پیش‌نویس:الگوی مصرف مردانه

الگوی مصرف مردانه؛ الگوی مصرف مردان با اثرپذیری از هویت جنسیتی.

الگوی مصرف مردان تابع سبک‌زندگی و نظام ارزشی مردانه است. هرچند جنسیت‌پذیری مصرف، امر طبیعی و سنتی بود؛ اما فرهنگ مدرن با تمهید مصرف‌گرایی و تشویق مردان و زنان به مصرف‌های نسبتا یکسان، تمایز الگوهای مصرف زنانه و مردانه را کمرنگ ساخته است و برخی مردان تمایل به پوشش و آرایش زنانه پیدا کرده‌اند. مصرف تظاهری برای مردان منبع هویت‌ساز شمرده شده و از طریق «چه مصرف کردن» و «چگونه مصرف کردن»، می‌خواهند هویتی کسب کنند که می‌خواهند آن‌گونه دیده شوند. پیوند مصرف با هویت انتخابی منجر به تشدید مصرف‌زدگی در میان مردان شده است. مصرف‌زدگی مردان پیامدهای جدی داشته و عنصر محوری در مدیریت آن، توجه به هویت و نقش‌های جنسیتی مردانه است.

تعریف الگوی مصرف مردانه

الگوی مصرف مردانه، زیر مجموعه مفاهم مصرف و الگویی مصرف بوده و تابع به رسمیت شناخته شدن تفاوت‌های جنسیتی است؛ لذا در نگرش‌های که جنسیت، یک برساخت اجتماعی تلقی می‌شود، معمولا الگوی مصرف برای مردان و زنان نیز یکسان دانسته می‌شود. مراد از الگوی مصرف مردانه، تأثیر جنسیت مردانه در امر خرید و مصرف کالا به‌منظور پاسخ دادن به نیازهای مادی، معنوی و فرهنگی مردان است. از منظر برخی اندیشمندان؛ مصرف تظاهری مردانه، تلاش برای کسب هویت‌های انتخابی بوده و وابسته به ذایقه مصرفی مردان است.

دیدگاه‌های نظری دربارهٔ مصرف مردانه

• بر مبنای نظریه طبقه تن‌آسا؛ مردان همانند زنان با نوع پوشش و آرایش، خود را از دیگران متمایز می‌کنند.
• تورستن وبلن؛ شکل‌گیری مصرف متظاهرانه را ناشی از تمایل مردانه به خودآرایی دانسته و مصرف نیابتی زنان را نیز عمدتا برای آبرومندی مردان، تفسیر می‌کند.
• از منظر مادی‌گرایی؛ مردان بیش از زنان مادی‌گرا بوده و بر همین مبناست که بدن برای مردان نیز اهمیت یافته و مصارف تظاهری برای آنها مهم دانسته می‌شود.

خاستگاه الگوی مصرف مردانه

بر مبنای مطالعات تجربی؛ مردان دارای نظام ادراکی، عاطفی و ارادی مردانه بوده و این امر در نحوۀ خرید و مصرف آنها تأثیر می‌گذارد؛ مردان در امر خرید فعالانه عمل کرده و می‌دانند چه چیزی می‌خواهند و به ندرت بدون برنامه‌ریزی خرید می‌کنند. وقت زیادی را صرف نگاه‌کردن به اجناس مغازه نکرده و کمتر به قیمت کالاها توجه دارند. مردان نسبت به زنان کمتر تحت تأثیر چشم‌وهمچشمی یا خودنمایی، اقدام به خرید می‌کنند. آنها تمایل به خرید سریع داشته و نمی‌خواهند دست خالی از فروشگاه خارج شوند. مردان به‌طور کلی تنها خرید کرده و عمدتا مغرور و جویای موقعیت هستند، بر دارایی‌های خود، به‌عنوان نماد موفقیت تأکید داشته و از خرید کالاهای لوکس، بیشتر لذت می‌برند.

مردان کمتر از زنان متأثر از انگیزه‌های مصرفی‌ای همچون؛ آرامش، آموزش، زیباسازی و تفریح هستند. در گذشته؛ مردان، برخلاف زنان که توجه بیشتری به اندام ظاهری خود داشتند، هزینه‌ بیشتری را صرف تغذیه و گردش می‌کردند؛ اما امروزه؛ پسران جوان نیز برای محصولات زیبایی هزینه می‌کنند. برخی این تغییر را ناشی از اهمیت یافتن زیبایی اندام می‌دانند. مردان امروزی، همچون زنان «مصرف کننده» شده‌؛ لذا کالاهایی متناسب با انگیزه‌های مردانه نیز تولید می‌شوند. از منظر بودریار، انگیزه‌های مصرفی مردانه مبتنی بر توقع، گزینش و شایستگی است؛ مردان غالبا کالاهای را مصرف می‌کنند که نشاندهنده تمایز و شایستگی‌شان بوده و این احساس را به آنها القا کند که در جایگاه بالاتر اجتماعی قرار گرفته‌اند.

مدرنیته و الگوی مصرف‌ مردانه

از منظر محققین؛ الهیات سکولار، الگوی مصرف مردانه را به‌شکل مصرف‌زدگی، ساخت بخشیده است. مصرف‌زدگی، با پیشنهاد مصرف‌های مشابه زنان برای مردان، کارکردهای اقتصادی و جنسیتی هریک از دو جنس را درهم آمیخته و به تقویت مدل مصرفی دوجنسی می‌پردازد، مدلی که از نظر بودریار با دوران نوجوانی و جوانی پیوند دارد و به‌نوعی بازتابنده هویت همجنسبازان و دو جنسیتی‌ها بوده و در واقع الگوی سوم در حوزه جنسیت و مصرف به‌شمار می‌آید که تا حدی می‌توان آن را ترکیبی از الگوی مصرفی مردانه و زنانه دانست.

عوامل مصرف‌زدگی مردانه

فرهنگ مدرن با تقویت انگیزه‌های مصرف، موجب مصرف‌زدگی مردان شده است. در مصرف‌زدگی، لذتِ خواستن بیش از لذتِ داشتن است. کارشناسان؛ عامل اصلی مصرف‌زدگی به‌ویژه تشبه مردان به زنان را ناشی از ضعف باورهای دینی می‌دانند. تضعیف این ارزش‌ها متأثر از عواملی همچون تبلیغات، تقلید و هویت‌یابی‌، تشدید شده و مصرف‌زدگی نیز افزایشی می‌شود:

تبلیغات رسانه‌ای

امروزه مهم‌ترین عامل مصرف‌زدگی، تبلیغات بازرگانی است. تبلیغات رسانه‌ای و مراکز خرید که مردان را به مصرف کالاهای تجملی تشویق می‌کنند، ارزش‌های معنوی را به نفع مادی‌گرایی تضعیف کرده و نقش جدی در مصارف متظاهرانه مردانه دارند. تبلیغات بازرگانی مردان را منفعل ساخته و از آنها می‌خواهند که هرچه بیشتر به‌خود برسند.

تقلیدپذیری

از منظر محققین؛ افراد طبقه بالای اجتماعی با انگیزه تمایز به مصرف روی می‌آورند؛ اما مردان طبقات متوسط و پایین جامعه عمدتا با انگیزۀ تقلید، سراغ مصرف می‌روند؛ برخی مردان به‌ویژه پسران از سلبیرتی‌ها تقلید کرده و سعی دارند با مصرف و استایل تظاهری خود را با آنها شبیه سازند. پدیده جدیدی که امروزه در میان برخی جوانان رواج یافته؛ تقلید از دختران در نحوۀ پوشش و آرایش است؛ به‌عنوان مثال؛ گوشواره، انگشتر، لاکت و لباس‌ها به رنگ لباس‌های زنانه، پوشیده و سعی در تقلید از مدل‌های آرایشی دخترانه دارند.

بازتعریف هویت انتخابی

از منظر وبلن؛ در ابتدا این مردان بودند که برای نشان‌دادن هویت‌ثروتمندی خود به مصرف نمایشی روی آوردند. در ادامه، زنان و دیگر اعضای خانواده نیز با مصرف متظاهرانه به تقویت هویت منزلتی مرد پراختند. در دوره مدرن؛ مردان با مدیریت بدن خویش در قالب رژیم غذایی، ورزش، مراقبت‌های بهداشتی و آرایش، هویت ویژه‌ای برای خود می‌آفریدند. در دورۀ پست مدرن؛ برخی مردان جوان سعی دارند از طریق الگوی مصرف، حتی هویتی غیر از مرد بودن را برای خود ایجاد کرده و هویت انتخابی را مانند زنان، از مصرف خود به‌دست می‌آوردند.

مصرف‌زدگی مردان در ایران

برمبنای گزارش‌ها؛ ایران، هفتمین واردکننده لوازم آرایشی در جهان است و در سال‌های اخیر، مردان ایرانی نیز به سمت مصرف این لوازم روی آورده‌اند. 60% از مردان، تمایل به انجام دادن عمل جراحی زیبایی دارند. پسران ایرانی به تناسب اندام و مصرف متظاهرانه اهمیت جدی می‌دهند، کارشناسان این امر را ناشی از تغییر در نظام ارزشی جامعه می‌دانند. برخی پسران جوان گرایش به آرایش و پوشش‌های نسبتا زنانه دارند و همان خدماتی که در گذشته مخصوص بانوان بود امروزه با ورژن بالاتر در آرایشگاه‌های مردانه نیز ارائه می‌شوند.

پیامدهای مصرف‌زدگی مردان

• مصرف متظاهرانه؛ شخصیت مرد را در حد کالاهای مصرفی تنزل داده و تبدیل به موجودی بیگانه با ارزش‌های متعالی می‌سازد.
• مصرف‌زدگی؛ کارکردهای اقتصادی و جنسیتی هریک از دو جنس را درهم آمیخته، هویت جنسیتی مردانه را مخدوش و تضعیف می‌کند.
• چشم‌وهمچشمی؛ موجب رقابت منفی شده، مصارف تجملاتی، اقتصاد خانواده را فلج و مردان را دچار ورشکستگی و خواری می‌سازد.
• مصرف‌زدگی؛ عمدتا موجب حرام‌خواری می‌شود، حرام‌خواری‌ای که در قرآن، آتش‌خواری دانسته شده و بر آلودگی نسلی تأثیر می‌گذارد.
• غیر بهداشتی یا شیمیایی بودن محصولات آرایشی، موجب شیوع بیماری‌های زیادی در بین مصرف کنندگان می‌شود.

اصلاح الگوی مصرف مردانه

آموزه‌های اسلام با توجه به تفاوت‌های جنسی زن و مرد، جنسیت را تعیین‌کنندهٔ الگوی مصرف دانسته و ساختن هویت بر مبنای مصرف را نه‌تنها نمی‌پذیرد که تناسب کالاهای مصرفی با هویت‌های جنسیتی را لازم می‌داند. رسول اکرم مردان زن‌نما را نکوهش کرده و اهل‌بیت بر حفظ هویت جنسیتی مردان در انواع الگوهای مصرف تأکید دارند. در نگرش اسلامی؛ تأمین و مدیریت هزینه‌های مصرف، عمدتا وظیفه مردانه است؛ مردان نه‌تنها تشویق به افزایش درآمد شده‌اند.که ولخرجی‌شان سفاهت و عمل شیطانی به‌شمار می‌آید.

در الگوی مصرفی‌ای مبتنی بر جنسیت؛ جامعه‌پذیری جنسیتی، اصل راهبردی‌ است که در فرایند آن، پسران برای احراز موقعیت سرپرستی یعنی تأمین کنندۀ معیشت و رفاه خانواده، جامعه‌پذیر می‌شوند. در این الگو؛ ضمن تأکید بر بهره‌وری، مردان موظف هستند که با احسا مسئولیت و آینده‌نگری، اقتصاد خانواده را مدیریت کرده و پس‌انداز داشته باشند. طبق روایتی از امام صادق سلمان فارسی همیشه مصارف سالانه خود را پس‌انداز کرده و معتقد بود، نفس انسانی در صورت عدم تأمین معیشت، مضطرب است.

منابع

• قرآن کریم
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۵ش.
• ایلمونن، کاج، «تفاوت‌های ساختاری در مصرف زنان و مردان»، پایگاه تحلیل و اطلاع‌ رسانی فرهنگ و علوم انسانی، تاریخ درج مطلب: 4 اسفند 1393ش.
• «برخى از پسران تقليد از آرايش دختران را فخر مي‌دانند»، خبرگزاری صدای افغان، تاریخ درج مطلب: 1 اردیبهشت 1391ش.
• «تفاوت خرید کردن در زنان ونوسی و مردان مریخی»، پایگاه خبری برترین‌ها، تاریخ درج مطلب: 21 آذر 1396ش.
• جمعی از نویسندگان، شاخص‌های سبک زندگی اسلامی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. ۱۳۹۴ش.
• جوادی‌آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسراء، 1395ش.
• حبیبی، ظاهر، «اسراف و عوامل آن از دیدگاه اسلام»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 30 دی 1389ش.
• دگانگ، مارگارت، «نقش جنسیت خریداران در فرایند فروش»، مترجم، زینب مهدی‌پور، وب‌سایت خویه، تاریخ بازدید مطلب: ۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
• رحمانی، جواد، «مقایسه الگوی مصرف میان جوان ایرانی و غیرایرانی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوز، تاریخ درج مطلب: 23 دی 1388ش.
• سفیری، خدیجه و معروف‌پور، مینا، «ارائه الگوی تعارض هویتی زنان»، زن و مطالعات خانواده، شماره۳۸، زمستان ۱۳۹۶ش.
• سیدمحمد، «آرایش های غلیظ زنانه بر سر و صورت پسران جوان دانشجو»، وب‌سایت گناه‌شناسی، تاریخ درج مطلب: 21 مهر 1401ش.
• شیرمحمدی،‌ یزدان و هاشمی باغی، زینب، «تحلیــل اثــر مصــرف نمایشــی بــر انگیــزه خریــد مجــدد مصرفکنندگان به واسـطه ابعاد فرهنگی هافسـتد، انگیزههای سـودمندی و انگیزههـای لذتجویانـه (مـورد مطالعـه: برنـد طـای ســپاهان)»، دوماهنامه بررسی‌های بازرگانی، شماره 126، مرداد و شهریور 1403ش.
• صالحی، غلامرضا، «امام صادق(ع) و اصلاح الگوی مصرف»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 10اسفند 1399ش.
• صادقی، رقیه، «زنان و الگوی اسلامی مصرف»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آذر ۱۴۰۲ش.
• صدرالدين شيرازى، محمد بن ابراهيم، شرح أصول الكافي (صدرا)، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى‏، 1383ش.
• عظیم‌زاده آرانی، محبوبه، «اسلام و اصلاح الگوی مصرف»، فرهنگ کوثر، شماره 82، سال 1389ش.
• کلینی، ابوجعفر، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
• مکنون، ثریا و عطائی‌آشتیانی، زهره، «شکل‌گیری مبانی «نظام الگوی مصرف»، «انتخاب نیاز» و «جنسیت»، زن در فرهنگ و هنر، شماره۱، پاییز ۱۳۹۰ش.
• موذن سلطان‌آبادی، معصومه و مریجی، شمس‌الله، «بررسی مناسبات هویت و جنسیت با مصرف در دو رهیافت غربی و اسلامی»، دو فصلنامه دین و سیاست فرهنگی، شماره ۲، اسفند ۱۳۹۵ش.
• نقدی، اسداله و دیگران، «تحلیل جامعه‌شناختی بازتعریف هویت اجتماعی زنان در پرتو تمایلات مصرف‌گرایانه مورد مطالعه: زنان متولد دهه‌های۵۰، ۶۰ و ۷۰ شهر اصفهان»، جامعه‌شناسی کاربردی، شماره۴، زمستان ۱۳۹۷ش.
• «نگاهی به عوارض لوازم آرایشی – بهداشتی و روشهای زیبایی متداول در جامعه امروزی»، وب‌سایت طب شیعه، بازدید مطلب: 16 آبان 1404ش.
• نوربخش، سیدنوید و دیگران، «مصرف نمایشی جوانان: آیندهی مصرفگرایی»، آينده‌پژوهي مديريت، شماره 115، زمستان 1397ش.
• هاشمی‌علی‌آبادی، سیداحمد و خسروی، جواد، «بررسی چرایی تفاوت شیوه‌های تربیتی دختران پسران در خانواده با تکیه بر آیات و روایات»، فصلنامه پژوهش‌های اعتقادی- کلامی، سال 12، شماره ‌48، زمستان 1401ش.