پیشنویس:نشریههای قدیمی افغانستان
.نشریههای قدیمی افغانستان؛ رسانههای مکتوب و اثرگذار بر فرهنگ و جامعه افغانستان در نیمۀ دوم قرن نوزدم و نیمۀ اول قرن بیستم.
نشریههای قدیمی افغانستان بازتابی از تحولات فکری و فرهنگی جامعه در طول نیم قرن تاریخ این کشور بودند. در نیمۀ دوم قرن نوزدهم، نشریاتی مانند شمسالنهار و کابل پلی بین سنت و تجدد و نخبگان را با مفاهیم مدرنیته آشنا کردند.
در دورۀ بعد، سراجالاخبار به رهبری محمود طرزی، گفتمان ناسیونالیسم و تجددخواهی را ترویج کرد و به نقد ساختارهای سنتی پرداخت. این نشریه نقش مهمی در بیداری سیاسی و گسترش آموزش همگانی داشت.
در نیمۀ اول قرن بیستم نشریۀ ارشاد النسوان تأسیس شد و این نشریه با محتوای آموزشی، اجتماعی و فرهنگی، نقش مهمی در آگاهیبخشی و تشویق زنان به مشارکت در عرصههای علمی و اجتماعی ایفا کرد.
مفهومشناسی نشریههای قدیمی افغانستان
نشریات قدیمی افغانستان بهعنوان رسانههای مکتوب دورههای تاریخی مختلف، ابزارهای انتقال مفاهیم مدرنیته، ناسیونالیسم و ایدئولوژیهای سیاسی به شمار میروند. این نشریات با کارکرد دوگانۀ اطلاعرسانی و آموزشی، نقش مؤثری در شکلدهی به گفتمانهای فکری و فرهنگی ایفا کردند.[۱]
از منظر ساختاری، اغلب با حمایت دولتی منتشر شده و از چاپ سنگی تا روشهای پیشرفتهتر را در بر میگرفت. محتوای آنها ترکیبی از اخبار داخلی و خارجی، تحلیلهای سیاسی، مسائل اجتماعی و مطالب علمی بود. از نظر زبانی، بهطور عموم به زبان فارسی و با تأثیرپذیری از ادبیات کلاسیک و واژههای عربی منتشر میشد.
محققان این نشریات را بهعنوان آرشیوی ارزشمند، اسناد معتبری برای مطالعه تحولات تاریخی، فرهنگی و سیاسی افغانستان میدانند که در ایجاد فضای نقد اجتماعی و بسترسازی برای تحولات فکری نقش غیرقابل انکار داشت.[۲]
تاریخچه نشریههای افغانستان
شمسالنهار نخستین تجربه مطبوعاتی
شمسالنهار بهعنوان نخستین نشریۀ رسمی افغانستان، در دوران شیرعلیخان با نگارش مولوی عبدالقادر پیشاوری به زبان فارسی منتشر شد. این نشریه هفتگی که با حمایت مالی دولت در چاپخانه دولتی چاپ میشد، نقش مهمی در اطلاعرسانی و آشنایی نخبگان با تحولات جهانی ایفا کرد. فعالیت آن تا زمان حملۀ دوم انگلیس در ۱۸۷۹م ادامه یافت و پس از درگذشت شیرعلیخان متوقف شد. شمسالنهار بهعنوان «مادر مطبوعات افغانستان» شناخته میشود.[۳]
دوران امیر حبیبالله و تولد نشریات نوین
با روی کار آمدن امیر حبیبالله، پس از ۲۸ سال وقفه، نشریه سراجالاخبار در ۱۹۰۶ مجوز انتشار یافت. این نشریه که ابتدا توقیف شد، با تلاشهای محمود طرزی احیا شد و به مدت ۸ سال به فعالیت ادامه داد. در همین دوره، سراجالاطفال بهعنوان نخستین نشریۀ ویژه کودکان توسط طرزی منتشر شد که هر ۱۵ روز یکبار انتشار مییافت و پس از ۱۶ شماره تعطیل شد.[۴]
دوره امیر امانالله
دوران امانالله خان شاهد گسترش کمّی و کیفی مطبوعات بود. سراجالاخبار با نام جدید «امان افغان» به فعالیت ادامه داد و تعداد نشریات به ۲۳ عنوان در قالب روزنامه، مجله هفتگی، ماهنامه، فصلنامه و سالنامه رسید. این نشریات بهطور عموم به زبان فارسی منتشر میشد. اولین نشریۀ غیردولتی بهنام «انیس» بود که در ۱۹۲۷م به زبان پشتو منتشر شد و نیز نشریه «افغان» به دو زبان فارسی و پشتو تأسیس شد. همچنین این دوره زمینهساز رشد مطبوعات مستقل و تنوع ژانرهای انتشاراتی از روزنامه تا سالنامه بود.[۵]
نوسانات نشریات از نادرشاه تا دهه دموکراسی
دورۀ محمدنادرشاه با حاکمیت نظام آمرانه بر مطبوعات همراه بود. در زمان محمدظاهر شاه، ابتدا فضای مطبوعاتی محدود شد، اما با صدارت شاه محمود خان، نشریات مستقل مانند ندای خلق، وطن و آیینه امکان انتشار یافتند. دهه دموکراسی (۱۹۶۳-۱۹۷۳) اوج آزادی مطبوعات بود که با تصویب قوانین جدید، نشریات حزبی و مستقل بهطور گسترده فعالیت کردند.[۶]
زمینههای فرهنگی و اجتماعی نشریههای قدیمی افغانستان
دوران بیداری اولیه و تأثیرپذیری از مدرنیته
در نیمۀ دوم قرن نوزدهم، افغانستان تحت حکومت شیرعلیخان شاهد نخستین مواجهههای جدی با مفاهیم مدرنیته و نظامهای اداری غربی بود. انتشار نشریۀ شمسالنهار (و به روایتی نشریۀ کابل در دورۀ محمداعظم خان) بازتابی از این تحول فکری بود که هدف آن اطلاعرسانی دولتی و آشنایی نخبگان با تحولات جهانی محسوب میشد. این نشریات در فضایی منتشر شدند که جامعۀ افغانستان هنوز در چارچوب ساختارهای سنتی قرار داشت و مطبوعات به مثابۀ پلی بین سنت و تجدد عمل میکردند.[۷]
عصر روشنفکری و ناسیونالیسم فرهنگی
در دورۀ امیر حبیبالله و امانالله، با بازگشت تحصیلکردگان از خارج و گسترش مدارس جدید، گفتمان ناسیونالیسم و تجددخواهی شکل گرفت. نشریۀ سراجالاخبار به سردبیری محمود طرزی، بهعنوان ارگان این جریان فکری، به ترویج مفاهیمی مانند وطنپرستی، قانونگرایی و آموزش همگانی پرداخت. در این دوره، مطبوعات به ابزاری برای نقد ساختارهای سنتی و ترویج ارزشهای مدرن تبدیل شدند و بر شکاف بین نسل قدیم و جدید تأثیر گذاشتند.[۸]
ویژگیهای نشریات قدیمی افغانستان
- وابستگی به حاکمیت و دولت: اغلب نشریات با حمایت مالی دولت منتشر میشدند و بهعنوان ابزار تبلیغاتی حکومت عمل میکردند؛
- تأثیرپذیری از تحولات سیاسی: انتشار یا توقف نشریات بهطور مستقیم تحت تأثیر کودتاها، تغییر و مداخلات خارجی بود؛
- حاکمیت زبان فارسی: زبان فارسی بهعنوان زبان اصلی و مسلط در اکثریت قریب به اتفاق نشریات قدیمی افغانستان مورد استفاده قرار میگرفت. این مسأله بهوضوح نشان دهندۀ جایگاه ریشهدار این زبان در عرصه فرهنگ، ادب، سیاست و سبک زندگی افغانستان تا دورههای متأخر بود؛
- کارکرد آموزشی و روشنفکری: بسیاری از نشریات بهویژه در دورههای اصلاحات، نقش انتقال دانش و بیداری اجتماعی را ایفا میکردند؛
- محدودیتهای زیرساختی: کمبود امکانات چاپ، پایینبودن تیراژ و مشکلات مالی از موانع اصلی تداوم فعالیت نشریات بود.[۹]
شمسالنهار
شمسالنهار نخستین روزنامۀ رسمی افغانستان در دورۀ دوم پادشاهی امیرعلی شیرخان در ۱۸۷۵م تأسیس شد. افغانستان پس از هندوستان، قفقاز و ایران چهارمین کشوری است که روزنامهای به زبان فارسی منتشر کرد.[۱۰]
اولین شماره شمسالنهار
چاپ نخستین شمارۀ این روزنامه، هفتۀ آخر شعبان[۱۱] مصادف با 15 ذیالحجۀ 1290ق بوده است.[۱۲]
مسئولین شمسالنهار
شمسالنهار با پیشنهاد سید جمالالدین و توسط امیرعلی شیرخان تأسیس شد. مدیریت آن نیز با میرزا عبدالعلی بود.[۱۳]
هدف شمسالنهار
شمسالنهار در راستای اصلاحات کشور و انتشار اخبار، گزارشها، اعلامیهها و بیانیههای دربار و با هزینه و سرپرستی دربار ایجاد شد.[۱۴]
شکل شمسالنهار
شمسالنهار در 16 صفحه، در اندازههای 5/15 اینچ عرض و 10 اینچ طول در چاپخانۀ دولتی[۱۵] به چاپ میرسید.[۱۶] متن آن با خط نستعلیق در کاغذ سفید نوشته شده و امور نشریات بهصورت سیستم سنگی یا لیتوگرافی صورت میگرفت. همچنین، از خطکشی و کارهای هنری برای تزیین قالب استفاده میشد.[۱۷]
در صفحۀ اول روزنامه عنوان شمسالنهار کابل بین صورت دو شیر که هر دو در یک دست شمشیر و در دست دیگر عنوان شمسالنهار کابل را دارند جلب توجه میکرد.[۱۸] دو شمشیر کنایه و اشارهای به اسم امیر داشت که از كلمۀ شیر و علی ساخته شده و لقب حضرت علی، اسدالله، یعنی شیر خدا بود.[۱۹] بعد از آن نام و تاریخ به قمری نوشته شده و شرح اشتراک نیز پس از آن ثبت شده است.[۲۰]
علاوهبر آن، در سه طرف سرلوحۀ شیر و شمشیر جریده شعر زیر درج شده است:[۲۱]الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
قیمت شمسالنهار
اشتراک اخبار در صورت پیش خرید 20 روپیۀ شاهی و بعد از انتشار 25 روپیۀ شاهی بود. همچنین قیمت اشتراک شش ماهه 10 روپیه و یک شمارۀ آن ده آنه بود.[۲۲]
ترتیب انتشار شمسالنهار
ترتیب انتشار روزنامۀ شمسالنهار در ابتدا بهصورت هفتگی و پس از شمارۀ نهم یا دهم بهصورت ماهنامه منتشر شد.[۲۳]
محتوا شمسالنهار
محتوای شمسالنهار، شامل اطلاعات و اخبار خارج و داخل از روزنامههای داخلی و خارجی ترجمه شده[۲۴] و غالب مطالب آن برگرفته از روزنامههای هندی و اردوی چاپ هند بود.[۲۵] از روزنامههای اخبار عالم، اخبار عام لاهور، اخبار کوه نور، طلسم حیرت، اخبار انجمن پنجاب نیز در شمسالنهار بهعنوان منبع نام برده شده است.[۲۶]
در شمارۀ 11 نشریه، از بدخشان خبری کار شده و از لفظ انگلیسی «کارسپاندت» برای نامهنگاری استفاده شده که نشان میدهد شمسالنهار از نامهنگاران در برخی نقاط کشور بهره میبرده است. مقالات و مطالب این نشریه توسط «عبدالقادر پیشاوری» و تعدادی از مترجمها نوشته میشد.[۲۷]
اولین مترجمان شمسالنهار
در میان مطالب شمسالنهار ترجمههایی نیز بهچشم میخورند. بنابراین، اولین نسل مترجمان رسمی افغانستان را میتوان به دوران امیر شیرعلیخان منتسب کرد. این مترجمان به ترجمۀ برخی مطالب از مجلات خارجی اقدام و سپس آن را در شمسالنهار منتشر میکردند و بدین ترتیب بسیاری را از تحولات خارج از افغانستان، آشنا کردند.[۲۸]
توزیع در خارج از افغانستان شمسالنهار
در یکی از اعلانهای شمسالنهار با عنوان اطلاع ضروری متنی خطاب به خوانندگان سرزمین هند و پشتونستان آمده که نشان میدهد این اخبار در سرزمینهای خارج نیز خواننده داشته است.[۲۹]
پایان شمسالنهار
شمسالنهار بهمدت 5 سال منتشر و در نهایت پس از حملۀ انگلیسیها نشر آن در 1878م متوقف شد.[۳۰]
تأثیر شمسالنهار بر تحول فکری و فرهنگی افغانستان
روزنامه شمسالنهار بهعنوان نخستین نشریۀ رسمی افغانستان، نقش مهمی در تحولات فکری و فرهنگی این کشور ایفا کرد. این روزنامه با انتشار اخبار، تحلیلهای سیاسی و ترجمۀ متون خارجی، پنجرهای به سوی جهان خارج گشود و نخبگان افغانستان را با مفاهیم مدرنیته و تجدد آشنا ساخت. از سوی دیگر فعالیت شمسالنهار زمینهساز تولد مطبوعات نوین در افغانستان شد و الگویی برای روزنامهنگاری مدرن ارائه داد.
همچنین، شمسالنهار با ایجاد فضای نقد و گفتوگو، بستر لازم برای شکلگیری گفتمانهای روشنفکری را فراهم آورد. این نشریه بهعنوان الهامبخش نسل بعدی روزنامهنگاران، از جمله محمود طرزی، نقش کلیدی در تأسیس مطبوعات مستقل و گسترش فرهنگ مکتوب در افغانستان داشت.[۳۱]
سراجالاخبار
سراجالاخبار بعد از شمسالنهار دومین روزنامهای بود که به زبان فارسی در افغانستان چاپ و منتشر شد. محمود طرزی با انتشار این روزنامه، کانون تازۀ فکری در افغانستان به وجود آورد. از جمله موضوعات این روزنامه میتوان به موضوعات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اشاره کرد که در قالب نثری خاص و محتوایی غنی تولید میشدند.
تاریخچه سراجالاخبار
سراجالاخبار بهعنوان یک روزنامۀ دولتی در دو دوره منتشر شد و فرازوفرودهایی را طی کرد: دورۀ اول: اولینبار این روزنامه تحت نظر عبدالرئوف، مدرس مدرسۀ شاهی افغانستان در 22 عقرب (دی) 1284ش، بهصورت رسمی منتشر شد.
این روزنامه در دورۀ اول بهنام سراجالاخبار افغانستان معروف بود که پانزده روز یکبار منتشر میشد.[۳۲] عبدالرئوف در مقدمۀ اولین شماره به ضرورت نشر اخبار اشاره کرده و از آیات قران و گفتههای پیامبر استفاده کرد.[۳۳] در صفحۀ اخبار آن «سراجالاخبار افغانستان» به خط ثلث عربی نگارش شده و در بالای صفحه این دو بیت نوشته شده بود:[۳۴]الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیقبعد از انتشار یک شماره در 36 صفحه،[۳۵] انگلیسیها، واکنش تندی را نسبت به نشریه نشان داده و با متقاعد ساختن شاه، نشریه را متوقف و مصادره کردند.[۳۶] دورۀ دوم: سراجالاخبار بعد از شش سال خلأ فرهنگی و مطبوعاتی در 16 میزان (مهر) 1290ش،[۳۷] با مسئولیت و سردبیری محمود طرزی انتشار یافت.[۳۸]
موضوع سراجالاخبار
سراجالاخبار یک نشریۀ خبری، سیاسی و اجتماعی بود.[۳۹] مضمون اصلی نشریه را ناسیونالیزم آمیخته با پاناسلامیسم[۴۰] و مجادله با استعمار تشکیل میداد. ترویج معارف، مجادله با خرافات و تعلیم زبان پشتو هم از اهداف آن به شمار میرفت انتقاد غیرمستقیم به ناکارآمدی و راحتطلبی شاه و حاکمیت نیز در آن نوشته میشد.[۴۱] در این اثر تمام ژانرهای مطبوعاتی مانند ژانرهای اطلاعی، علمی، تحلیلی، تبلیغی، ادبی و بدیعی، دیده میشد.[۴۲]
شکل و تیراژ سراجالاخبار
سراجالاخبار در سال اول با حروف سنگی نستعلیق[۴۳] و در سالهای بعدی با خط چاپی و حروف طباعتی منتشر شد و با چاپ عکس، شکل بهتری به خود گرفت.[۴۴] اندازۀ کاغذ اخبار 24*23 سانتیمتر و تیراژ آن در اوایل 500 شماره بود که بعد از مدتی به 1000 شماره افزایش یافت.[۴۵] از شمارۀ اول تا شمارۀ دوازدهم این نشریه، شامل 11 صفحه و از شمارۀ دوازده به بعد در 16 صفحه منتشر شد.[۴۶]
شمارههای بیست و چهارگانۀ نشریه نیز در پایان هر سال در یک مجلد منتشر میشد. همچنین در پایان هر سال، رسالهای بهعنوان ضمیمۀ سراجالاخبار به خوانندگان نشریه هدیه میشد. از آغاز سال هشتم، نشریۀ سراجالاطفال که طرزی راهاندازی کرده بود، بهعنوان ضمیمۀ سراجالاخبار افغانیه به خوانندگان هدیه میشد.[۴۷]
نثر سراجالاخبار
نثر روزنامه، آمیزهای از فـارسی کهن و فـارسی متعارف در افغانستان و ایران بود. نفوذ واژههای عربی بر نـثر نشریه بهگونهای بود کـه نشریه، واژههای انگلیسی، روسی و نامهای خاص را بـه تـقـلیـد از واژههـای عربی بـه کار میبرد؛ برای مثال، غـزته، تلغراف، میقروسکوب، رنغون و سانفرانسیسقو. همچنین، به کاربردن واژهها و ترکیبهای زیبا از جمله دلآگاه، ترقیگستر، معرفتپرور، نکتهدان، هیچمدان، فسونانگیز، رزمگاه، بودوباش، در خور یادآوری است. علاوه بر آن، اشعار فـارسی در روزنـامـه بازتاب یافته است.[۴۸]
محتوای سراجالاخبار
محتوای سراجالاخبار بسیار متعدد و متنوع بود و طرز فکر مردم قرن 19 و 20م را نشان میداد. این روزنامه، بخشهای بسیار سادۀ اصول علوم جدید را مطرح کرده و نگارش ساده و علمی را وارد زبان فارسی کرد و زبان عامیانۀ دری را در نوشتۀ نظم و نثر وارد کرد. سراجالاخبار آثار پشتو را برای اولینبار منتشر کرد و همچنین تحقیقاتی در تاریخ و ادبیات افغانستان انجام داد. در شعر نیز با نشر آثار متقدمان، موضوعات اجتماعی، علمی، سیاسی و انتقادی را بیان کرد.[۴۹]
سراجالاخبار جنبههای مختلف زندگی مردم افغانستان را منتشر میکرد. ستونهایی همچون زنان نامور جهان، علم ثروت، مقالات صحیه و طبیه، هوای کابل و مقالات فنیه[۵۰] در آن نوشته میشد و هدف این بود که به مردم نشان دهد در جهان چه میگذرد. علاوه بر آن، مطالب ضداستعماری نیز در این نشریه، منتشر میشد.[۵۱]
مباحثه پیرامون علم و دین در نوشتههای روزنـامۀ سراجالاخبار بازتاب فروانی داشت. همچنین، پخش و تبلیغ اندیشههای آزادیخواهانه و استقلالطلبانه در صفحههای نشریه جایگاه مهمی داشت.[۵۲]
اهداف سراجالاخبار
از جمله اهداف اصلی این نشریه را بیداری و آگاهی مردم، ایجاد حس آزادیخواهی،[۵۳] پیشرفت، تغییر سبک زندگی،[۵۴] نوگرایی، پرورش روحیۀ میهنپرستی و مبارزه با استعمار و کسب استقلال افغانستان از استعمار انگلیس میدانند. همچنین هدف از نشر مطالبی در مورد پیشرفت کشورهای دیگر، توجه دادن حکومت و تشویق مردم در جهت رشد و توسعه انسانی و ارتباط افغانستان با جهان بوده است.[۵۵]
اثرگذاری سراجالاخبار در داخل کشور
سراجالاخبار نقش مهمی در تاریخ استقلال و آزادی افغانستان ایفا کرد و محل تربیت نسل جدیدی از آزادیخواهان و روشنفکران شد.[۵۶] سراجالاخبار را میتوان بنیانگذار ترجمههای ادبی و علمی در افغانستان خواند. از طریق ترجمه بعضی از همکاران سراجالاخبار و بهویژه شخص محمود طرزی، خوانندگان این نشریه با منابع ادبی غربی و ترکی آشنا شدند. گروهی نیز معتقدند که سراجالاخبار کانون پرورش اندیشه مشروطیت و استقلالخواهی بوده است. انتشار سراجالاخبار در ایجاد افکار عامه و بیداری شعور سیاسی در بین جوانان افغانستان تأثیر بسیاری داشته است.[۵۷]
روزنامهنگارانی که در دامان سراجالاخبار پرورش یافتند نهتنها در روزنامهنگاری دورههای بعدی، بلکه در عرصههای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور نیز به چهرههای درخشانی بدل شدند. انتشار تازهترین دستآوردهای علوم و تکنولوژی در سراجالاخبار در بالا بردن سطح آگاهیهای علمی مردم اهمیت بسیاری داشته است.
همچنین نشریه در گسترش شعر تعلیمی، انتقادی و طنز، کار درخشانی انجام داده است. سراجالاخبار از طریق ایجاد یک شبکۀ اطلاعرسانی، در ایجاد و گسترش فرهنگ مطالعه در افغانستان نیز اهمیت فراوانی داشته است.[۵۸]
اثرگذاری سراجالاخبار در خارج کشور
در دوران جنگ جهانی اول، سراجالاخبار نشریۀ شناخته شدۀ فارسیزبان بود که در کشورهای آسیای میانه، ایران و هند هواداران زیادی داشت.[۵۹] سراجالاخبار در محافل آزادیخواهان هند و مشروطهطلبان ایران و جوانان آسیای میانه نیز تأثیرگذار بود.[۶۰] چنانکه جوانان تاجیک به پیروی از اشعار تنبیهی سراجالاخبار شعر میسرودند.[۶۱]
پایان سراجالاخبار
انگلیسیها نسبت به انتشار سراجالاخبار واکنش نشان دادند و شاه هم به طرزی اخطار داد. پس از مدتی امکانات مالی نشریه را قطع کردند و دستور به تغییر محل نشریه داده شد. در 1297ش این روزنامه برای همیشه، متوقف شد.[۶۲]
نگهداری سراجالاخبار
علاوهبر کتابخانۀ عامۀ افغانستان، مجموعۀ کامل سراجالاخبار در پژوهشکدۀ بینالمللی تاریخ اجتماعی آمستردام نگهداری شده و برای پژوهشگران و علاقهمندان قابل دسترس است.[۶۳] همچنین، مجموعههای ناقص سراجالاخبار در کتابخانههای مرکزی دانشگاه تهران، ابنمسکویه (اصفهان)، حقی اوز تاریخ کتبخانه سی (اسلامبول)، ایندیا آفیس (لندن)، بودليان (آکسفورد)، کنگرۀ آمریکا و دانشگاه پرینستون وجود دارد.[۶۴]
سراجالاطفال
سراجالاطفال، نشریهای است که در سال آخر سلطنت امیر حبیباللهخان و به سردبیری محمود طرزی در کابل، آغاز به کار کرد. هدف از چاپ این نشریه، ارتقاء سطح فکری کودکان افغانستان با بیان مطالب علمی و تربیتی به زبان ساده بود.
تاریخچه سراجالاطفال
- با گذشت 45 سال از آغاز نخستین نشریۀ افغانستان تا سال 1297ش، هیچ نشریهای برای نوجوانان و جوانان وجود نداشت.[۶۵] این در حالی است که 7 سال پیش از انتشار سراجالاطفال، محمود طرزی در 16 شهریور 1290ش اولین شمارۀ نشریۀ «سراجالاخبار» را منتشر کرده بود.[۶۶]
- محمود طرزی از آغاز انتشار سراجالاخبار به خوانندگان خود وعده داد که بعد از پایان هر سال کاری، یک هدیه به خوانندگان و مشترکان خود خواهد داد. او کتابهای مختلفی تا سال ششم انتشار نشریه به مشترکان هدیه داد اما در سال 1297ش که سال هشتم انتشار سراجالاخبار در پیش بود، محمود طرزی به خوانندگان خود وعده داد که در این سال نشریۀ مخصوص کودکان افغانستان را منتشر خواهد کرد.
- در 15 مهر 1297ش اولین شمارۀ سراجالاطفال که با سراجالاخبار ضمیمه بود در 4 صفحه در کابل منتشر شد.[۶۷] در زمان انتشار نخستین شمارۀ سراج الاطفال، از عمر آموزش و پرورش افغانستان بهشکل مدرن، چند سالی میگذشت.[۶۸] شش شماره از سراجالاطفال در دورۀ حبیبالله و ده شماره در دوران امانالله خان منتشر شد.[۶۹]
- سراجالاطفال دارای دو دورۀ انتشار است. نخست بهعنوان ضمیمۀ سراجالاخبار افغانیه از 15 مهر تا 27 آذر 1297ش در 5 شماره انتشار یافت.[۷۰] هرچند انتشار سراجالاخبار بهصورت جداگانه هم انجام میشد.[۷۱] در دورۀ دوم نیز این نشریه بههمراه روزنامۀ امانافغان توزیع شد.[۷۲]
موضوع سراجالاطفال
سراجالاطفال، مطالب و معلومات دینی، اخلاقی[۷۳] و دانش و پیشرفتهای روز جهان[۷۴] و اخبار دگرگونیهای جهان صنعت و زراعت[۷۵] را به زبان ساده و روان عرضه کرده و بدینترتیب در پرورش ذهن و تربیت اطفال نقش پررنگی داشت.[۷۶]
در سرمقالۀ اولین شماره، محمود طرزی نوشت که سراجالاطفال، خوانندگان را از علوم و فنون نو و تربیت و آداب عقلپسند آگاه میکند، دماغها را به نکتههای درسآموز و حکایات فایدهاندوز، روشن میکند و در مکتب با کلمات ساده و شیرین دری ساعت خوشی را پدید میآورد.[۷۷]
هدف سراجالاطفال
سراجالاطفال با هدف آگاهی جوانان و تعلیم مسائل تربیتی، تعلیمی، سرگرمی و دینداری منتشر شد. این نشریه، مطابق با اخبار مکاتب عالی در کشورهای پیشرفته، برای مطالعه و پرورش ذهن شاگردان آن زمان تأسیس شد.[۷۸]
قالب سراجالاطفال
سراجالاطفال در قالب شعر و داستان[۷۹] منتشر میشد. در این نشریه اشعاری به زبان کودکانه، بازیهای فنی و برخی مسائل علمی به زبان ساده برای کودکان مطرح شده است.[۸۰] بخشی از شعر چاپ شده در شمارۀ ششم سال 1337ش در نشریه سراج الاطفال به شرح زیر است:[۸۱]الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
شکل سراجالاطفال
از نظر صفحهآرایی، سراجالاطفال شبیه سراجالاخبار بود و در وسط این نشریه، لوگوی آن به خط ثلث نوشته شده و در سمت راست آن نیز دربارۀ اشتراک نشریه مطالبی آمده بود. همچنین، در سمت چپ نام محمود طرزی بهعنوان مدیر مسئول نشریه دیده میشد.
در قسمت پایین سمت چپ این عبارت جلب توجه میکرد که «ضمیمه سراجالاخبار افغانیه با هم یکجا منتشر میشود و بهغیر از سیاست از همه چیز بحث میکند و مسلک (رویکرد) آن روشنسازی افکار اطفال مکاتب دولت افغانستان است».[۸۲] تعداد صفحات سراجالاطفال، چهارصفحه در اندازۀ 31 در 21 سانتیمتر بود که در مطبعۀ دارالسلطنه کابل هر پانزده روز یکبار به نشر میرسید.[۸۳]
قیمت سراجالاطفال
سراجالاخبار با قیمت اشتراک سالانه کابل و نواحی 5 روپیه، در شهرهای دیگر 7 روپیه و در خارج به قیمت 11 روپیه به فروش میرسید.[۸۴]
پایان سراجالاطفال
سراجالاطفال در زمانیکه طرزی مسئولیت وزارت خارجه را برعهده گرفت، از شمارۀ هشتم، سال هشتم به بعد همراه با سراجالاخبار از نشر بازماند و بعد از او به عبدالهادی داوی انتقال یافت.[۸۵] عبدالهادی داوی بهعنوان مدیرمسئول این نشریه پیشنهاد کرد شمارۀ شانزدهم با ارتقا سطح علمیِ مقالات، منتشر شود زیرا در آن زمان بیشترین خوانندگان سراجالاطفال بزرگسالان بودند.[۸۶] این دوره از سراجالاطفال نیز بعد از 16 شماره دیگر منتشر نشد.[۸۷]
ارشاد النسوان
- محمود طرزی مدیر مسئول نشریۀ سراجالاخبار، از همان آغاز انتشار نشریۀ خود به آموزش و پرورش بانوان نیز توجه نشان داد. از شمارۀ هفتم تا شمارۀ بیستوچهارم سال سوم سراجالاخبار افغانیه مباحث مربوط به زندگی خانوادگی و معرفی زنان نامآور در ستون نامآوران زنان جهان درج شد.[۸۸]
- علاوه بر چاپ خبرهایی دربارۀ زنان کشورهای دیگر، طرزی مقالههای متعددی نیز در این زمینه نوشت یا ترجمه کرد. روزنامههای فارسی همچون خاتونان ایران نیز در این روزنامه بازنشر میشد.[۸۹]
- طرزی هدف این ستون در سراجالاخبار را آگاهی زنان افغانستان از وضعیت دیگر زنان جهان و تدوین کتابی در این حوزه میدانست.[۹۰]
- بعد از گذشت نیمقرن از نخستین شمارۀ سراجالاخبار،[۹۱] در 1299ش روزنامهای با نام ارشادالنسوان با مدیریت همسر طرزی منتشر شد.[۹۲]
دور اول ارشاد النسوان
ارشادالنسوان در روز پنجشنبه اول فروردین 1300ش[۹۳] مطابق با سومین سال حکومت امانالله خان تأسیس شد.[۹۴] شماری از منابع نوشتهاند که این نشریه ششماه فعالیت کرد و سپس متوقف شد،[۹۵] اما شماری دیگر زمان تعطیلی آن را در سال 1307ش و همزمان با پایان سلطنت امانالله خان میدانند.
شکل و قالب ارشاد النسوان
از سمت راست به چپ این روزنامه، در ابتدا، سمبلی دیده میشود که در وسط آن، یک کتاب، شمشیر و دوات را بین دو خوشۀ گندم قرار دادهاند. عبارت «هفتهای یکبار نشر میشود» زیر قیمت نشریه به چشم میخورد.[۹۶] ارشاد بهصورت سه ستون در صفحه[۹۷] روی کاغذ نازک پستهای رنگ و در هشت صفحه به زبان دری منتشر میشد. تیراژ آن 300 شماره و اندازۀ آن در سال اول 15*10 اینچ و از شمارۀ یازده 9*11 اینچ بوده است.[۹۸]
مسئولین ارشاد النسوان
ارشادالنسوان با مدیریت اسمار سمیه معروف به «بیبی عربی»، همسر محمود طرزی آغاز به کار کرد. همچنین، روحافزا معروف به «منشیه»، دختر محمدزمان خان طرزی و خواهر حبیبالله خان سردبیری روزنامه را بر عهده داشتند.[۹۹] صاحب امتیاز این نشریه نیز دولت افغانستان بود.[۱۰۰]
مخاطبان ارشاد النسوان
ارشادالنسوان برای تمامی زنان افغانستان منتشر میشد، اما بهدلیل شروع تازۀ تعلیم و تربیت در کشور، مخاطبان زیادی نداشت.[۱۰۱] تنها گروه خاصی از زنان که باسواد، نیمهسواد یا از طبقۀ بالای کشور بودند، نشریه را دنبال میکردند.[۱۰۲]
محتوای ارشاد النسوان
ارشادالنسوان هفتهنامۀ ادبی، فرهنگی، اجتماعی و خبری بود که در کنار درج اخبار داخلی و خارجی و نوشتن از ترقی و انكشافات فرهنگی زنان در جهان، كشورهای اسلامی و کشورهای همسایه نیز مطالبی منتشر میکرد. همچنین اخبار مربوط به امور زنان افغانستان مثل میلهها و سرگرمیها نیز بخشی از ارشادالنسوان را به خود اختصاص میداد.[۱۰۳] وقایع سیاسی جهان، حوادث جالب، قصهها، اندرزها،[۱۰۴]
مسائل اخلاقی، تربیتی،[۱۰۵] آشپزی، خیاطی، بچهداری و خانهداری نیز از جمله موضوعاتی بودند که به آنها پرداخته میشد.[۱۰۶] در اين نشريه گاهی ملکه ثريا همسر شاه امانالله خان نيز نوشتههای روشنگرانهاي برای زنان مینوشت.
این مطالب، نهتنها زنان را در زندگی خانوادگی کمک میکرد؛ بلکه آنها را در جهت دستيابی به علوم و فنون معاصر و رسيدن به يک زندگی اجتماعی بهتر تشويق میکرد.[۱۰۷]
دورههای بعدی ارشاد النسوان
دورۀ دوم انتشار نشریه در آبان 1373ش در کابل در زمان برهانالدین ربانی[۱۰۸] زیر نظر ریاست امور زنان حکومت مجاهدین به سردبیری لیلا صراحت و صاحبامتیازی مؤسسۀ عالی نسوان در تیراژ 1000 نسخه در 8 صفحه به چاپ رسید اما در مهر 1375ش با سقوط کابل بهدست گروه طالبان [۱۰۹] از ادامۀ انتشار باز ماند.[۱۱۰]
پس از آن، با سقوط طالبان و روی کار آمدن دولت حامد کرزی دورۀ سوم ارشادالنسوان با عنوان ارگان انتشاراتی وزارت امور زنان در کابل، در سال 1380ش با مسئولیت نیلاب پژواک آغاز شد و به انتشار خود در 12 صفحۀ رنگی ادامه داد.[۱۱۱] پس از تحولات 1400ش این نشریه دیگر منتشر نشد.
موجودی ارشاد النسوان
شمارههای 15 و 16 این نشریه در وبسایت مرکز منبع معلومات افغانستان در دانشگاه کابل (ACKU) موجود است که اولی در روز پنجشنبه دوم ماه سرطان (تیر) و دومی در روز پنجشنبه 23 ماه سنبله (شهریور) 1300ش منتشر شده و هر دو هشت صفحه دارند.
نسخههای اصلی این نشریه در آرشیو ملی افغانستان نگهداری میشود. اکنون شماری از نسخههای دور سوم فعالیت این نشریه نیز در وبسایت مرکز منبع معلومات افغانستان در دانشگاه کابل موجود است.[۱۱۲]
پانویس
- ↑ علیآبادی، جامعه و فرهنگ افغانستان، ۱۳۹۵ش، ص359-370.
- ↑ علیآبادی، جامعه و فرهنگ افغانستان، ۱۳۹۵ش، ص359-370.
- ↑ علیآبادی، جامعه و فرهنگ افغانستان، ۱۳۹۵ش، ص359-370.
- ↑ علیآبادی، جامعه و فرهنگ افغانستان، ۱۳۹۵ش، ص359-370.
- ↑ علیآبادی، جامعه و فرهنگ افغانستان، ۱۳۹۵ش، ص359-370.
- ↑ علیآبادی، جامعه و فرهنگ افغانستان، ۱۳۹۵ش، ص359-370.
- ↑ علیآبادی، جامعه و فرهنگ افغانستان، ۱۳۹۵ش، ص359-370.
- ↑ علیآبادی، جامعه و فرهنگ افغانستان، ۱۳۹۵ش، ص359-370.
- ↑ علیآبادی، جامعه و فرهنگ افغانستان، ۱۳۹۵ش، ص359-370.
- ↑ انصاری، تحولات سیاسی و اجتماعی افغانستان، 1312ـ1259ش، ص۵۵.
- ↑ جعفری خانقاه، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، 1388ش، ص6.
- ↑ عصمتاللهی، نظام مطبوعات افغانستان، 1382ش، ص102.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص6.
- ↑ عصمتاللهی، نظام مطبوعات افغانستان، 1382ش، ص102.
- ↑ عصمتاللهی، نظام مطبوعات افغانستان، 1382ش، ص102.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص12.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص11.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص10.
- ↑ محمود،«شمسالنهار؛ اولین نشریۀ افغانستان»، وبلاگ افغانستان فردا.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص10.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص10.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص10.
- ↑ جعفری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص152.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص11.
- ↑ جعفری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص152.
- ↑ عصمتاللهی، نظام مطبوعات افغانستان، 1382ش، ص102.
- ↑ «پیشینه روزنامهنگاری در افغانستان؛ «شمسالنهار» نخستین نشریه»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «شمس النهار، اولین تجربه روزنامهنگاری تاریخ افغانستان»، وبسایت آواپرس.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص12.
- ↑ عصمتاللهی، نظام مطبوعات افغانستان، 1382ش، ص106.
- ↑ «سير روزنامه و روزنامه نگاري در افغانستان»، خبرگزاری آوا.
- ↑ جعغری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص139.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص41.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص38.
- ↑ محرابی، «شکوفایی نخستین نشریات فارسی چاپ افغانستان با شمسالنهار و سراجالاخبار»، 1388ش، ص66.
- ↑ جعفری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص139.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص59.
- ↑ جعفری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص139.
- ↑ کاویانی، «طرزی و سراجالاخبار»، وبسایت جدید آنلاین.
- ↑ نام یک ایدئولوژی است که در آن سعی بر این است که با اتحاد بین مسلمانان، هرگونه پیوند با میهن و قومیت با پیوندهای فراملیتی اسلام جایگزین شود.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1380ش، ج1، ص483.
- ↑ آهنگ، تجلیل و تعریف ژانرهای مطبوعاتی سراجالاخبار، 1381ش، ص153.
- ↑ کاویانی، «طرزی و سراجالاخبار»، وبسایت جدید آنلاین.
- ↑ ژوبل، تاریخ ادبیات افغانستان، 1388ش، ص183.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص59.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص48.
- ↑ آقابابایی دستجردی، «سراجالاخبار افغانیه»، 1396ش، ص229.
- ↑ کاویانی، «طرزی و سراجالاخبار»، وبسایت جدید آنلاین.
- ↑ ژوبل، تاریخ ادبیات افغانستان، 1388ش، ص183.
- ↑ پروین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراجالاخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، 1390ش، ص553.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص47.
- ↑ کاویانی، «طرزی و سراجالاخبار»، وبسایت جدید آنلاین.
- ↑ ژوبل، تاریخ ادبیات افغانستان، 1388ش، ص183.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص47.
- ↑ نادری، «یک سده روزنامه نگاری (سراجالاخبار صد ساله شد)»، وبسایت خراسان زمین.
- ↑ جعفری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص139.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1380ش، ج1، ص483.
- ↑ نادری، «یک سده روزنامه نگاری (سراجالاخبار صد ساله شد)»، وبسایت خراسان زمین.
- ↑ نادری، «یک سده روزنامه نگاری (سراجالاخبار صد ساله شد)»، وبسایت خراسان زمین.
- ↑ نادری، «یک سده روزنامه نگاری (سراجالاخبار صد ساله شد)»، وبسایت خراسان زمین.
- ↑ حبیبی، جنبش مشروطیت در افغانستان، 1363ش، ص119.
- ↑ جعغری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص139.
- ↑ کاویانی، «طرزی و سراجالاخبار»، وبسایت جدید آنلاین.
- ↑ پروین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراجالاخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، 1378ش، ص562.
- ↑ جعفری خانقاه، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، 1388ش، ص9.
- ↑ «سراج الاطفال نخستین نشریه کودکان افغانستان در یک قرن پیش»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «سراج الاطفال» نخستین نشریه کودکان افغانستان در یک قرن پیش»، خبرگزاری اطلس.
- ↑ «سراج الاطفال نخستین نشریه کودکان افغانستان در یک قرن پیش»، خبرگزاری فارس.
- ↑ یاوراکبری، «مدیریت و مالکیت مطبوعات در افغانستان»، 1386ش، ص2.
- ↑ پروین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراجالاخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، 1390ش، ص550.
- ↑ یاوراکبری، «مدیریت و مالکیت مطبوعات در افغانستان»، 1386ش، ص2.
- ↑ پروین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراجالاخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، 1390ش، ص550.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص66.
- ↑ جعغری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص140.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص61.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص66.
- ↑ «سراج الاطفال نخستین نشریه کودکان افغانستان در یک قرن پیش»، خبرگزاری اطلس.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص67.
- ↑ نیکطلب، «سیر تحول ادبیات کودک و نوجوان در افغانستان»، 1392ش، ص2.
- ↑ «سراج الاطفال نخستین نشریه کودکان افغانستان در یک قرن پیش»، خبرگزاری فارس.
- ↑ نیکطلب، «سیر تحول ادبیات کودک و نوجوان در افغانستان»، 1392ش، ص2.
- ↑ «سراج الاطفال نخستین نشریه کودکان افغانستان در یک قرن پیش»، خبرگزاری فارس.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص61.
- ↑ جعغری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص140.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص67.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص61.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص66.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص166.
- ↑ پروین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراجالاخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، 1390ش، ص559.
- ↑ عصمتی، ناموران زنان جهان در سراجالاخبار افغانیه، 1366ش، ص7.
- ↑ جعفری خانقاه، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، 1388ش، ص15.
- ↑ پروین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراجالاخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، 1390ش، ص560.
- ↑ بینوا، «ارشادالنسوان»، 1330ش، ص14.
- ↑ موحدی، «ارشادالنـسوان، نـخستین نـشریهی ویژۀی زنـان در افغانـسـتـان»، وبسایت مارو دارو.
- ↑ ارزگانی، «اولین نشریه ویژۀ زنان در افغانستان»، وبسایت نیمرخ.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص171.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص78.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص171.
- ↑ جعفری خانقاه، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، 1388ش، ص15.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص78.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص168.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص77.
- ↑ اوریا، «ارشادالنسوان»، وبسایت افغاندیک.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص78.
- ↑ جعفری خانقاه، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، 1388ش، ص15.
- ↑ جعفری خانقاه، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، 1388ش، ص16.
- ↑ نادری، «نخستین تجربۀ مطبوعات آزاد در افغانستان»، وبسایت خراسان زمین.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص78.
- ↑ ارزگانی، «اولین نشریه ویژۀ زنان در افغانستان»، وبسایت نیمرخ.
- ↑ جعفری خانقاه، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، 1388ش، ص16.
- ↑ جعفری خانقاه، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، 1388ش، ص16.
- ↑ ارزگانی، «اولین نشریه ویژۀ زنان در افغانستان»، وبسایت نیمرخ.
منابع
- آقابابایی دستجردی، «سراج الاخبار افغانیه»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، موسسۀ فرهنگی هنری کتاب مرجع، 1396ش.
- آهنگ، محمدکاظم، تجلیل و تعریف ژانرهای مطبوعاتی سراجالاخبار، کابل، پوهنتون کابل، 1381ش.
- آهنگ، محمدکاظم، سیر ژورنالیزم در افغانستان، کابل، انجمن تاریخ و ادب افغانستان اکادیمی، 1349ش.
- ارزگانی، «اولین نشریه ویژه زنان در افغانستان»، وبسایت نیمرخ، تاریخ درج مطلب: 28 آذر 1401.
- انصاری، فاروق، تحولات سیاسی و اجتماعی افغانستان، کابل، بینا، 1312ـ1259ش.
- اوریا، ناصر، «ارشادالنسوان اولین جریدۀ رسمی زنان و میرمن اسما رسمیه طرزی اولین ژورنالیست زن افغان بود»، وبسایت افغاندیک، تاریخ درج مطلب: 20 اسفند 1399ش.
- بینوا، عبدالرئوف، ارشادالنسوان، آریانا،1330ش.
- پروین، ناصرالدین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراج الأخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، مجلۀ بخارا، شمارۀ ۸۵، 1390ش.
- «پیشینه روزنامهنگاری در افغانستان؛ «شمسالنهار» نخستین نشریه»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 14 مهر 1394ش.
- تنویر، محمدحلیم، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، پاکستان، انستیتوت تحقیقات و بازسازی افغانستان در هلند، 1378ش.
- جعفری خانقاه، مهدی، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران با همکاری مرکز مطالعات و تحقیقات رسانهها، 1388ش.
- حبیبی، عبدالحی، جنبش مشروطیت در افغانستان، کابل، کمیته دولتی طبع و نشر ج.د.ا، 1363ش.
- ژوبل، محمدحیدر، تاریخ ادبیات افغانستان، کابل، میوند، 1388ش.
- «سراج الاطفال نخستین نشریه کودکان افغانستان در یک قرن پیش»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 28 دی 1395ش.
- «سراج الاطفال، نخستین نشریه کودکان افغانستان در یک قرن پیش»، خبرگزاری اطلس، تاریخ درج مطلب: 20 مهر 1396ش.
- «سير روزنامه و روزنامه نگاري در افغانستان»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ آبان ۱۳۸۷ش.
- «شمس النهار، اولین تجربه روزنامهنگاری تاریخ افغانستان»، وبسایت آواپرس، تاریخ درج مطلب: ۳ عقرب ۱۳۹۰ش.
- عصمتاللهی، محمدهاشم، نظام مطبوعات افغانستان، تهران، بیکران، 1382ش.
- عصمتی، معصومه، ناموران زنان جهان در سراجالاخبار افغانیه، کابل، شورای نشرات زنان، 1366ش.
- فرهنگ، میرمحمد صدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، تهران، عرفان، 1380ش.
- کاویانی، نجم، «طرزی و سراجالاخبار»، وبسایت جدید آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۸ آبان ۱۳۹۰ش.
- محرابی، «شکوفایی نخستین نشریات فارسی چاپ افغانستان با شمس النهار و سراج الاخبار»، کتاب ماه کلیات، تهران، خانۀ کتاب، 1388ش.
- محمود، شاهمحمود، «شمسالنهار؛ اولین نشریۀ افغانستان»، وبلاگ افغانستان فردا، تاریخ درج مطلب: 25 اردیبهشت 1392ش.
- موحدی، «ارشادالنـسوان، نـخستین نـشریهی ویژۀی زنـان در افغانـسـتـان»، وبسایت مارو دارو، تاریخ درج مطلب: 24 مرداد 1395ش.
- نادری، پرتو، «یک سده روزنامه نگاری (سراج الاخبار صد ساله شد)»، وبسایت خراسان زمین، تاریخ درج مطلب: ٢٦ مرداد ١٣٩٠ش.
- نادری، پرتو، نخستین تجربۀ مطبوعات آزاد در افغانستان، وبسایت خراسان زمین، تاریخ درج مطلب: 31 مرداد 1390ش.
- نیکطلب، پوپک، «سیر تحول ادبیات کودک و نوجوان در افغانستان» تهران، کتاب ماه کودک و نوجوان، 1392ش.
- یاوراکبری، علی، «مدیریت و مالکیت مطبوعات در افغانستان»، تهران، فصلنامۀ مطالعاتی و تحقیقاتی وسایل ارتباط جمعی رسانه، 1386ش.