پیشنویس:زیارت
زیارت؛ ملاقات پیشوایان دین یا حضور نزد قبر آنها یا اماکن مقدس با قصد تکریم.
زیارت در اسلام بهمعنای بازدید یا دیدار مشتاقانه و عاشقانه از مکانها یا دفن افراد مقدسی مانند پیامبران، امامان، امامزادگان، صحابه و دیگر چهرههای مورد احترام دینی است. این دیدار، همراه با احترام، تعظیم و انس گرفتن با شخص یا مکان مورد زیارت است و اغلب برای کسب فیض، برکت، وصل قلبی به حجت خدا و اعلام وفاداری انجام میشود. زیارت نه صرفا دیدار ظاهری، بلکه ارتباط قلبی و روحی با اهلبیت و بزرگان دین است و در منابع اسلامی فضیلت و آداب ویژهای برای آن ذکر شده است.
مفهومشناسی زیارت
زيارت، بهمعناى ميل به چيزى[۱] یا ملاقات كردن و به ديدار كسى رفتن[۲] و در اصطلاح بهمعنای ميل و حركت حسى، همراه با تمایل قلب، نسبت به زيارتشونده است که با اكرام و تعظيم قلبى و انس روحى همراه باشد.[۳] در قرآن كريم اين واژه فقط یک بار در معنای ملاقات كردن و روبهرو شدن آمده است.[۴]
زيارت از جمله مناسك دينى مسلمانان است که در اسلام و خصوصا تشيع، از جايگاه والایی برخوردار است و شامل زيارت خانۀ خدا، مرقد پيامبر اکرم، امامان، امامزادگان و صالحان میشود.[۵]
ارکان زیارت
زیارت دارای سه رکن است:
- زائر: کسی که میل و گرایش به کسی یا چیزی دارد؛
- مَزُور: شخص یا چیزی که میل و گرایش زائر بهسوی او است؛
- صفت باطنی گرایش و میل (نیت زیارت) که با تکریم و تعظیم زائر همراه است. [۶]
مبانی تربیتی زیارت
اندیشمندان در بررسی زیارت به موارد زیر بهعنوان مبانی تربیتی، توجه کردهاند:
- تأثیر ظاهر بر باطن؛ امور مشهود مانند سخن گفتن و راه رفتن که از انسان سر میزند، بر امور باطن مانند فکر و نیت تأثیر میگذارد؛ در زیارت، شخص زائر با انجام اعمال ظاهری مانند طیکردن مسافت و تحمل سختی راه، اندیشۀ متعالی را در باطن خود استوار میکند.[۷]
- تأثیر باطن بر ظاهر؛ بر اساس آموزههای دینی، زائر وقتی به زیارت میرود و در مکان مقدس یا پیشگاه بزرگان دینی قرار میگیرد، تلقی او از امور دگرگون شده و باطن وی پرورش پیدا میکند؛ همین امر سبب دگرگونی در رفتار و اعمال ظاهری او میشود. [۸]
اثرگذاریهای زیارت
الف) آثار معنوی و شناختی زیارت
در فرهنگ مسلمانان، علاوه بر فضیلت و پاداشی که برای زیارت قبر پیامبر اکرم و ائمه بیان شده، آثار شناختی و معنوی متعددی برای زیارت شمرده شده است،[۹] از جمله:
- قطع وابستگیهای مادی؛ انسانها معمولاً با ترس از دست دادن داشتههای مادی يا حسرت نسبت به نداشتهها، دچار ناامیدی میشوند و در رنج و افسردگى بهسر میبرند؛ اما زیارت با تقویت احساس دلبستگى به خدا و معنویت، حب دنیا را از انسان دور میکند و با کمرنگ شدن وابستگی مادی، آرامش به زندگی انسان باز میگردد.[۱۰]
- امیدبخشی؛ انسان ناامید، انگیزهای برای تلاش و فعالیت ندارد، اما زائر در حریم ائمه و مؤمنان، خود را متصل به خدا میبیند و این احساس یا باور در او تقویت میشود که خدا به واسطۀ انسانهای والا، توبۀ او را میپذیرد. زائر با تکیه بر پشتوانههاى الهى و الگوگيرى از انسانهاى كامل، با نشاط و اراده قوى به زندگى هدفمند باز میگردد و میکوشد که مشکلات را حل کند.[۱۱]
- آرامش روحی؛ انسان، طالب سعادت و كمال است و اگر سعادت حقیقی خويش را نشناسد، گرفتار اضطراب میشود.[۱۲] شناخت مبدأ هستی و توكل و اعتماد بر او، اضطراب انسان را برطرف میکند.[۱۳] بههمین دلیل ايمان را از مؤثرترين درمانهای اضطراب دانستهاند[۱۴] که زیارت، يكى از مصاديق آن است و موجب میشود که آدمی بر اضطراب خود غلبه كند.[۱۵]
- الگوپذيرى؛ انسان برای داشتن زندگی همراه با سعادت نیازمند الگوی رفتاری مناسب است.[۱۶] یکی از کارکردهای زيارت را آشنا کردن انسان با الگوهاى مناسب دانستهاند. زائر با حضور در اماكن مقدس، ارتباط با انسانهاى كامل را تجربه کرده و تلاش میکند ایشان را در رفتار و گفتار، الگوى خود قرار دهد.[۱۷]
- تقویت باورهای مذهبی؛ اجتماع در زيارتگاهها و آموختن معارف دينى و عمل به دستورات دينى، سبب تقويت دين زائران مىشود. زیارتنامهها حاوی مسائل اعتقادی و باورهای دینی است که خواندن آنها، در معرفتافزایی و آشنایی زائر با معارف دینی و تعمیق اعتقادات او بسیار مؤثر است. سایر مناسک زیارت مانند تلاوت قرآن، دعا و نماز نیز موجب تقویت دینداری میشود. زیارت، نشانۀ ولایتپذیری، احترام به جایگاه خاندان پیامبر، پیروی از راه آنها و زنده نگهداشتن نام، فرهنگ و آموزههای آنان است.[۱۸]
ب) ایجاد محورهای ساختار فرهنگی و تمدنی در تشیع
زیارتگاهها و به تبع آن سازمان حج و زیارت، نمادهای مهم تولید ساختارهای فرهنگی، دینی و اجتماعی در تشیع هستند و نقش اساسی در حفظ، تقویت و گسترش فرهنگ اسلامی-شیعی ایفا میکنند.
- زیارتگاهها؛ اهمیت زیارت در فرهنگ تشیع موجب شده است که شیعیان در محل دفن امامان، امامزادگان و بزرگان دینی، مزار و بارگاه برپا کنند. سالانه میلیونها نفر به زیارت این مزارها میروند و آنها را «بقاع متبرکه» مینامند. این مکانها در طول تاریخ از محورهای گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی بوده و هستند؛ برای مثال، در کنار مزار امام علی در نجف، حرم امام رضا در مشهد و مزار فاطمۀ معصومه در قم، حوزههای علمیۀ بزرگ و مجموعههای فرهنگی تشکیل شده که محل تربیت هزاران عالم دینی بوده است. [۱۹]
- سازمان حج و زیارت؛ زیارت، سبب شکلگیری سازمانهایی شده است که در جمهوری اسلامی ایران، «سازمان حج و زیارت» نامیده میشود؛ این سازمان وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است و مسئولیت اجرا و نظارت بر سفرهای زیارتی حج تمتع، عمره مفرده و زیارت عتبات عالیات عراق و سوریه را بر عهده دارد.[۲۰]
ج) کنشهای اجتماعی
کنشهای اجتماعی زیارت موجب انسجام و همبستگی میان افراد با اعتقادات مشترک شده و از طریق ایجاد شبکههای گستردۀ ارتباطی، نقش مهمی در تقویت ارزشها، فرهنگ دینی و روحیۀ اجتماعی جوامع شیعی ایفا میکند.
- تعامل اجتماعی؛ بنابر نظر برخی از پژوهشگرانِ حوزۀ فرهنگ و تمدن، پیوند و ارتباط با دیگران، از نیازهای روانی انسان است. زيارت، زمینۀ نزدیکی و الفت بين انسانها و اجتماعىشدن آنها را فراهم میکند تا افراد، اعتقادات، گرايشها، ارزشها، هنجارها و عادتها را از فرهنگ جامعه فراگرفته و دارای هویت و شخصيت ویژهای شوند.[۲۱] همچنین به نظر پژوهشگران، زيارت صحنۀ حضور مردم در متن جامعه است؛ زیرا پديدۀ زيارت با حرکت مردم آغاز شده و اجتماع عظيم مردمي را در شهرهاي زيارتي بهوجود میآورد که از مؤلفههای مهم قدرت نرم و پایههای امنیت در جهان امروزی محسوب میشود.[۲۲] بهطور مثال توصیه به زیارت اربعین سبب شده است شیعیان همهساله از سراسر جهان بهسوی کربلا حرکت کنند و باشکوهترین راهپیمایی در جهان را رقم بزنند. در اربعین 1401ش جمعیت این گردهمایی، به بیستویک میلون نفر رسیده و این رویداد مهم را به نماد هویتی شیعه تبدیل کرده است.[۲۳]
- ایجاد اعتماد اجتماعی؛ سفرهای زیارتی موجب افزایش اعتماد اجتماعی، بروز تبادلات فرهنگی، آشنایی خردهفرهنگهای مختلف میشود. زيارت در شکلگیری ارتباط و پيوند متقابل میان کشورهای ميزبان و ميهمان، مؤثر است.[۲۴]
کارکردهای زیارت
الف) تربیتی و فرهنگی
- افزایش معرفت زائر و آموختن معارف دینی از خلال زیارتنامهها؛
- آشنایی با مقام امامان و تحکیم رابطه انسان با اولیای خدا؛
- ارائۀ الگو و اشاعه فرهنگ معنوی در جامعه؛
- زمینهسازی برای ترک گناهان و کسب فضائل.[۲۵]
ب) اجتماعی و سیاسی
- زنده نگهداشتن و تقویت روح جمعی و هویت مذهبی؛
- تقویت امیدواری در شرایط سخت و بحرانی در میان شیعیان؛
- زنده نگهداشتن، ترویج و تداوم روحیات حماسی و دلاوری و شجاعت در افراد؛
- ترویج روحیۀ حقطلبی و عدالتخواهی بهعنوان مهمترین آرمان مذهب تشیع؛
- احیای روحیۀ مبارزه با ستمکاران؛
- توجه به جامعه و حکومت آرمانی مهدوی.[۲۶]
ج) اقتصادی
مقولۀ زیارت و وجود زیارتگاهها در شهرهای مختلف، کارکرد اقتصادی داشته و موجب جذب گردشگر مذهبی شده است. برای مثال، ظرفیتهای گردشگری مذهبی استان خراسان رضوی باعث شده است که سالانه حدود ۳۰ میلیون زائر و گردشگر مذهبی از این استان دیدن کنند و 42 درصد اشتغال این استان در حوزه خدمات گردشگری مذهبی سازمانددهی شود. همچنین، ۵۰ درصد هتلها و اقامتگاههای ایران در مشهد واقع شده و اقتصاد این استان در اقتصاد کل ایران اثرگذار است.[۲۷]
آداب زیارت
به مجموعهای از رفتارها و گفتارها که در احادیث بیان شده تا در هنگام زیارت رعایت شود، آداب زیارت گفته میشود؛ از جمله:
- غسل کردن پیش از زیارت؛
- پرهیز از کلام بیهوده در طول مسیر؛
- با وضو و طهارت بودن؛
- پوشیدن جامههای پاک و تمیز؛
- حرکت با آرامش و وقار، همراه با خضوع و خشوع و تفکر دربارۀ عظمت زیارت؛
- خوشبو کردن خود، مگر در زیارت امام حسین؛
- گفتن ذکر تکبیر، تحمید، تسبیح، تهلیل و صلوات در حین راه رفتن؛
- خواندن زیارتنامههای معتبر؛
- آهسته زیارت خواندن؛
- بهجا آوردن نماز زیارت؛
- تلاوت قرآن و خواندن دعا و هدیه آن به روح زیارتشونده.[۲۸]
زیارت در ادیان ابراهیمی
زیارت در اسلام
الف) شیعه
در فرهنگ شیعی، زیارت از اهمیت بسیاری برخوردار است و شیعیان علاوه بر زیارت پیامبر اسلام، به زیارت پیشوایان مذهبی خود نیز اهتمام میورزند و زیارت آنها، جزئی از آیینهای مذهبی محسوب میشود. شیعیان دربارۀ این انگاره، به مستندات زیر تمسک میکنند:
- با تکیه بر احادیث متواتر نزد شیعه و اهلسنت، زیارت پیامبر خدا مستحب و پسندیده است؛ [۲۹]
- زیارت، بخشی از سیرۀ عملی بزرگان دین در تاریخ اسلام بوده است؛
- یامبر اکرم بارها مسلمانان را به زیارت خود، خاندانش و مؤمنین دعوت میکرد.
- پیامبر اسلام، قبر مادر خود را زیارت کرده، بر قبر مادر گریسته و اشخاص همراه خود را نیز گریانده و آنان را به زیارت قبور سفارش کرده است؛[۳۰]
- زیارت در فرهنگ اسلامی، عامل ارتباط و وابستگی انسان با خدا و اهلبیت دانسته شده و منشأ برکات و نزول فیض و ثواب تعریف شده است.[۳۱]
- مسلمانان همواره به زیارت قبور بزرگان دینی میرفتهاند. مرقد پیامبر اسلام از وفات او تاکنون زیارتگاه مسلمانان بوده است. [۳۲]
- در روایات ائمه بر استحباب زیارت خانۀ خدا،[۳۳] انبیا،[۳۴] پیامبر اکرم،[۳۵] امامان،[۳۶] برخی امامزادگان،[۳۷] صالحان و مومنان[۳۸] تاکید شده است.
- همچنین از زیارتهای مهم در فرهنگ شیعیان، زیارت امام حسین در روز اربعین است و در برخی از روایات، این زیارت از نشانههای مؤمن شمرده شده است. شیعیان توجه ویژهای به این زیارت دارند.[۳۹]
ب) اهل سنت
نزد اهلسنت نیز گزارشهای متعدد از زیارت صحابه وجود دارد و زیارت، مورد سفارش بوده است. در صحیح مسلم و سنن ابیداود به سفارش پیامبر خدا درباره زیارت قبور اشاره شده است.
زیارت در سایر ادیان ابراهیمی
زیارت اماکن مقدس از دیرباز، جزء تجربههای دینی و فرهنگی بسیاری از جوامع بوده است؛ اما شكل، اماكن و اشخاص زیارتشونده تفاوت دارند.[۴۰]
- یهودیت؛ در یهودیت زیارت معبد سلیمان (مرکز مذهبی یهودیان در اورشلیم)، در ابتدا واجب بود؛ اما پس از نابودی معبد، زیارت برای یهودیان یک واجب شرعی نیست بلکه تنها یک رسم آئینی است. در حال حاضر دیوار حائل غربی کوه معبد، معروف به دیوار ندبه که به اعتقاد یهودیان، از هیکل سلیمان یا معبد دوم یهودیان در شهر قدیمی اورشلیم باقی مانده، مقدسترین مکان زیارتی برای یهودیان است.[۴۱]
- مسیحیت؛ زیارت در مسیحیت برخاسته از عقیدهای دینی است که شامل ادای نذورات و قربانی، شرکت در مراسم مذهبی و بازدید از اماکن مذهبی و مقدس میشود. مقصد مسیحیان برای زیارت، ابتدا اورشلیم یا مکانهای مربوط به مصلوب شدن و رستاخیز مسیح بوده است. اسناد نشان میدهد زیارت اورشلیم از ابتدای قرن دوم میلادی شکل گرفت و از قرن ۴، رواج پیدا کرد و گسترش یافت. در مسیحیت هدف از زیارت، ملاقات با خدا در مکانی است که خود را آشکار کرده است.[۴۲]
زیارت در آیین زرتشت
در دین زرتشت، اولین آتشکدهها در ایران باستان، جهت نگهداری آتش مقدس برای رفع نیاز روزمره مردم بود، ولی با گذشت زمان، این عنصر نزد مردم احترام یافت تا جایی که از گوشه و کنار به زیارت آن میآمدند. هم اکنون نیز در ایران مکانهایی به نام «پیر» در چند استان از جمله استان یزد وجود دارد که مقصد زیارتی زرتشتیان است.[۴۳]
پانویس
- ↑ ابنفارس، معجم مقاییس اللغه، 1411ق، ج2، ص36.
- ↑ راغب اصفهانى، مفردات فی غریب القرآن، بىتا، ص221.
- ↑ طريحى، مجمع البحرین، 1408ق، ج1، ص305.
- ↑ سوره تكاثر، آیه 2؛ مكارم شيرازى، تفسیر نمونه، 1378، ج 27، ص 276.
- ↑ موسوی، «زیارت در سیره اصحاب پیامبر خدا»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
- ↑ طباطبایی، «معنای زیارت»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ «مبانی تربیتی زیارت»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ «مبانی تربیتی زیارت»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۴ق، ج۱۴، ص۳۲۲.
- ↑ احمدى، بررسی ابعاد روانشناختی حج و اثربخشی آن بر سطح دینداری و سلامت روانی حجاج، 1388ش، ص 79.
- ↑ سبحانی، «آثار روانشناختی زیارت در سلامت روانی و زندگی انسان»، 1393ش، ص13.
- ↑ دادستان، روانشناسی مرضی تحولی 1380ش، ج1، ص60.
- ↑ مصباح، اخلاق در قرآن، 1380، ج2، ص300.
- ↑ جيمز، دین و روان، 1372، ص 168.
- ↑ سبحانی، «آثار روانشناختی زیارت در سلامت روانی و زندگی انسان»، 1393ش، ص13.
- ↑ محدثی، الگوهای تربیتی در زیارت، 1395ش، ص2.
- ↑ سبحانی، «آثار روانشناختی زیارت در سلامت روانی و زندگی انسان»، 1393ش، ص13.
- ↑ سبحانی، «آثار روانشناختی زیارت در سلامت روانی و زندگی انسان»، 1393ش، ص13.
- ↑ «مبانی تربیتی زیارت»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ «معرفی سازمان حج و زیارت»، وبسایت سازمان حج و زیارت.
- ↑ بابایی، «درآمدی بر شاخصههای تمدنی در اربعین»، 1396، ص107.
- ↑ غیاثی، «ابعاد تمدني نهاد زيارت در فرهنگ شيعي»، 1397ش، ص150.
- ↑ «رسانههای جدید و اربعین بهعنوان نماد هویت بینالمللی شیعی»، خبرگزاری مهر.
- ↑ غیاثی، «ابعاد تمدني نهاد زيارت در فرهنگ شيعي»، 1397ش، ص150.
- ↑ «ابعاد و آثار تربیتی زیارت مأثور أهل بیت». وبسایت فصلنامه میقات حج.
- ↑ « زیارت»، ویکی شیعه.
- ↑ «استاندار خراسانرضوی گفت: با توجه به ظرفیتهای استان در حوزه زیارت و گردشگری، تا قبل از شیوع ویروس کرونا سالانه پذیرای حدود ۳۰ میلیون زائر و گردشگر بودیم.»، خبرگزاری ایلنا.
- ↑ شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، ص545 -551.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۱۱۲-۱۱۳.
- ↑ «اهمیت و ارزش زیارت»، وبسایت آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه.
- ↑ طباطبایی، «معنای زیارت »، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ ابوداوود، سنن ابیداود،، بیتا، ج۳، ص۳۳۲.
- ↑ کلینی، فروع کافی، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۴۱۷ و ۴۲۳ و ۴۲۸.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۴ق، ج۱۴، ص۳۸۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۴، ص۵۴۸.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۴۵۲.
- ↑ ابنقولویه، کامل الزیارات، بیتا، ص۳۲۴.
- ↑ کلینی، الکافی، 1363ش، ج۲، ص۱۷۶.
- ↑ «چرا اربعین نشانه مومن بودن است؟ برای اربعینی شدن از راه دور چه باید کرد؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ جلالی، «زیارت در تمدنها و ادیان دیگر»، 1381ش، ص۵
- ↑ رهبر و مؤمن، «حج در آیین یهود»، 1381ش، ص1.
- ↑ چراغی، «تبیین جایگاه و جغرافیای زیارت در دیانت مسیحیت»، 1399ش، ص131.
- ↑ نجفی، «زیارت در ادیان توحیدی و نقش معنوی و تمدنی»، وبسایت سامانه مدیریت نشریات علمی دانشگاه عامه طباطبایی.
منابع
- قرآن کریم.
- «استاندار خراسان رضوی گفت: با توجه به ظرفیتهای استان در حوزه زیارت و گردشگری، تا قبل از شیوع ویروس کرونا سالانه پذیرای حدود ۳۰ میلیون زائر و گردشگر بودیم.»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ درج مطلب: 3 خرداد 1400ش.
- «ابعاد و آثار تربیتی زیارت مأثور أهلبیت»، وبسایت فصلنامۀ میقات حج، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1402ش.
- احمدى، محمدرضا، بررسی ابعاد روانشناختی حج و اثربخشی آن بر سطح دینداری و سلامت روانی حجاج، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1388ش.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ۱۴۱۶ق.
- «اهمیت و ارزش زیارت»، وبسایت آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه، تاریخ درج مطلب: ۱۱ خرداد ۱۳۹۸ش.
- ابنفارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
- ابنقولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، نجف، المطبعة المبارکة المرتضویه، بیتا.
- ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن أبیداود، تحقیق محمد محی الدین، بیروت، مکتبة العصریة، بیتا.
- بابایی، حبیبالله، «درآمدی بر شاخصههای تمدنی در اربعین»، مجموعه مقالات دومین همایش بینالمللی لقاء الحسین، تهران، دانشگاه امام صادق، 1396ش.
- جلالی، غلامرضا، «زیارت در تمدنها و ادیان دیگر»، نشریه زائر، سال نهم، شماره 12، 1381ش.
- جیمز، ویلیام، دین و روان، ترجمه مهدی قائنی، تهران، آموزش انقلاب اسلامی، 1372ش.
- «چرا اربعین نشانه مؤمن بودن است؟ برای اربعینی شدن از راه دور چه باید کرد؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۹ش.
- چراغی، مریم، «تبیین جایگاه و جغرافیای زیارت در دیانت مسیحی»، قم، هفت آسمان، شماره 97، 1399ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
- دادستان، پريرخ، روانشناسى مرضى تحوّلى، تهران، سمت، 1380ش.
- «رسانههای جدید و اربعین بهعنوان نماد هویت بینالمللی شیعی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۵ مهر ۱۴۰۰ش.
- رهبر، محمدتقی و مؤمن، ماجده، «حج در آیین یهود»، فصلنامه میقات حج، دوره 10، شماره 40، 1381ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دار الشامیه، ۱۴۱۲ق.
- «زیارت»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1402ش.
- سبحانی، اسرافیل «آثار روانشناختی زیارت در سلامت روانی و زندگی انسان»، ماهنامه معرفت، شماره 205، 1393ش.
- شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان.
- طباطبایی، سیدمهدی، «معنای زیارت»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1402ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، قم، اسماعیلیان.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین و مطلع النیرین، تهران، مرتضوی، 1375ش.
- غیاثی، هادی، «ابعاد تمدني نهاد زيارت در فرهنگ شيعي»، پژوهشنامۀ حج و زيارت، شماره 6، دی 1397ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، فروع کافی، قم، قدس، ۱۳۸۸ش.
- «مبانی تربیتی زیارت»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 13 آبان 1396ش.
- محدثی، جواد، الگوهای تربیی در زیارت، تهران، فرهنگ زیارت، 1395ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1380ش.
- «معرفی سازمان حج و زیارت»، وبسایت سازمان حج و زیارت، تاریخ بازدید: 28 خرداد 1402ش.
- موسوی، محمد، «زیارت در سیره اصحاب پیامبر خدا»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1401ش.
- نجفی، حافظ، «زیارت در ادیان توحیدی و نقش معنوی و تمدنی»، وبسایت سامانه نشریات علمی دانشگاه علامه طباطبایی، تاریخ بازدید: 10 شهریور 1401ش.