه	سوله‌دوکل	سولیک (سولک)	شلماش	عرب دیزج	قینرجه
آبشارهای اردبیل	توتلو	دره سجاد	دیز	سجن	سردابه	شورشورنه	گورگور آلوارس	نره‌گر	نوده
آبشارهای اصفهان	آب ملخ (تخت سلیمان)	پشندگان	پونه‌زار	خرس‌دره	خفر	سمیرم	شاهلولاک	طامه	طرزه	کولی‌کش	نیاسر
آبشارهای البرز	آب سفید	آسکان	ارنگه	پیچ آدران	چاران	خور	دروان	دمچه	سپهسالار	سنج	سوته‌دره	شلبن (شله‌بن)	کرکبود	کلنا (تمرک)	نوجان	هفت چشمه
آبشارهای ایلام	اما	بشارات	بلین (چغابلگ)	تختان	چغاکبود	چغاکبود	خروزان	خروزان	زرآب	کل‌کان کبود	شلول	گچان	ماربره	ماهوته	هفت آسیاب
آبشارهای بوشهر	تل سرکوه	زیرراه	فاریاب پشتکوه
آبشارهای تهران	آینه‌ورزان	امام‌زاده داوود	ایگل	برگ جهان	بندعبداله	پس‌کوهک	تالون	تنگه‌واشی	تیزآب	جوزک	چال‌محله (چال‌مگس)	چرند	حسندر	دره حصارک	دوقلو شیرپلا	ده‌تنگه (چهل‌پله)	سنگان	سوئک	شکرآب	غلاک	قو	کارا	کبوتردره (کفتاردره)	کفتالو (کندعلیا)	کمرد	لارمحله	میگون	هویر
آبشارهای چهارمحال و بختیاری	آتشگاه	برنجگان (تکدان) (تیدان)	بهشت‌آباد	پیرغار	تونل کوهرنگ	دره عشق	زرده لیمه	شیخ علیخان	کرودی‌کن (تنگ‌زندان)	لندی	نیم‌ساعته
آبشارهای خراسان جنوبی	چارده	دره سبزرود	گنده گاو
آبشارهای خراسان رضوی	آبقد	آبگرم	اخلمد	ارتکند (خانه زو)	ارزنه	بار	بفره	بوژان	چهارتکاب	خرو	خور علیا	دهنه حیدری	رودمعجن	قره سو	کاخک	کریز	کنگ
آبشارهای خراسان شمالی	اسطرخی	اسفجیر	ایزی	توی	حمید (حمد)	درکش	دره جاج (سست)
آبشارهای خوزستان	آرپناه	باباروزبهان	تنگ کرد	شوشتر	شوی	شیمن	شیوند	طوف کما	نگین
آبشارهای زنجان	کله‌خانه	مغلاوا	هشترخان
آبشارهای سمنان	آلوچال (شرشر)	روزبه	مجن
آبشارهای سیستان و بلوچستان	آبند ساربوگ	اسپن	سراب بدوک
آبشارهای فارس	استهبان	تارم	تنگ براق	تنگ بستانک	تنگ دم اسب	تنگه رغز	چرو	چک‌چک	حسنی پاچر	دشتک (حصار)	سبزه چیر	سرگر	فدامی	قلات	مارگون	هرایجان (پاقلعه)	هفت آسیاب
آبشارهای قزوین	دومانچال (ورچر)	کهنه باغستان	گرمارود
آبشارهای قم	فردو (باغچه‌نبات)
آبشارهای کردستان	بل	سنگین‌آباد	گویله
آبشارهای کرمان	آبسر	آستانه	اردیکان	بنگان	تلخه‌چار	جوپار	چهرن	درب آسیاب سیمک	دلفارد (کراه)	راین	سرنکوه	سه‌کاسه	عشق‌آباد	فیض‌آباد	کشیت	مکی	وروار
آبشارهای کرمانشاه	پاطاق (ماراب)	پیران	تنگ تاف	دربند	دریور	دشه	گروس
آبشارهای کهگیلویه و بویراحمد	بهرام‌بیگی	پوتک	تنگ تامرادی	تنگه نمک (کوهگل)	دره ناری	شادگان	طوف خیمه	کمردوغ	کیوان لیشتر	منج (مونج)	یاسوج
آبشارهای گلستان	آدم چاغران	آق‌سو	آلامن	اوتره	باران‌کوه	پارک گلستان	پشمکی	جوزک	چلم رز	چلم زرین‌گل	چلی	چمانی	چه‌جا	دارآباد	دوآب	زیارت	ساسنگ	سرخه کمر	سوسرا	سونار (پیرغار)	شادان (هفت‌طبقه)	شیرآباد	کبودوال	کرنگ‌کفتر	کفترخانه	کندسکوه	لاشو	لاملیچ	لوارد	لولوم (لیلم)	لوه	نروز	نسروا
آبشارهای گیلان	دره چاکرود	خون	دریابُن	دودوزن	دیورود	زمرد	شیطان‌کوه	فوشه	لاتون	لمیر	لونک	ورزان	ماسوله	ویسادار	رامینه
آبشارهای لرستان	آب سفید	افرینه	برنجه	بن تنگ	بیشه	بیشه گرمه (چم‌چیت)	تنگ اسپر	چکان	دره نای‌انگیز	دره نی‌گاه	سرکانه (گریت)	سرهرب	سم‌سماقیان	سیرم	کاگلستان	کبوترلان (کبوترلو)	کول چپ	نوژیان	وارک
آبشارهای مازندران	آب پری	اسپه‌او	اسکلیم	الیت	انگاس	اوبن (بولا)	بطاهرکلا	پلنگ‌دره	ترز	تودارک (جلیسان)	درازکش	دراسله	دره مران	دریوک	دیزرکلا	دینارسرا	سمبی	سنگ درکا	سنگ‌نو	سیاسرت	شاهاندشت	شورآب	شیخ موسی	صفارود	فرهادجوی	گزو	لاسم	ورسک	ولیلا	هریجان	هزارچم	یخی دماوند
آبشارهای مرکزی	چناقچی	قطره باران	گیسو (دره آبشتا)
آبشارهای هرمزگان	تزرج	چله بوچیر	گنو
آبشارهای همدان	گنجنامه	دره‌بید	اللو
آبشارهای یزد	درگاهان	دره نجیب	سفیده ندوشن

معروف‌ترین آبشارهای ایران

استان لرستان با بیش از پنجاه آبشار، یکی از قطب‌های اصلی آبشارهای ایران و خاورمیانه به‌شمار می‌رود. برخی آبشارهای ایران مانند آبشارهای شوشتر در سازه‌های آبی شوشتر، دست‌ساز تمدنی ایرانیان باستان بوده‌اند و آبشارهای گنج‌نامه، آسیاب خرابه، نیاسر، اخلمد، افرینه و سمیرم نیز قدمت تاریخی دارند که علاوه بر جاذبۀ طبیعی، یادگارهایی از تمدن و فرهنگ ایران باستان را در خود جای داده‌اند. این آبشارها علاوه بر زیبایی طبیعی، در گذشته برای مصارف کشاورزی، صنعتی و ساخت آسیاب‌های آبی اهمیت داشته‌اند و در منابع تاریخی به آن‌ها اشاره شده است.

آبشار لاتون

بلندترین آبشار ایران که در استان گیلان، ۱۵ کیلومتری جنوب شهرستان آستارا، شهر لوندویل و در نزدیکی روستای کوته کومه واقع شده است. این آبشار در دل جنگل‌های انبوه و دامنۀ شرقی کوه اسپیناس قرار دارد و ارتفاع آبریز اصلی آن ۱۰۵ متر با عرض حدود ۵ متر است که آن را به یکی از ۳۰ آبشار بلند جهان تبدیل کرده است. در کنار آبشار اصلی، آبشاری با ارتفاع ۶۵ متر و عرض ۱۰ متر نیز قرار دارد.

آبشار لاتون از دامنه‌های شرقی کوه اسپیناس سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از جنگل‌های بکر و سرسبز منطقه، به رودخانۀ لوندویل می‌ریزد و در نهایت به دریای خزر می‌پیوندد. مسیر دسترسی به آبشار از روستای کوته کومه آغاز می‌شود و شامل یک پیاده‌روی حدود ۶ کیلومتری در دل جنگل‌های هیرکانی است که طی کردن آن حدود ۳ تا ۴ ساعت زمان می‌برد. این مسیر به‌دلیل داشتن طبیعت بکر، درختان متنوعی مانند فندق، گردو، آلو، به، گلابی و سیب وحشی و همچنین گونه‌های جانوری مختلف، از جذاب‌ترین مسیرهای طبیعت‌گردی شمال ایران محسوب می‌شود.

آبشار لاتون در تمام فصول سال آب دارد، اما حجم آب آن بسته به فصل تغییر می‌کند. این آبشار به‌عنوان یک اثر طبیعی ملی در سال ۱۳۹۸ش با شماره ۶۴۵ در فهرست میراث طبیعی کشور ثبت شده است. همچنین آبشار لاتون به‌دلیل زیبایی منحصر به‌ فرد، مسیر ماجراجویانه و طبیعت دست‌نخورده، جزء محبوب‌ترین جاذبه‌های گردشگری گیلان و ایران به‌شمار می‌رود.

آبشار تاف (برنجه)

آبشار تاف یا برنجه از بلندترین و زیباترین آبشارهای ایران است که در استان لرستان، در منطقه شول‌آباد و در نزدیکی شهرستان الیگودرز واقع شده است. این آبشار پلکانی از سه پله تشکیل شده و ارتفاع کلی آن حدود 500 متر برآورد شده است که آن را به بلندترین آبشار فصلی ایران تبدیل کرده است. همچنین این آبشار با این ارتفاع، بلندترین آبشار در قارۀ آسیا و سیزدهمین آبشار بلند جهان به حساب می‌آید.

آبشار تاف از دامنۀ کوه برنجه که ارتفاع آن حدود ۳۵۰۰ متر است، جاری می‌شود و آب آن در فصل بهار و اواخر زمستان بیشترین حجم را دارد، اما در دیگر فصول سال به‌دلیل کاهش آب، به‌نوعی آبشار فصلی محسوب می‌شود. این آبشار در نزدیکی روستای پیرامام در منطقۀ زز و ماهرو از توابع شهرستان الیگودرز با قدمتی چندهزار ساله قرار دارد و برای دسترسی به آن می‌توان از مسیر الیگودرز به شول‌آباد و سپس به‌سمت روستای پیرامام حرکت کرد.منطقۀ اطراف آبشار تاف دارای طبیعتی بکر و سرسبز است و پوشش گیاهی متنوعی مانند درختان گردو، انجیر وحشی، انگور وحشی، گلابی کوهی و گیاهان دارویی دارد. این منطقه همچنین محل مناسبی برای تفریحاتی مانند آب‌تنی در رودخانه‌های اطراف، عکاسی، پیک‌نیک و کمپینگ است. بهترین زمان بازدید از آبشار تاف، اردیبهشت‌ماه است که آبشار در پرآب‌ترین حالت خود قرار دارد و کوه برنجه نیز با پوشش گیاهی متنوع و گل‌های رنگانگ و لاله‌های واژگون رنگ‌آمیزی زیبایی را در این منطقه به‌وجود آورده است و چشم هر گردشگری را می‌نوازد. در زمستان هم، سرمای شدید باعث یخ‌زدگی آبشار می‌شود که منظره‌ای متفاوت و جذاب را ایجاد می‌کند.

آبشار تاف با ارتفاع چشمگیر، طبیعت بکر و امکانات تفریحی متعدد، از جاذبه‌های مهم گردشگری استان لرستان و ایران محسوب می‌شود و تجربه‌ای منحصر به فرد برای علاقه‌مندان به طبیعت و ماجراجویی فراهم می‌آورد.

آبشار شوی

آبشار شوی از بزرگ‌ترین و زیباترین آبشارهای طبیعی ایران و خاورمیانه است که در استان خوزستان و 100کیلومتری شهرستان دزفول و در روستای شوی واقع شده است. این آبشار در مرز دو استان لرستان و خوزستان واقع شده و به لحاظ تقسیمات کشوری از توابع شهرستان دزفول و استان خوزستان به‌ حساب می‌آید. مردم ساکن در این منطقه از قوم لر و بختیاری هستند. مردم محلی به این آبشار، «تاف شوی» می‌گویند که به‌معنی لطافت است. نام دیگر این آبشار «تله‌زنگ» است که اسم ایستگاه قطاری است که در ۱۰ کیلومتری آن قرار دارد. این آبشار به آبشار دزفول نیز شناخته می‌شود.

آبشار شوی از دل غاری در کوه چورویک (که به اشتباه چهل و یک نیز خوانده می‌شود) سرچشمه می‌گیرد و از پرتگاهی بلند فرو می‌ریزد. آب از ارتفاعی حدود 100 متر و با عرضی نزدیک به ۷۰ متر از صخره‌های سخت به پایین می‌ریزد و پس از طی مسیر، به رودخانۀ دز منتهی می‌شود.

آبشار شوی به‌دلیل ارتفاع و پهنای قابل توجه، به «نیاگارای ایران» معروف شده است و یکی از بلندترین و عریض‌ترین آبشارهای طبیعی کشور و منطقه خاورمیانه به‌شمار می‌رود. این آبشار در بهار بیشترین آبدهی را دارد. پوشش گیاهی اطراف آبشار شامل درختان بادام، بلوط، انجیر، مو، زبان‌گنجشک، افرا و کیکم است و گیاهان آبدوست مانند سیاهوشان نیز در دیواره‌های آبشار رشد کرده‌اند. در نزدیکی آبشار شوی، آبشار دومی نیز وجود دارد که به «آبشار دوم شوی» یا «سنگ مار» معروف است و حوضچه‌های کم‌عمق‌تری دارد که برای آب‌تنی مناسب است. مسیر دسترسی به آبشار شوی معمولاً نیازمند آمادگی جسمانی بوده و مسیر آن عبور از مسیرهای کوهستانی و جنگلی را در پی دارد، اما زیبایی و شکوه این آبشار تجربه‌ای منحصر به فرد برای طبیعت‌دوستان و گردشگران فراهم می‌کند. آبشار شوی در تاریخ ۲۹ دی ۱۳۹۳ش به‌عنوان نخستین اثر طبیعی ملی استان خوزستان و یکی از آثار طبیعی ملی ایران به ثبت رسیده است.

آبشار نوژیان

آبشار نوژیان از مرتفع‌ترین و زیباترین آبشارهای ایران است که در استان لرستان، ۳۸ کیلومتری جنوب‌شرقی خرم‌آباد و در نزدیکی روستای نوژیان، میان دو کوه تاف و هشتاد پهلو قرار دارد. این آبشار با ارتفاع ۹۵ متر و عرض تاج حدود ۵ متر، بلندترین آبشار استان لرستان و یکی از بلندترین آبشارهای کشور به‌شمار می‌رود.

نوژیان به‌معنی «آب زنده» است و علت گذاشتن این نام بر روی این آبشار به این دلیل است که آب آبشار نوژیان در بهار که چشمه‌های اطراف پرآب هستند، بیشترین پهنا را دارد و موقع خشکسالی کم‌جان شده و باریکتر می‌شود. این تغییر عرض آبشار با کم و زیاد شدن آب آن حس زنده بودن آبشار را می‌دهد و به همین علت به آن نوژیان می‌گویند. آب این آبشار از چشمه‌های بالادست کوه تاف تأمین می‌شود و پس از سقوط، با رودخانۀ کوچکی در پایین‌دست تلفیق شده و در نهایت به رودخانه سزار و سپس به کارون می‌ریزد. آبشار نوژیان در فصل بهار به‌دلیل پرآبی چشمه‌ها، پهن‌تر و پرآب‌تر است و در فصول خشک حجم آب آن کاهش می‌یابد، اما تاکنون هیچ‌گاه کاملاً خشک نشده است.

طبیعت اطراف آبشار پوشیده از جنگل‌های بلوط و انواع گیاهان دارویی است که بسیاری از گردشگران برای جمع‌آوری این گیاهان و لذت بردن از طبیعت بکر به این منطقه سفر می‌کنند. آب و هوای منطقه، کوهستانی و معتدل است؛ تابستان‌های خنک و زمستان‌های سرد و پربرفی دارد که جذابیت آن را برای طبیعت‌گردی دوچندان می‌کند.

آبشار نوژیان در سال ۱۳۸۷ش به‌عنوان چهل و ششمین اثر ملی در فهرست میراث طبیعی ایران به ثبت رسیده است. امکانات رفاهی اطراف آبشار محدود است تا محیط طبیعی آن بکر باقی بماند؛ با این حال، پارکینگ و سرویس بهداشتی برای گردشگران فراهم شده است. مسیر دسترسی به آبشار نوژیان از خرم‌آباد به سمت سنگتراشان و سپس گردنۀ نوژیان است که تا نزدیکی آبشار، جاده آسفالته وجود دارد و بقیه مسیر را باید پیاده طی کرد.

آبشار مارگون

آبشار مارگون از بزرگ‌ترین و مرتفع‌ترین آبشارهای چشمه‌ای ایران و جهان است که در استان فارس، حوالی شهرستان سپیدان و در روستای مارگون واقع شده است. این آبشار با ارتفاع حدود ۷۰ متر و عرض تقریبی ۱۰۰ متر، به‌دلیل منحصربه‌فرد بودن منبع آبش که از تعداد زیادی چشمۀ پرآب در دل کوه سرچشمه می‌گیرد، به «آبشار چشمه‌ای» مشهور است و در بالادست آن هیچ رودخانه‌ای وجود ندارد. آب سفید و تمیز چشمه‌ها هنگام سقوط از ارتفاعات، مانند مار به خود می‌پیچد و بر‌روی زمین ریخته می‌شود. به‌همین دلیل مردم محلی به این آبشار، لقب مارگون (مانند ‌مار) داده‌اند.

طبیعت اطراف آبشار بسیار بکر و زیباست و شامل درختان بلوط، زالزالک، زرشک، سیب و گونه‌های جانوری مانند خرس قهوه‌ای، بز، گرگ، روباه و شغال است. علاوه بر زیبایی آبشار، در دل صخره‌های بالای آبشار، غار آبی وجود دارد که دسترسی به آن نیازمند تجهیزات و مهارت‌های خاص است. ساکنان این منطقه لر و قشقایی هستند و یکی از رسوم زیبای مردم ساکن این منطقه این است که هنگام جشن ازدواج، مهمانان به همراه عروس و داماد، با لباس‌های محلی خود به این آبشار می‌روند و ساعاتی را در آنجا می‌گذرانند و با گرفتن عکس‌های یادگاری، یاد آن روز را به خاطر می‌سپارند.

مسیر دسترسی به آبشار از شیراز به‌سمت سپیدان است که حدود ۱۳۰ کیلومتر فاصله دارد و مسیر پیاده‌روی کوتاهی تا آبشار وجود دارد. همچنین بهترین زمان بازدید از آبشار مارگون فصل بهار و تابستان است که آبشار، پرآب و طبیعت اطراف آن سرسبز است، اما در زمستان به‌دلیل سرمای شدید و یخبندان، دسترسی به آبشار دشوار می‌شود. آبشار مارگون به‌دلیل ارتفاع، عرض، منبع چشمه‌ای آب و طبیعت بکر اطراف، یکی از محبوب‌ترین مقاصد گردشگری طبیعی ایران است که هم برای گردشگران داخلی و هم خارجی جذابیت فراوانی دارد. امکانات محدودی مانند پارکینگ، سرویس بهداشتی و آلاچیق نیز در نزدیکی آبشار فراهم شده است و اقامتگاه‌های بوم‌گردی در روستاهای اطراف وجود دارد.

آبشار گنج‌نامه

آبشار گنج‌نامه با ارتفاع حدود ۱۲ متر در منطقۀ نمونۀ گردشگری الوند و در پنج کیلومتری غرب شهر همدان، کنار کتیبه‌های تاریخی گنج‌نامه قرار دارد. این آبشار از چشمه‌ها و رودهای کوه الوند سرچشمه می‌گیرد و آب آن دائمی است، به‌طوری که در تمام فصول سال جریان دارد و تنها در زمستان به‌دلیل سرما بخش‌هایی از آن یخ می‌زند. آبشار گنج‌نامه عرضی بین ۲ تا ۴ متر دارد و در پای آن حوضچه‌هایی شکل گرفته که برای آب‌تنی و استراحت گردشگران مناسب است. این منطقه به‌دلیل وجود صخره‌های صیقلی، محیطی مناسب برای فعالیت‌های صخره‌نوردی و یخ‌نوردی در زمستان است.

آبشار گنج‌نامه از نظر تاریخی، اهمیت ویژه‌ای دارد؛ در دوران هخامنشیان، آب این آبشار مقدس شمرده می‌شد و کتیبه‌های گنج‌نامه به خط میخی در نزدیکی آن روی کوه‌ها حجاری شده‌اند. این کتیبه‌ها متعلق به داریوش بزرگ و خشایارشاه هستند و نشان از تمدن و تاریخ بالای سه هزار سالۀ دیار الوند و همدان (اکباتانای قدیم) دارند و اهمیت سیاسی و فرهنگی این منطقه را در آن زمان‌ نشان می‌دهند. به‌دلیل همین اهمیت تاریخی، آبشار گنج‌نامه در سال ۱۳۸۷ش به‌عنوان اثر طبیعی ملی ایران ثبت شده است.

آبشار بیشه

آبشار بیشه از زیباترین و معروف‌ترین آبشارهای استان لرستان و ایران است که در ۳۰ کیلومتری جنوب‌شرقی دورود و در نزدیکی روستای بیشه واقع شده است. این آبشار ترکیبی از چند آبشار کوچک است که از میان کوه‌ها و درختان جنگل‌های بلوط زاگرس به‌سمت پایین سرازیر می‌شوند و در نهایت به رودخانۀ دائمی و پرآب سزار می‌ریزند. ارتفاع آبشار بیشه از تاج تا نقطۀ برخورد به زمین حدود ۴۸ متر و عرض تاج آن حدود ۲۰ متر است. این آبشار در دل طبیعت بکر و کوهستانی زاگرس قرار دارد و اطراف آن پوشیده از جنگل‌های پهناور بلوط است که منظره‌ای دل‌انگیز و هوایی خنک و مطبوع ایجاد کرده است.

یکی از ویژگی‌های جذاب این منطقه، گذر ریل قطار از میان طبیعت بکر و نزدیک ایستگاه بیشه است که چشم‌اندازی زیبا و تجربه‌ای متفاوت برای گردشگران فراهم می‌کند. ایستگاه قطار بیشه در نزدیکی آبشار قرار دارد و از آنجا فقط حدود ۱۰ دقیقه پیاده‌روی آسان تا آبشار فاصله است. همجواری آبشار و ریل به جاذبه‌های این روستای گردشگری افزوده است. جشنوارۀ «رود و ریل» به‌دلیل همجواری دو عنصر مهم و حیاتی رودخانه و آبشار بیشه با راه‌آهن سراسری در لرستان به‌منظور ثبت جهانی روستای گردشگری بیشه برگزار شد و تدوین نهایی پرونده برای ارسال به یونسکو انجام شده است. همچنین مسیر راه‌آهن سراسری در کنار این آبشار نیز ثبت جهانی شده است.

آبشار بیشه در اسفندماه ۱۳۸۷ش به‌عنوان چهل‌ و هشتمین اثر ملی طبیعی ایران به ثبت رسیده است و از جاذبه‌های مهم گردشگری طبیعی استان لرستان محسوب می‌شود.

نقش آبشارها در صنعت گردشگری

آبشارها نقش بسیار مهمی در صنعت گردشگری دارند و به‌عنوان جاذبه‌های طبیعی برجسته، سالانه میلیون‌ها گردشگر را به خود جذب می‌کنند. این جاذبه‌ها علاوه بر زیبایی بصری و تجربۀ منحصربه‌فردی که برای بازدیدکنندگان فراهم می‌کنند، سهم قابل توجهی در توسعۀ اقتصادی مناطق میزبان ایفا می‌کنند، به‌ویژه در مناطقی که منابع اقتصادی محدود است و گردشگری می‌تواند منبع درآمد اصلی آن مناطق باشد.

این جاذبه‌های گردشگری می‌توانند به رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مناطق کمک کنند، مانند:

• جذب گردشگر و درآمدزایی: آبشارهایی مانند آبشار نیاگارا در مرز کانادا و آمریکا، از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری در آن منطقه هستند که با جذب میلیون‌ها بازدیدکننده، درآمد قابل توجهی برای اقتصاد محلی و ملی ایجاد می‌کنند. در ایران نیز که علاقه به آب و آبشار از گذشته‌های دور در فرهنگ ایرانی وجود داشته، آبشارهایی مانند بیشه، نوژیان، گنج‌نامه و افرینه از جاذبه‌های محبوب گردشگری هستند که به توسعۀ اقتصادی مناطق کمک می‌کنند.
• ایجاد فرصت‌های شغلی: توسعۀ گردشگری مرتبط با آبشارها، فرصت‌های شغلی متعددی در زمینه‌های خدمات گردشگری، اقامت، حمل‌ونقل، صنایع دستی و راهنمایی گردشگران فراهم می‌آورد که به بهبود معیشت مردم محلی کمک می‌کند.
• توسعۀ پایدار و حفاظت محیط زیست: معرفی و بهره‌برداری از آبشارها باید با رعایت اصول توسعۀ پایدار باشد تا از آسیب‌های زیست‌محیطی جلوگیری شود. گردشگری مسئولانه که به محیط زیست و فرهنگ و آداب و رسوم مردم منطقه احترام می‌گذارد، می‌تواند به حفظ و نگهداری این جاذبه‌های طبیعی کمک کند.
• افزایش آگاهی و حفاظت فرهنگی: آبشارها علاوه بر ارزش طبیعی، در بسیاری از مناطق با فرهنگ و تاریخ محلی گره خورده‌اند و گردشگری می‌تواند به حفظ این ارزش‌ها و افزایش آگاهی عمومی دربارۀ اهمیت آن‌ها کمک کند.
• جذب گردشگران طبیعت‌دوست و ماجراجو: آبشارها به‌دلیل زیبایی و محیط طبیعی خود، مقاصد محبوبی برای طبیعت‌گردی، کوهنوردی، عکاسی و فعالیت‌های تفریحی هستند که تنوع گردشگری را افزایش می‌دهند.

چالش‌های پیش رو در صنعت گردشگری

با وجود مزایای فراوان گردشگری، توسعۀ گردشگری آبشارها با چالش‌هایی مانند آسیب به محیط زیست، فشار بر منابع طبیعی و تغییرات فرهنگی همراه است. برای مدیریت این چالش‌ها، برنامه‌ریزی دقیق، ایجاد زیرساخت‌های مناسب، آموزش گردشگران و مشارکت مردم محلی ضروری است و حفاظت از محیط زیست و فرهنگ محلی در اولویت قرار دارد.

آب و آبشار در فرهنگ ایرانی‌اسلامی

آب و آبشار در فرهنگ اسلامی و ایرانی جایگاهی بسیار والا دارند. در اسطوره‌های ایرانی، آب یکی از مقدس‌ترین عناصر طبیعی است و در گاهنبار دوم (از شش گاهنبار آفرینش) آفریده شده است. ایرانیان باستان، آفرینش آب را پس از آسمان و پیش از دیگر موجودات می‌دانستند و باور داشتند خداوند نخست آب را آفرید و سپس زمین را از آب پدید آورد. در متون اسطوره‌ای همچون «آبان‌یشت» و «تیریشت»، آب، موجودی مقدس و قابل نیایش معرفی شده و ایزدبانوی آب، آناهیتا، نماد باروری و پاکیزگی است که بسیار ستوده شده است. در فرهنگ ایرانی، آب نماد آگاهی، پاکی، ایمان و زایندگی است و این عنصر، نماد باروری و پاکیزگی و نوزایی نیز به‌شمار می‌رود و درک رمزهای نمادین آب، کلید فهم بسیاری از آثار هنری و تاریخی ایرانی است. ایرانیان باستان تا حدی آب جاری را مقدس می‌دانستند که هرگز آن را نمی‌آلودند و حتی برای قربانی کردن، خون را در گودالی کنار آب می‌ریختند تا آب آلوده نشود.

از منظر اسلام، خداوند در آیات زیادی از قرآن، تفکر دربارۀ آب و شکرگزاری بر این نعمت بزرگ را یادآور شده است و آب را مایۀ حیات، پاکیزگی و نشانۀ قدرت الهی دانسته است. ایرانیان در فرهنگ عامۀ خود که تحت‌تأثیر اندیشه‌های اسلامی بودند، باور داشتند که زندگیِ همه‌چیز از آب پدید آمده و ادامۀ آن نیز به آب بستگی دارد. آنها معتقد بودند آب، اصل و اساس زندگی است؛ زیبایی طبیعت از آب است، غذای انسان به آب وابسته است. همچنین آب از ارکان اصلی بهداشت انسان و باروری گیاهان به حساب می‌آمد و به همین دلیل برای آن حرمت خاصی قائل بودند.

آب در قرآن به‌عنوان نعمتی مبارک و پربرکت معرفی شده و نزول باران و جاری شدن آب‌ها نشانۀ رحمت و لطف خداوند به بندگان خود است.

عارفان و شاعران مسلمان با الهام از قرآن و روایات، آب را نماد حقیقت، آیینه‌گی، بی‌کرانگی و منفعت‌دهی دانسته‌اند و از آن برای بیان مفاهیم عمیق عرفانی بهره برده‌اند. البته نام آبشار به‌طور مستقیم کمتر از آب در متون دینی و اسطوره‌ای ذکر شده، اما به‌عنوان جلوه‌ای از آب جاری و خروشان، نماد قدرت، پویایی، پاکی و تجدید حیات است و در هنر، شعر و فرهنگ عامه، آبشارها همواره الهام‌بخش و نشانه‌ای از عظمت و زیبایی آفرینش الهی بوده‌اند. آب و جلوه‌های آن مانند آبشار، در فرهنگ ایرانی و اسلامی همواره مورد احترام بوده و مراقبت از آب نیز بخشی از فرهنگ ایرانیان به شمار می‌رفته است.

منابع

• قرآن کریم.
• «آب در اساطیر ایران باستان»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 14 اردیبهشت 1404ش.
• «آبشار آسیاب خرابه»، وب‌سایت میراث آریا، تاریخ انتشار: 24 آبان 1402ش.
• «آبشار بیشه دستمایه نگارش کتاب‌های گردشگری و طبیعت‌گردی، آمیختگی رود و ریل و زیبایی‌های چشم‌نواز»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ انتشار: 6 اردیبهشت 1403ش.
• «آبشار شوی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ انتشار: 16 مهر 1396ش.
• «آبشار پلکانی زیبای تاف در لرستان»، وب‌سایت وسیم لرستان، تاریخ انتشار: 9 خرداد 1403ش.
• «آبشار تاف، بلندترین آبشار ایران از جاذبه‌های گردشگری لرستان»، خبرگزاری شبستان، تاریخ انتشار: 9 فروردین 1397ش.
• «آبشار شوی نیاگارای ایران»، وب‌سایت عاشقان طبیعت ایران، تاریخ بازدید: 9 اردیبهشت 1404ش.
• «آبشار گنجنامه؛ جاری، باشکوه و شورانگیز»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ انتشار: 21 مرداد 1402ش.
• «آبشار گنجنامه همدان منجمد شد»، وب‌سایت عصر ایران، تاریخ انتشار: 6 دی 1403ش.
• «آبشار لاتون؛ شاهکاری از خلقت در آستارا»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ انتشار: 22 مرداد 1401ش.
• «آبشار لاتون یکی از ۳۰ آبشار بلند جهان در شمال ایران»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ انتشار: 17 تیر 1402ش.
• «آبشار مارگون»، وب‌سایت کجارو، تاریخ انتشار: 13 آبان 1396ش.
• «آبشار مارگون؛ زیباترین آبشار طبیعی ایران»، وب‌سایت مای‌سفر، تاریخ انتشار: 28 آذر 1403ش.
• «آبشار؛ مقصدی جذاب برای گردشگران»، وب‌سایت انتشارات ایرانشناسی، تاریخ بازدید: 12 اردیبهشت 1404ش.
• «آبشار نوژیان لرستان»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ بازدید: 10 اردیبهشت 1404ش.
• «آبشار نیاگارا کجاست؟ بهترین زمان بازدید، عکس و عجایب»، وب‌سایت فرناز فیاض‌بخش، تاریخ بازدید: 8 اردیبهشت 1404ش.
• «آبشارهای شگفت‌انگیز و زیبای سراسر دنیا»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 8 اردیبهشت 1404ش.
• «آبشارهای ایران»، وب‌سایت انتشارات ایرانشناسی، تاریخ بازدید: 8 اردیبهشت 1404ش.
• «آبشارهای ایران»، وب‌سایت عاشقان طبیعت ایران، تاریخ بازدید: 7 اردیبهشت 1404ش.
• «آبشارهای لرستان، مقصد مهمی برای گردشگری»، وب‌سایت میراث آریا، تاریخ انتشار: 10 مرداد 1400ش.
• «آب، نماد اندیشه و خرد است، نمادپردازی آب در اسطوره‌های ایرانی و گشودن رمزهای نمادین آب»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ انتشار: 10 تیر 1402ش.
• اجزاء شکوهی، محمد و دیگران، «ارزیابی و اولویت‌بندی آبشارهای طبیعی به‌منظور توسعه اکوتوریسم (مطالعه موردی: آبشارهای هفت گانه استان لرستان)»، پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری، 1393ش.
• «بلندترین آبشارهای جهان»، وب‌سایت تاریخ ما، تاریخ بازدید: 7 اردیبهشت 1404ش.
• «تحقیق درباره آبشار»، وب‌سایت کافه لینک، تاریخ بازدید: 7 اردیبهشت 1404ش.

• «تحقیق در مورد پدیده آبشار و انواع آن»، وب‌سایت دانش‌چی، تاریخ بازدید: 7 اردیبهشت 1404ش.
• تفضلی، احمد و دیگران، «آب»، وب‌سایت مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ به‌روزرسانی: 21 دی 1398ش.
• «توسعه پایدار گردشگری»، وب‌سایت عاشقان طبیعت ایران، تاریخ بازدید: 12 اردیبهشت 1404ش.
• جعفریان، لیلی، «ژئوتوریسم آبشارهای استان لرستان»، مجله رشد آموزش علوم زمین، شماره 83، 1397ش.
• «چگونگی تشکیل آبشار»، وب‌سایت علوم تجربی، تاریخ بازدید: 7 اردیبهشت 1404ش.
• حسینی جهانگیر، سیدآمنه و فخری، فاطمه، «جایگاه آب در فرهنگ و ادب عامه»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی و بلاغی، سال هفتم، شماره 3، 1398ش.
• حیدری، «آب و اشکال گوناگون آن در ادبیات عرفانی فارسی، بر اساس مکتب ابن عربی از قرن هفتم تا نهم»، وب‌سایت متن‌پژوهی ادبی دانشگاه علامه طباطبایی، تاریخ بازدید: 14 اردیبهشت 1404ش.
• «درباره نیاسر»، پایگاه اطلاع‌رسانی شهرداری نیاسر، تاریخ بازدید: 12 اردیبهشت 1404ش.
• «طبیعت خیره‌کننده آبشار نوژیان لرستان آدم را غرق در زیبایی می‌کند، دیدن این طبیعت در بهار حال و هوای خاصی داره که دیگه نمیشه تجربه کرد»، وب‌سایت ساعدنیوز، تاریخ انتشار: 6 اسفند 1403ش.
• «عوامل خارجی موثر در تغییر شکل زمین-آبشار»، وب‌سایت مؤسسه طبیعت، تاریخ بازدید: 7 اردیبهشت 1404ش.
• مرادی، محسن، «آبشار ایگواسو؛ بهشتی خروشان در میان برزیل و آرژانتین»، وب‌سایت ایوار، تاریخ انتشار: 15 تیر 1403ش.
• «معرفی معروف‌ترین آبشارهای جهان»، وب‌سایت علاءالدین تراول، تاریخ انتشار: 25 بهمن 1401ش.
• «معرفی منطقه گردشگری و باستانی اخلمد در شمال شرق کشور»، خبرگزاری میزان، تاریخ انتشار: 23 فروردین 1398ش.
• منتظر حجت، امیرحسین و دیگران، «ارزش‌گذاری اقتصادی جاذبه‌های گردشگری آبشارهای باستانی شوشتر»، دوره 13، شماره 42، پیاپی 42، 1397ش.
• نادرلویی، رامین و قریشی، جمیل، «نشانه شناسی آب در ایران باستان»، مجله پژوهش و مطالعات علوم اسلامی، سال چهارم، شماره 39، 1401ش.
• نبوی، کامبیز، «آبشار یا تنداب چگونه تشکیل می‌شود؟»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 7 اردیبهشت 1404ش.
• نظری، داود، برنامه‌‍ریزی توسعه روستایی در شهرستان سپیدان، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد جغرافیا، گروه جغرافیا دانشگاه اصفهان، 1380ش.
• «نگاهی به آبشار بیشه درود لرستان و اطلاعات درباره سفر به آن، تصاویر زیبا از آبشار»، وب‌سایت روزگشت، تاریخ انتشار: 10 اردیبهشت 1404ش.
• . ,A Beginner's Guide to Victoria Falls", website go2africa"