پیش‌نویس:الگوی مصرف مردانه

الگوی مصرف مردانه؛ الگوی مصرف مردان با اثرپذیری از هویت جنسیتی.

الگوی مصرف مردان تابع سبک‌زندگی و نظام ارزشی مردانه است. هرچند جنسیت‌پذیری مصرف، امر طبیعی و سنتی بود؛ اما فرهنگ مدرن با تمهید مصرف‌گرایی و تشویق مردان و زنان به مصرف‌های نسبتا یکسان، تمایز الگوهای مصرفی زنانه و مردانه را کمرنگ ساخته است و برخی مردان تمایل به پوشش و آرایش زنانه پیدا کرده‌اند. مصرف تظاهری برای مردان منبع هویت‌ساز شمرده شده و از طریق «چه مصرف کردن» و «چگونه مصرف کردن»، می‌خواهند هویتی کسب کنند که می‌خواهند آن‌گونه دیده شوند. پیوند مصرف با هویت انتخابی منجر به تشدید مصرف‌زدگی در میان مردان شده است. مصرف‌زدگی مردان پیامدهای جدی داشته و عنصر محوری در مدیریت آن، توجه به هویت و نقش‌های جنسیتی مردانه است.

تعریف الگوی مصرف مردانه

الگوی مصرف مردانه، زیر مجموعه مفاهم مصرف و الگویی مصرف بوده و تابع به رسمیت شناخته شدن تفاوت‌های جنسیتی است؛ لذا در نگرش‌های که جنسیت، یک برساخت اجتماعی تلقی می‌شود، معمولا الگوی مصرف برای مردان و زنان نیز یکسان دانسته می‌شود. مراد از الگوی مصرف مردانه، تأثیر جنسیت مردانه در امر خرید و مصرف کالا به منظور پاسخ دادن به نیازهای مادی، معنوی و فرهنگی مردان است. از منظر برخی اندیشمندان؛ الگوی مصرف متظاهرانه، همانگونه که تلاش برای کسب هویت‌های انتخابی مردان به‌شمار می‌آید، وابسته به ذایقه مصرف‌ی آنها نیز بوده و الگوی مصرف مردانه در واقع اشاره به تمایل مردان به مصرف کالاهای دارد که آنها را متناسب با ذایقه مردانگی خود می‌دانند.

دیدگاه‌های نظری دربارهٔ مصرف مردانه

• بر مبنای نظریه طبقه تن‌آسا؛ مردان همانند زنان با نوع پوشش و آرایش، خود را از دیگران متمایز می‌کنند.
• تورستن وبلن؛ شکل‌گیری مصرف متظاهرانه را ناشی از تمایل مردانه به خودآرایی دانسته و مصرف نیابتی زنان را نیز عمدتا برای آبرومندی مردان، تفسیر می‌کند.
• از منظر مادی‌گرایی؛ مردان بیش از زنان مادی‌گرا بوده و بر همین مبناست که بدن برای مردان نیز اهمیت یافته و مصارف تظاهری برای آنها مهم دانسته می‌شود.

خاستگاه طبیعی الگوی خردید و مصرف مردانه

مردانگی و الگوی خرید

بر مبنای مطالعات تجربی؛ مردان دارای نظام ادراکی، عاطفی و ارادی مردانه بوده و این امر در نحوه خرید آنها تأثیر می‌گذارد؛ مردان در امر خرید فعالانه عمل کرده و می‌دانند چه چیزی می‌خواهند و به ندرت بدون برنامه‌ریزی خرید می‌کنند. وقت زیادی را صرف نگاه‌کردن به اجناس مغازه نکرده، سریع تصمیم می‌گیرند و کمتر به قیمت کالاها توجه دارند. مردان نسبت به زنان کمتر تحت تأثیر چشم‌وهمچشمی یا خودنمایی، اقدام به خرید می‌کنند. مردان مایل‌اند چیزی را که نیاز دارند، به سرعت یافته و خرید را تمام کنند، آن‌ها حتی حاضرند مبلغ بیشتری هم برای تسریع در معامله بپردازند. برای مردان بدترین نتیجه این است که دست خالی از فروشگاه خارج شوند. مردان به‌طور کلی تنها خرید می‌کنند. مردها عمدتا جویای موقعیت هستند، از خاستگاه غرور مردانه، بر دارایی‌ها، به‌عنوان نماد موفقیت تأکید داشته و از خرید کالاهای لوکس، بیشتر لذت می‌برند.

مردانگی و الگوی مصرف

هرچند لذت، آرامش، آموزش، زیباسازی و تفریح، انگیزه‌های مهمی برای مصارف مردانه و زنانه شمرده می‌شوند؛ اما به‌دلیل تفاوت‌های موجود در نحوه آفرینش‌ زن و مرد، مردان کمتر از زنان تحت تأثیر این انگیزه‌ها هستند. در گذشته؛ مردان، برخلاف زنان که توجه بیشتری به اندام ظاهری خود داشتند، هزینه‌ بیشتری را صرف تغذیه و گردش می‌کردند؛ اما امروزه؛ پسران جوان نیز پول‌شان را عمدتا بابت محصولات زیبایی هزینه می‌کنند. برخی این تغییر را ناشی از اهمیت یافتن زیبایی اندام در جهان متجدد می‌دانند. در این دوره؛ مردان همچون زنان «مصرفکننده» شدند و کالاهایی تولید می‌شود که بتواند با انگیزه‌های مصرفی مردانه ارتباط بیشتری برقرار کند. از منظر بودریار، الگوی مصرف مردانه مبتنی بر توقع، گزینش و شایستگی است؛ مردان غالبا کالاهای را مصرف می‌کنند که نشاندهنده تمایز و شایستگی‌شان بوده و این احساس را به آنها القا کند که در جایگاه بالاتر اجتماعی قرار گرفته‌اند.

اسلام و الگوی مصرف مردانه

آموزه‌های اسلام با توجه به تفاوت‌های جنسی زن و مرد، جنسیت را تعیین‌کنندهٔ الگوی مصرف دانسته و ساختن هویت را بر مبنای مصرف، نمی‌پذیرد. استفاده مردان از حریر و طلا و پوشیدن لباسی مختص زنان را منع کرده است.

رسول اکرم (ص) مردان زن‌نما را نکوهش کرده و اهل‌بیت(ع) بر حفظ هویت جنسیتی مردان در انواع الگوهای مصرف تأکید داشته‌اند.

درآمدهای اقتصادی و مدیریت آنها عمدتا وظیفه مردانه است؛ مردان نه‌تنها تشویق به کار و افزایش درآمد شده‌اند که ولخرجی، سفاهت دانسته می‌شود.

بر مبنای منابع دینی، مردان باید مصرف معتدلانه داشته و کالاها را متناسب با رفع نیازمندی‌های خود مصرف کنند و الا محکوم به اسراف می‌شود که عمل شیطانی به‌شمار می‌آید.

مدرنیته و الگوی مصرف‌ مردانه

از منظر محققین؛ الهیات سکولار، الگوی مصرف مردانه را به‌شکل مصرف‌زدگی، ساخت بخشیده است. مصرف‌زدگی مردان و زنان مدرن را متأثر ساخته و با پیشنهاد مصرف‌های نسبتا مشابه، کارکردهای اقتصادی و جنسیتی هریک از دو جنس را درهم آمیخته است و به تقویت مدل مصرفی دوجنسی می‌پردازد، مدلی که از نظر بودریار با دوران نوجوانی و جوانی پیوند داشته و به‌نوعی بازتابنده هویت همجنسبازان و دو جنسیتی‌ها بوده و در واقع الگوی سوم در حوزه جنسیت مصرف به‌شمار می‌آید که تا حدی ترکیبی از الگوی مصرفی مردانه و زنانه است.

عوامل مصرف‌زدگی مردانه

فرهنگ مدرن با تقویت انگیزه‌های مصرف، موجب مصرف‌زدگی مردان نیز شده است. مصرف‌زدگی، اشاره به حالتی دارد که لذتِ خواستن بیش از لذتِ داشتن است. کارشناسان؛ عامل اصلی مصرف متظاهرانه به‌ویژه تشبه مردان به زنان در پوشش و آرایش را ناشی از ضعف باورهای دینی می‌دانند. تضعیف این ارزش‌ها عمدتا در چنبره عوامل درهم‌تنیده تبلیغات، تقلید و هویت‌یابی‌، تشدید شده و مصرف‌زدگی، بیشتر افزایش می‌یابد:

1. تبلیغات رسانه‌ای

امروزه مهم‌ترین عامل مصرف‌زدگی، تبلیغات بازرگانی است. آگهی‌های تبلیغاتی از مردان می‌خواهد که به‌خود برسند. تبلیغات رسانه‌ای و مراکز خرید که مردان را به مصرف کالاهای تجملی تشویق می‌کنند، ارزش‌های معنوی به نفع مادی‌گرایی تضعیف کرده و نقش جدی در مصارف متظاهرانه مردانه دارند. تبلیغات بازرگانی مردان جوان را منفعل ساخته و از آنها می‌خواهد که هرچه بیشتر به‌خود برسند.

2. تقلیدپذیری

از منظر محققین؛ افراد طبقه بالای اجتماعی با انگیزه تمایز به مصرف روی می‌آورند؛ اما مردان طبقات متوسط و پایین جامعه عمدتا با انگیزه تقلید، سراغ مصرف می‌روند؛ برخی پسران از سلبیرتی‌ها تقلید کرده و سعی دارند با مصرف و استایل تظاهری خود را با آنها شبیه سازن. پدیده جدیدی که امروزه در میان برخی جوانان رواج یافته؛ تقلید از دختران در نحوه پوشش و آرایش است؛ به‌عنوان مثال؛ گوشواره، انگشتر، لاکت و لباس‌های به رنگ لباس‌های زنانه، پوشیده و سعی در تقلید از مدل‌های آرایشی دخترانه دارند.

3. بازتعریف هویت انتخابی

از منظر وبلن؛ هرچند هویت‌یابی زنان به‌وسیله مصرف بیش از مردان است؛ اما در ابتدا این مردان بودند که برای نشان‌دادن هویت‌ثروتمندی خود به مصرف نمایشی روی آوردند و در ادامه نیز، زنان و دیگر اعضای خانواده عهده‌دار نقش نبابتی مصرف برای تقویت هویت منزلتی مرد شده و از این طریق به بازتابندگی هویت مردانه می‌پردازند. مردان با مدیریت بدن خویش در قالب رژیم غذایی، ورزش، مراقبت‌های بهداشتی و آرایش، هویت ویژه‌ای برای خود می‌آفرینند تا از دیگران متمایز باشند امروزه یک مرد با هویت مردانه می‌تواند از طریق الگوی مصرف، هویتی غیر از مرد بودن برای خود ایجاد کرده و حس چه کسی بودن را برای خود به دست آورد.در دوره پست مدرن مردان هم با استفاده از مصارف خاص مانند پوشاک، آرایش مو، خوراک و ... سعی در خلق هویت دلخواه خود داشتند.در این دوره، تعدادی از مردان جوان را میبینیم که در قالب گروه‌های جدید مصرفی، سعی در خلق هویتی تازه برای خود داشتند.مردانی که حس هویت و اینکه چه کسی هستند را مانند زنان؛ از مصرف خود بهدست میآوردند.

مصرف‌زدگی مردان در ایران

برمبنای گزارش‌ها؛ ایران، هفتمین واردکننده لوازم آرایشی در جهان است و در طی سال های اخیر، مردان ایرانی نیز به سمت مصرف لوازم آرایشی روی آورده‌اند. 60% از مردان، تمایل به انجام دادن عمل جراحی زیبایی دارند. امروزه؛ پسران ایرانی به تناسب اندام و مصرف متظاهرانه اهمیت می‌دهند، کارشناسان این امر را ناشی از تغییر در ارزش‌های اجتماعی ایران می‌دانند. برخی پسران جوان گرایش به آرایش و پوشش‌های نسبتا زنانه داشته، شبیه همان خدماتی که در گذشته مخصوص آرایشگاه‌های بانوان بود با ورژن بالاتر ببرای مردان ارائه می‌شود.

پیامدهای مصرف‌زدگی مردان

• مصرف متظاهرانه؛ شخصیت مرد را در حد کالاهای مصرفی تنزل داده و تبدیل به موجودی بیگانه با ارزش‌های متعالی می‌سازد.
• مصرف‌زدگی؛ کارکردهای اقتصادی و جنسیتی هریک از دو جنس را درهم آمیخته، هویت جنسیتی مردانه را مخدوش و تضعیف می‌کند.
• چشم‌وهمچشمی؛ موجب رقابت منفی شده، مصارف تجملاتی، اقتصاد خانواده را فلج و مردان را دچار ورشکستگی و خواری می‌سازد.
• مصرف‌زدگی؛ موجب حرام‌خواری می‌شود، حرام‌خواری‌ای که در قرآن، آتش‌خواری دانسته شده و بر آلودگی نسلی تأثیر می‌گذارد.
• غیر بهداشتی یا شیمیایی بودن محصولات آرایشی، موجب شیوع بیماری‌های زیادی در بین مصرف کنندگان می‌شود.

اصلاح الگوی مصرف مردانه بر مبنای اسلام

الگوی مصرف مردانه در اسلام، مبتنی بر عنصر جنسیت است. جامعه‌پذیری جنسیتی اصل راهبردی است که پسران را برای احراز موقعیت پدری، شوهری و تأمین کننده معیشت خانواده پرورش داده و ملتزم به الگوی صحیح مصرف مردانه می‌سازد.

در الگوی مصرفی اسلام؛ ضمن تأکید بر بهره‌وری، تأمین معاش و رفاه خانواده بر دوش مرد است و به مردان سفارش می‌شود که با آینده‌نگری، اقتصاد خانواده را مدیریت پس‌انداز داشته باشند. طبق روایتی از امام صادق(ع)؛ سلمان فارسی همیشه مصارف سالانه خود را پس‌انداز کرده و معتقد بود؛ نفس انسانی در صورت عدم تأمین معیشت، مضطرب است.

منابع

• قرآن کریم
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۵ش.
• ایلمونن، کاج، «تفاوت‌های ساختاری در مصرف زنان و مردان»، پایگاه تحلیل و اطلاع‌ رسانی فرهنگ و علوم انسانی، تاریخ درج مطلب: 4 اسفند 1393ش.
• «برخى از پسران تقليد از آرايش دختران را فخر مي‌دانند»، خبرگزاری صدای افغان، تاریخ درج مطلب: 1 اردیبهشت 1391ش.
• «تفاوت خرید کردن در زنان ونوسی و مردان مریخی»، پایگاه خبری برترین‌ها، تاریخ درج مطلب: 21 آذر 1396ش.
• جمعی از نویسندگان، شاخص‌های سبک زندگی اسلامی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. ۱۳۹۴ش.
• جوادی‌آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسراء، 1395ش.
• حبیبی، ظاهر، «اسراف و عوامل آن از دیدگاه اسلام»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 30 دی 1389ش.
• دگانگ، مارگارت، «نقش جنسیت خریداران در فرایند فروش»، مترجم، زینب مهدی‌پور، وب‌سایت خویه، تاریخ بازدید مطلب: ۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
• رحمانی، جواد، «مقایسه الگوی مصرف میان جوان ایرانی و غیرایرانی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوز، تاریخ درج مطلب: 23 دی 1388ش.
• سفیری، خدیجه و معروف‌پور، مینا، «ارائه الگوی تعارض هویتی زنان»، زن و مطالعات خانواده، شماره۳۸، زمستان ۱۳۹۶ش.
• سیدمحمد، «آرایش های غلیظ زنانه بر سر و صورت پسران جوان دانشجو»، وب‌سایت گناه‌شناسی، تاریخ درج مطلب: 21 مهر 1401ش.
• شیرمحمدی،‌ یزدان و هاشمی باغی، زینب، «تحلیــل اثــر مصــرف نمایشــی بــر انگیــزه خریــد مجــدد مصرفکنندگان به واسـطه ابعاد فرهنگی هافسـتد، انگیزههای سـودمندی و انگیزههـای لذتجویانـه (مـورد مطالعـه: برنـد طـای ســپاهان)»، دوماهنامه بررسی‌های بازرگانی، شماره 126، مرداد و شهریور 1403ش.
• صالحی، غلامرضا، «امام صادق(ع) و اصلاح الگوی مصرف»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 10اسفند 1399ش.
• صادقی، رقیه، «زنان و الگوی اسلامی مصرف»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آذر ۱۴۰۲ش.
• صدرالدين شيرازى، محمد بن ابراهيم، شرح أصول الكافي (صدرا)، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى‏، 1383ش.
• عظیم‌زاده آرانی، محبوبه، «اسلام و اصلاح الگوی مصرف»، فرهنگ کوثر، شماره 82، سال 1389ش.
• کلینی، ابوجعفر، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
• مکنون، ثریا و عطائی‌آشتیانی، زهره، «شکل‌گیری مبانی «نظام الگوی مصرف»، «انتخاب نیاز» و «جنسیت»، زن در فرهنگ و هنر، شماره۱، پاییز ۱۳۹۰ش.
• موذن سلطان‌آبادی، معصومه و مریجی، شمس‌الله، «بررسی مناسبات هویت و جنسیت با مصرف در دو رهیافت غربی و اسلامی»، دو فصلنامه دین و سیاست فرهنگی، شماره ۲، اسفند ۱۳۹۵ش.
• نقدی، اسداله و دیگران، «تحلیل جامعه‌شناختی بازتعریف هویت اجتماعی زنان در پرتو تمایلات مصرف‌گرایانه مورد مطالعه: زنان متولد دهه‌های۵۰، ۶۰ و ۷۰ شهر اصفهان»، جامعه‌شناسی کاربردی، شماره۴، زمستان ۱۳۹۷ش.
• «نگاهی به عوارض لوازم آرایشی – بهداشتی و روشهای زیبایی متداول در جامعه امروزی»، وب‌سایت طب شیعه، بازدید مطلب: 16 آبان 1404ش.
• نوربخش، سیدنوید و دیگران، «مصرف نمایشی جوانان: آیندهی مصرفگرایی»، آينده‌پژوهي مديريت، شماره 115، زمستان 1397ش.
• هاشمی‌علی‌آبادی، سیداحمد و خسروی، جواد، «بررسی چرایی تفاوت شیوه‌های تربیتی دختران پسران در خانواده با تکیه بر آیات و روایات»، فصلنامه پژوهش‌های اعتقادی- کلامی، سال 12، شماره ‌48، زمستان 1401ش.