پیش‌نویس:خشونت خانگی

نمایش خشونت خانگی در نقاشی شماره ۶ آلبوم «بطری» طراحی شده توسط جورج کرویکشانک؛ کاریکاتوریست بریتانیایی در ۱۸۴۷م

خشونت خانگی، رفتارهای کنترل‌گرانه و آسیب‌رسان در محیط خانه.

خشونت خانگی، یک مسئله جهانی با ریشه‌های تاریخی عمیق است که بیشتر، محصول سنت‌های غلط فرهنگی در اقوام و جوامع مختلف بوده و در دنیای مدرن افزایش و گسترش یافته است. این پدیده به شکل‌های مختلفی از جمله فیزیکی، روانی، جنسی و اقتصادی بروز می‌کند و پیامدهای مخربی برای قربانیان و جامعه دارد. عوامل مختلفی از جمله باورهای فرهنگی، نابرابری‌های جنسیتی، مشکلات اقتصادی و نبود حمایت‌های قانونی در بروز و تداوم این پدیده نقش دارند. خشونت خانگی از منظر آموزه‌های اسلام، کاملاً مردود است، اما کاهش این معضل در جامعه، نیازمند رویکردی چندجانبه است که شامل آموزش، پایبندی به آموزه‌های دینی، تغییر نگرش‌ها، تقویت حمایت‌های اجتماعی و قانونی است.

تعریف خشونت خانگی

خشونت خانگی یا خانوادگی (Domestic Violence) به‌معنای هرگونه رفتار هجومی و حملهٔ جسمی، جنسی و روانی یا إعمال فشار اقتصادی توسط یک انسان بالغ به دیگر اعضای خانواده است. اقدام عملی آگاهانه، استفاده از زور، تعرض، آزار و آسیب رساندن به دیگران، مهم‌ترین مؤلفه‌های مورد توجه در تعریف خشونت خانگی است. خشونت خانگی، اعمال زور و اجبار در محیط خانواده است که با هدف آسیب‌رساندن و کنترل بر اعضای خانواده صورت می‌گیرد. این آسیب می‌تواند به صورت فیزیکی، روانی، جنسی یا اجتماعی باشد. این پدیده، یک مشکل اجتماعی گسترده با پیامدهای جدی برای قربانیان و جامعه است.

امکان بروز خشونت از سوی هر یک از اعضای خانواده و دربارهٔ هر کدام از اعضای خانواده، وجود دارد، مانند خشونت علیه زنان، خشونت علیه کودکان، خشونت علیه سالمندان و خشونت علیه مردان؛ اما بیشتر مباحث خشونت خانگی ناظر به خشونت علیه زنان است و در معاهدات سازمان ملل نیز فقط به خشونت علیه زنان توجه شده و هرگونه تمایز، استثنا و ایجاد محدودیت بر اساس جنسیت، نفی شده است.

تاریخچه خشونت خانگی

خشونت خانگی در جهان

اجرای نمایش در جریان اعتصاب بین‌المللی زنان علیه خشونت خانگی؛ ۲۰۱۸م - اسپانیا

تاریخچهٔ خشونت خانگی از جنبه‌های مختلف قابل بررسی است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

خانواده‌های نخستین

تاریخچهٔ خشونت خانگی در جهان نشان‌دهندهٔ یک روند پیچیده و طولانی از تغییر نگرش‌ها و قوانین نسبت به این مسئله است. داستان‌های قدیمی، از جمله قصه‌های قرآنی، نمونه‌هایی از این خشونت‌ها را به تصویر می‌کشند. در اولین خانوادهٔ بشری، اختلاف و خشونت بین فرزندان منجر به قتل هابیل توسط قابیل می‌شود. همچنین، در فرزندان یعقوب، برخی فرزندان با حسادت و کینه‌توزی، برادر کوچک‌تر خود را مورد آزار و اذیت قرار می‌دهند و حتی تصمیم به کشتن او می‌گیرند؛ یا بنابر برخی گزارش‌ها وقتی هاجر بچه‌دار شد، ساره خواستار مهاجرت آنان شد.

دوران باستان و قرون وسطی

در طول تاریخ، خشونت خانگی علیه زنان به ویژه در قالب کتک‌زدن توسط شوهران، پدیده‌ای رایج و پذیرفته شده بوده است. در روم باستان، مردان حق قانونی برای تنبیه زنان خود داشتند و در قرون وسطی نیز این باور وجود داشت که مردان می‌توانند برای حفظ نظم در خانواده، همسران خود را کتک بزنند.

دوران روشنگری و معاصر

از قرن هجدهم و با ظهور دوران روشنگری، به‌تدریج اعتراضاتی دربارهٔ خشونت علیه زنان و خشونت خانگی علیه کودکان شکل گرفت، اما تا اواسط قرن نوزدهم، این رفتارهای خشونت‌آمیز به‌عنوان امری طبیعی پذیرفته می‌شد و حتی در صورت مرگ زن در اثر کتک‌خوردن، مردان چندان مجازات نمی‌شدند. از اواخر قرن نوزدهم قوانینی برای ممنوعیت خشونت خانگی وضع شد، اما تا مدت‌ها پس از تصویب این قوانین، خشونت خانگی، یک مسئله جدی تلقی نمی‌شد.

در قرن بیستم، با تلاش نهادهای مرتبط با حقوق کودکان و انواع حقوق زنان مانند حقوق مالی، حقوق جنسی، حقوق خانوادگی و حق طلاق، خشونت خانگی به‌عنوان یک مشکل جدی حقوق بشری شناخته شد. اولین اقدامات قانونی برای محافظت از قربانیان خشونت خانگی در کشورهای غربی به‌ویژه از دهه ۱۹۷۰ آغاز شد. این روند با تصویب کنوانسیون رفع هرگونه تبعیض علیه زنان و کنوانسیون حقوق کودک سرعت گرفت. همچنین تصویب قانون خشونت علیه زنان در سال ۱۹۹۴م، الزامات پرداخت غرامت به بازماندگان را افزایش داد.

عصر جاهلی

خشونت خانگی در عصر جاهلیت یکی از معضلات جدی جامعهٔ عرب پیش از اسلام بود. در آن دوران، ساختارهای اجتماعی و فرهنگی به شدت پدرسالارانه و قبیله‌محور بودند. مردان، به‌عنوان سرپرست خانواده، اختیار تام بر زنان و کودکان داشتند. این سلطه‌گری به اشکال مختلفی از جمله ضرب‌وشتم، ازدواج‌های اجباری، محروم کردن از ارث، به ارث رسیدن زن، طرد کردن زنان در ایام عادت ماهیانه، کشتن کودکان به خاطر فقر و حتی قتل دختران نوزاد (زنده به‌گور کردن) بروز می‌کرد. زنان در این جامعه، بیشتر به‌عنوان ملک مردان تلقی می‌شدند و حقوق بسیار اندکی داشتند. به‌طور کلی، خشونت علیه زنان و کودکان در آن زمان نه‌تنها امری رایج، بلکه به‌عنوان یک هنجار اجتماعی پذیرفته شده بود.

با ظهور اسلام و گسترش ارزش‌هایی همچون عدالت، برابری، کرامت انسانی و احترام به حقوق زنان، خشونت خانگی به‌عنوان رفتاری ناپسند و غیرقابل‌قبول تلقی شد. با این حال، باورهای ریشه‌دار جامعه عرب جاهلی کاملاً از میان نرفت و خشونت خانگی، به‌ویژه در مورد زنان، به‌طور کامل متوقف نشد.

وضعیت فعلی

اگرچه در دهه‌های اخیر آگاهی نسبت به خشونت خانگی افزایش یافته و دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی گام‌های مهمی برای کاهش آن برداشته‌اند، اما آمارهای موجود نشان می‌دهد که خشونت خانگی همچنان به‌عنوان یک مشکل جدی جهانی باقی است.

طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، از هر سه زن در سراسر جهان، یک نفر در طول زندگی خود نوعی از خشونت جسمی یا جنسی را توسط شریک زندگی‌اش تجربه کرده است. در ایالات متحده، بر اساس گزارش اداره آمار دادگستری، تقریباً ۱ نفر از هر ۴ زن و ۱ نفر از هر ۹ مرد نوعی از خشونت خانگی را تجربه کرده‌اند. در اتحادیهٔ اروپا نیز، یک مطالعه در سال ۲۰۱۴ نشان داد که ۳۳ درصد از زنان اروپایی از سوی شریک یا همسر خود مورد خشونت قرار گرفته‌اند.

خشونت خانگی در ایران

خشونت خانگی در ایران، مانند بسیاری از جوامع دیگر، ریشه‌های عمیقی در تاریخ و فرهنگ این کشور دارد.

در ایران باستان

در ایران باستان، تصویری که از خانواده ارائه می‌شد، اغلب بر پایهٔ سلسله‌مراتب و قدرت مردسالاری بود. مرد به‌عنوان سرپرست خانواده، حق تصمیم‌گیری و کنترل بر سایر اعضای خانواده، به‌ویژه زنان، را داشت که ممکن بود این حق، منجر به خشونت خانگی شود. اگرچه شواهد تاریخی دقیقی در مورد شیوع خشونت خانگی در آن دوران در دست نیست، اما ساختارهای اجتماعی حاکم بر خانواده‌ها زمینه را برای بروز چنین رفتارهایی فراهم می‌کرد.

دورهٔ صفویه، قاجار و پهلوی

در دورهٔ صفویه با وجود آن‌که فرهنگ ایرانیان کاملاً متأثر از آموزه‌های اسلام بود و اسلام نیز خشونت خانگی را نفی کرده است، اما به‌دلیل رواج انگاره‌های نادرست فرهنگی، خشونت خانگی در جامعه ایرانی وجود داشت. در دوره قاجار نیز قوانین و عرف جامعه، بیشتر به نفع مردان بود و زنان از حقوق کمتری برخوردار بودند. زن در دورهٔ پهلوی نیز خشونت خانگی را تجربه می‌کرد و نگاه شاهان پهلوی به زن، نگاهی ابزاری بود.

دوران معاصر

پس از انقلاب اسلامی ایران، قوانین و مقررات متعددی برای حمایت از خانواده و زنان به تصویب رسید تا از بروز خشونت خانگی جلوگیری و از قربانیان حمایت شود. با این حال، خشونت خانگی همچنان در برخی جاها به‌عنوان یک چالش اجتماعی باقی مانده است. باورهای فرهنگی سنتی، نابرابری‌های جنسیتی و کمبود آموزش‌های لازم در زمینه روابط سالم بین‌فردی از جمله عواملی هستند که به تداوم این معضل در جامعه ایران دامن می‌زنند.

وضعیت موجود خشونت خانگی در ایران

صحنه کتک خوردن مژده از مرتضی در فیلم سینمایی چهارشنبه سوری

در پژوهش ملی مربوط به سال ۱۳۹۷م، وضعیت خشونت خانگی در ایران به‌ویژه میان زوجین و همچنین در روابط والدین و فرزندان به شکل گسترده‌ای بررسی شده است. نتایج نشان می‌دهد که ۸۱٫۱٪ از زوجین حداقل یکی از انواع خشونت خانگی شامل فیزیکی، روانی، کلامی، اقتصادی و جنسی را تجربه کرده‌اند. شدت خشونت میان زوجین به‌طور میانگین ۹٫۰۶٪ در مقیاس ۰ تا ۱۰۰ تخمین زده شده است. خشونت روانی، با شیوع ۷۵٫۵٪، بیشترین نوع خشونت خانگی میان زوجین بوده و پس از آن، خشونت اقتصادی با شیوع ۴۶٫۷٪ و خشونت کلامی با ۴۰٪ در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در روابط والدین و فرزندان نیز ۸۴٫۵٪ از افراد، تجربه‌ای از خشونت را گزارش داده‌اند که خشونت روانی با ۸۱٫۶٪ بیشترین شیوع را داشته است.

انواع خشونت خانگی

خشونت خانگی براساس نوع خشونت

خشونت خانگی براساس نوع خشونت به اشکال مختلفی بروز می‌کند.

1. خشونت فیزیکی: هرگونه رفتار عمدی است که منجر به آسیب جسمی مانند ضرب‌وشتم، هل‌دادن یا سوزاندن می‌شود.
2. خشونت جنسی: شامل هرگونه رفتار جنسی اجباری مانند تجاوز یا آزار جنسی است.
3. خشونت روانی: به شکل توهین، تحقیر، تهدید و کنترل بر قربانی اعمال می‌شود.
4. خشونت اقتصادی: عملی است که با هدف کنترل و سلطه بر فرد، از طریق محدود کردن دسترسی او به منابع مالی انجام می‌شود. این نوع خشونت به شکل‌های مختلفی مانند عدم پرداخت نفقه، عدم تأمین نیازهای مالی خانواده یا ممانعت از استفاده از اموال شخصی بروز می‌کند.

خشونت خانگی براساس رابطهٔ قربانی و مرتکب

انواع خشونت خانگی بر اساس نوع رابطهٔ میان قربانی و مرتکب شامل چندین دسته است.

1. خشونت بین زوجین: به معنای خشونتی است که میان همسران رخ می‌دهد.
2. خشونت والدین علیه فرزندان: شامل انواع فیزیکی، جنسی، روانی و عاطفی باشد که به کودکان آسیب می‌رساند.
3. خشونت فرزندان علیه والدین: شامل رفتارهای خشونت‌آمیز فیزیکی یا روانی نسبت به والدین می‌شود.
4. خشونت بین خواهر و برادر: به رفتارهای آزاردهنده میان آن‌ها اطلاق می‌شود.
5. خشونت علیه سالمندان: توسط اعضای خانواده یا مراقبان می‌تواند شامل غفلت یا آسیب عمدی باشد.
6. خشونت علیه افراد معلول: خشونت علیه اعضای سالمند در خانواده صورت گیرد و به سلامت جسمی یا روانی آن‌ها آسیب وارد می‌کند.

خشونت خانگی براساس جنسیت قربانی

خشونت خانگی بر اساس جنسیت قربانی به دو دسته عمده تقسیم می‌شود:

1. خشونت علیه زنان، که شایع‌ترین نوع خشونت خانگی است و طیف وسیعی از رفتارهای خشونت‌آمیز جسمی، جنسی، روانی و اقتصادی را شامل می‌شود. این نوع خشونت در جوامع مختلف و با شدت‌های گوناگون مشاهده می‌شود و زنان را به‌طور گسترده‌تری تحت تأثیر قرار می‌دهد.
2. خشونت علیه مردان نیز وجود دارد، اگرچه کمتر گزارش می‌شود. این نوع خشونت نیز شامل رفتارهای فیزیکی، روانی، کنترل‌گری و اقتصادی است که اغلب به دلیل کلیشه‌های فرهنگی و اجتماعی، کمتر به آن پرداخته شده و گزارش می‌شود.

عوامل خشونت خانگی

خشونت خانگی عوامل متعددی دارد که به برخی از مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود:

عوامل فردی خشونت خانگی

کتک خوردن میثم از مادرش در سریال زخم کاری

ویژگی‌های شخصیتی، تجربیات زندگی و سلامت روانی هر فرد بر رفتار خشونت‌آمیز تأثیر می‌گذارد. مشکلات روانی نظیر افسردگی، اضطراب و اختلالات شخصیتی، همچنین اعتیاد به مواد مخدر و الکل، احتمال خشونت در روابط خانوادگی را افزایش می‌دهد. همچنین، تجربه خشونت یا آزار در کودکی و مشاهدهٔ الگوهای خانوادگی خشن در افزایش خشونت خانگی تأثیر دارد.

عوامل اجتماعی و فرهنگی خشونت خانگی

در برخی از فرهنگ‌ها، باورها در مورد نقش‌های جنسیتی و نابرابری قدرت میان زن و مرد، موجب می‌شود که خشونت خانگی به‌عنوان یک موضوع پذیرفته‌شده یا حتی طبیعی تلقی شود. در جوامع پدرسالار که مردان قدرت بیشتری نسبت به زنان دارند، احتمال خشونت خانگی بیشتر است. همچنین، کمبود آگاهی عمومی و عدم آموزش‌های لازم در مورد حقوق زنان و مردان و راه‌های حل‌وفصل تعارضات می‌تواند عامل مهمی در شیوع خشونت خانگی باشد.

عوامل اقتصادی خشونت خانگی

مشکلات مالی و اقتصادی، از جمله بیکاری، فقر و فشارهای مالی، از عوامل خشونت خانگی به‌شمار می‌روند. فشارهای اقتصادی ممکن است تنش‌ها و اختلافات را در خانواده افزایش دهد و منجر به رفتارهای خشونت‌آمیز شود.

عوامل قانونی و حمایتی خشونت خانگی

عدم وجود قوانین قوی و سیستم‌های حمایتی کارآمد برای حمایت از قربانیان خشونت خانگی، همچنین عدم اجرای مناسب قوانین موجود، یکی از عوامل مهم در تداوم خشونت خانگی است. در بسیاری از کشورها، نبود حمایت‌های قانونی و عدم دسترسی به سیستم‌های حقوقی و حمایتی مؤثر موجب می‌شود که قربانیان نتوانند به کمک مورد نیاز دست پیدا کنند و در معرض خشونت باقی بمانند.

پیامدهای خشونت خانگی

خشونت خانگی پیامدهای مخرب و گسترده‌ای بر قربانیان، خانواده‌ها و جامعه دارد.

پیامدهای روانی خشونت خانگی

• اختلالات روانی مشخص: خشونت خانگی در مواردی باعث بروز اختلالات روانی مانند افسردگی، اضطراب، اختلال استرس پس از سانحه، اختلال خواب و اختلالات خوردن می‌شود.
• کاهش اعتماد به نفس: قربانیان خشونت خانگی به دلیل تجربه مداوم توهین و تحقیر، در اکثر موارد دچار کاهش شدید اعتماد به نفس شده و احساس بی‌ارزشی می‌کنند.
• احساس انزوای اجتماعی: در برخی موارد ترس از قضاوت و شرمساری باعث می‌شود قربانیان از اطرافیان خود فاصله گرفته و احساس تنهایی کنند.

پیامدهای جسمانی خشونت خانگی

خشونت فیزیکی مانند تنبیه بدنی زنان و تنبیه کودکان در خانواده ممکن است منجر به آسیب‌های جدی و دائمی به بدن شود؛ از جمله شکستگی استخوان‌ها، سوختگی‌ها، کبودی‌ها، جراحات داخلی و حتی مرگ. همچنین، زنان بارداری که قربانی خشونت خانگی هستند، در معرض خطراتی مانند سقط جنین، زایمان زودرس و تولد نوزادان با وزن کم قرار دارند.

پیامدهای اجتماعی خشونت خانگی

• مشکلات تحصیلی و شغلی: کودکان و نوجوانانی که در معرض خشونت خانگی هستند، ممکن است در مدرسه دچار مشکل شده و در بزرگسالی نیز در حفظ شغل با مشکل مواجه شوند.
• افزایش احتمال بزهکاری: کودکان خشونت‌دیده بیشتر در معرض خطر ارتکاب جرم قرار دارند.
• تکرار چرخه خشونت: کودکان شاهد خشونت خانگی، در بزرگسالی همان الگوهای رفتاری را تکرار کرده و به نوبه خود مرتکب خشونت می‌شوند.

پیامدهای خشونت خانگی بر کودکان

کودکان شاهد خشونت خانگی ممکن است دچار آسیب‌های روانی جدی و تروما شوند که در بزرگسالی به مشکلات روانی و عاطفی شدید منجر شود. این کودکان معمولاً با مشکلات رفتاری نظیر پرخاشگری، اضطراب و افسردگی دست‌وپنجه نرم می‌کنند و در یادگیری مهارت‌های زندگی مانند مهارت تصمیم‌گیری، مهارت‌های ارتباطی و توانایی حل مسئله نیز با دشواری مواجه می‌شوند.

پیشگیری و کاهش خشونت خانگی

پیشگیری و کاهش خشونت خانگی نیازمند یک رویکرد چندجانبه است که شامل اقدامات فردی، اجتماعی و قانونی می‌شود.

راهکارهای اسلام و سیره عملی برای پیشگیری از خشونت

تبیین مفهوم سرپرستی و نفی سلطه‌گری

خشونت خانگی از منظر آموزه‌های اسلام، امری ناشایست و کاملاً مردود است. همچنین قوامیت مرد بر زن در آموزه‌های اسلام به‌معنای سرپرستی خانواده و مسئولیت‌پذیری بوده و نوعی وظیفه و خدمتگزاری است که نباید مورد سوءاستفاده قرار گیرد. از سوی دیگر، پدر از نگاه اسلام جایگاه والایی در خانواده دارد، اما خودرأی نیست و همچون بقیهٔ اعضای خانواده ملزم به رعایت ارزش‌های اخلاقی و حقوقی در خانواده است و می‌بایست از مردسالاری و پدرسالاری بپرهیزد. بر این اساس، انسان‌های پای‌بند به تعالیم دین اسلام، بیش از دیگر انسان‌ها از خشونت خانگی پرهیز می‌کنند.

ارائه آموزه‌های پیشگیرانه از انتخاب همسر تا تعیین حقوق متقابل

توجه به سفارش‌های اسلام موجب می‌شود که افراد به مهارت‌های انتخاب همسر، مجهز شوند، معیارهای انتخاب همسر را به‌درستی دریابند و به‌ویژه همسرگزینی دختران در شرایط بهتری صورت بگیرد. بدین ترتیب وظایف متقابل همسران، ترجیحات همسر و نقش همسری زن کاملاً روشن خواهد بود و روابط جنسی همسران را تنظیم و حقوق جنسی زن را تضمین می‌کند، وفاداری همسران را در پی دارد، مهرورزی و محبت در خانواده را به‌صورت محبت زن به شوهر و محبت شوهر به زن می‌افزاید و احتمال همسرآزاری را کاهش می‌دهد.

سیره عملی بزرگان به‌عنوان الگوهایی از محبت و احترام

در فرهنگ اسلامی، سیرهٔ عملی و اخلاقی پیامبر اسلام برای مسلمانان جنبهٔ الگویی دارد و سیرهٔ او در خانواده مبنای تنظیم تعاملات اعضای خانوادهٔ مسلمان است. بر اساس گزارش‌های تاریخی، پیامبر اسلام در خانواده، سرچشمه محبت و مهربانی بود. او به فرزندان ابراز محبت می‌کرد و دست نوازش بر سر آنها می‌کشید و با آنان بازی می‌کرد. از نظر پیامبر اسلام، بهترین افراد نزد خداوند، کسانی هستند که رفتار خوب و محبت‌آمیز با فرزندان و همسر خود در خانه داشته باشند.

با تأسی به آموزه‌های اسلام و سیره رسول خدا، برخی انسان‌های مسلمان در خانواده به‌گونه‌ای رفتار می‌کردند که نام آنها به‌عنوان الگو و اسوه ماندگار شده است. به‌عنوان مثال، امام خمینی در مدت ۶۰ سال زندگی مشترک با همسرش و در همهٔ فراز و نشیب‌های سیاسی و اجتماعی، به همسر خویش توجه کاملی داشت. نامه‌ها و مکتوبات به‌جای مانده، گویای رابطهٔ عمیق، عاطفی، ‏وفادارانه و سرشار از محبت و احترام متقابل آنان است. ‏‏ زن در اندیشه امام خمینی به‌گونه‌ای تعریف شده است که وی نهاد خانواده را با محوریت زن، مایهٔ سکونت، انس‌جویی، مهرورزی و جایگاه امن تربیت فرزندان می‌داند و برای مقام مادری و همسری در خانواده، جایگاه محوری قائل بود.

آگاهی‌بخشی در مورد خشونت خانگی

کتاب هزینه خشونت خانگی برای جامعه

آموزش عمومی در مورد حقوق افراد آسیب‌دیده و آشنایی با منابع حمایتی موجود، نقش مهمی در پیشگیری و کاهش خشونت خانگی ایفا می‌کند. افزایش آگاهی جامعه دربارهٔ خشونت خانگی مانند تنبیه بدنی، تنبیه کودک، تنبیه بدنی زنان، همسرآزاری، کودک‌آزاری و سالمندآزاری و پیامدهای آن که به‌ویژه دربارهٔ زوجین می‌تواند تا مرز خیانت زناشویی پیش رود، زمینه‌ساز روی‌آوری افراد به‌سوی خانواده‌گرایی و حسن خلق در خانواده می‌شود و از این طریق، تحکیم خانواده را در ساختار کلان جامعه حتی در وضعیت خانواده هسته‌ای در پی دارد. آگاهی‌بخشی و فرهنگ‌سازی موجب می‌شود که از یک‌سو زن در خانواده، به‌مثابه عنصری مهم و رکن اصلی خانواده شناخته شود و از سوی دیگر، سازگاری زن در خانواده را به دنبال داشته باشد و از خشونت علیه مردان، خشونت علیه سالمندان و خشونت خانگی علیه کودکان نیز پیشگیری شود.

با افزایش آگاهی جامعه دربارهٔ خشونت خانگی، همگان از حقوق خویش در خانواده آگاه می‌شوند، ازجمله: حقوق کودکان به‌ویژه در ایران، حقوق سالمندان، حقوق مالی زن در زندگی مشترک، حقوق جنسی زن، حق طلاق زن، حقوق خانوادگی زن مسلمان، حقوق فرزند در اسلام، سند ملی سالمندان. همچنین آگاهی‌بخشی موجب آموزش انواع مهارت‌های زندگی مانند مهارت تصمیم‌گیری، مهارت‌های ارتباطی کودکان، مهارت جرأت‌مندی، مهارت حل مسئله، مهارت حل تعارضات زناشویی، مهارت‌های ازدواج و مهارت‌های شناختی همسران می‌شود و تغییر نگرش‌های فرهنگی دربارهٔ نقش جنسیتی و قدرت را در پی دارد.

حمایت اجتماعی از کاهش خشونت خانگی

از جمله اقدامات مهم در زمینه کاهش خشونت خانگی، تقویت حمایت‌های اجتماعی از قربانیان ازجمله سالمندان، زنان و کودکان و اعمال قوانین سختگیرانه علیه مرتکبان خشونت است. همچنین، ارائه خدمات مشاوره‌ای و درمانی به قربانیان و مرتکبان و تقویت همکاری بین سازمان‌های دولتی و غیردولتی در این زمینه، از دیگر راهکارهای مؤثر برای کاهش خشونت خانگی عنوان شده است.

مراجعه به نهادهای حمایتی مانند پلیس و اورژانس، مستندسازی شواهد در پزشکی قانونی و ثبت گزارش در کلانتری، از دیگر اقدامات ضروری برای کاهش خشونت خانگی هستند و زن و شوهر را به‌سوی مسئولیت‌پذیری دربارهٔ ایفای درست نقش‌های همسری، پدری و مادری، نقش تربیتی پدر، نقش تربیتی مادر و رسالت مادری به‌ویژه در تربیت دینی، تربیت جنسی و تربیت اقتصادی فرزندان سوق می‌دهد و متقابلاً فرزندان را به احسان به والدین، اطاعت از والدین و تکریم سالمندان، فرامی‌خواند.

پیشینه و مذمت خشونت خانگی در قرآن

از منظر اسلام، خشونت خانگی به هر شکل آن مذموم و ناپسند است. اسلام بر عدالت، محبت و رعایت حقوق اعضای خانواده تأکید دارد و هرگونه رفتار خشونت‌آمیز را نفی می‌کند. در صورت بروز اختلافات، روش‌های مسالمت‌آمیز و گفتگو برای حل مشکلات توصیه شده است. خشونت خانگی با اصول اسلامی سازگار نیست و به شدت نکوهش شده است. بر اساس آیات قرآن، اولین نمونهٔ خشونت خانوادگی، در اولین خانوادهٔ بشر و بین فرزندان آدم و حوا رخ داد و قابیل، برادرش هابیل را کشت. برادران یوسف نیز که قصد جان او را کرده بودند، سرانجام وی را درون چاه افکندند. خشونت کلامی موسی نسبت به برادرش هارون و خشونت ساره همسر ابراهیم نسبت به هاجر که دارای فرزند شده بود و خشونت فرعون نسبت به همسرش آسیه، از دیگر نمونه‌های خشونت خانوادگی است که در قرآن، بیان شده است.

انواع کیفی خشونت خانگی

1. خشونت جسمی؛ مانند کشتن هابیل توسط قابیل، خشونت فرعون نسبت به همسرش آسیه و کشتن دختران در عصر جاهلی.
2. خشونت روانی؛ مانند خشونت برادران یوسف که او و بنیامین را دزد خواندند، خشونت ساره نسبت به ابراهیم و هاجر که موجب هجرت هاجر به سرزمینی بی‌آب‌وعلف شد و خشونت همسران نوح و لوط نسبت به این دو پیامبر.
3. خشونت مالی؛ اسلام مسئولیت مدیریت خانواده را به مرد داده است، اما این مسئولیت به معنای تسلط و خشونت نیست، بلکه به معنای رهبری عادلانه و همراه با محبت است. مرد موظف است که نیازهای عاطفی و مادی خانواده را تأمین کند و با همسر و فرزندان خود با عدالت و مهربانی رفتار کند. قرآن کریم این رسم جاهلی که سرپرست خانواده، اعضای خانواده را در مضیقهٔ مالی می‌گذارد و از تأمین بهینهٔ خوراک، پوشاک، مسکن، زمینه آموزش و رسیدگی‌های بهداشتی آنان خودداری می‌کند را نکوهش کرده است.

انواع خشونت خانگی به اعتبار قربانی

1. خشونت میان همسران؛ مانند تلاش زلیخا همسر عزیز مصر برای ارتباط جنسی با فرزندخوانده‌اش، یوسف، که خیانتی آشکار در حق همسرش بود، مجنون خواندن نوح توسط همسرش، باخبر کردن قوم لوط توسط همسرش از وجود مهمانانی در خانه او، خشونت فرعون نسبت به همسرش آسیه و خشونت برخی مردان در عصر جاهلی نسبت به همسران‌شان و تصاحب اموال آنان.
2. خشونت والدین؛ نیز با داستان قتل فرزندان در عصر جاهلی به‌خاطر ترس از فقر و نداری، بازتاب یافته است. قرآن این فرزندکشی را خطا و گناهی عظیم می‌شمارد و با اطمینان‌بخشی به‌روزی‌دهندگی خداوند، آنان را از این خطای بزرگ برحذر می‌دارد.
3. خشونت فرزندان؛ مانند ناسازگاری و گمراهی فرزند نوح، ناسازگاری فرزندان یعقوب و متهم کردن پدرشان به گمراهی و آزار پدر با ظلم در حق برادرشان یوسف تا جایی که یعقوب از شدت گریه و فروبردن خشم، چشمانش سفید می‌شود. خشونت فرزندان آدم نسبت به یکدیگر نیز در این دسته جای می‌گیرد.

عوامل خشونت خانگی از دیدگاه قرآن

1. حسادت؛ در داستان قتل هابیل، حسادت علت اصلی این خشونت معرفی شده است. علت رفتار خشونت‌آمیز برادران یوسف نیز حسادت بیان شده است.
2. باورهای ناروا؛ قرآن به خشونت رفتاری عرب جاهلی نسبت به زنان و دختران اشاره کرده و مفسرین علت این رفتار را کوچک‌شمردن و حقیر دانستن زنان و دختران می‌دانند. اجبار به بیوه‌ماندن و ارث‌دادن زنان بیوه به خانواده شوهر، یکی دیگر از باورهای نادرستی است که در قرآن به آن اشاره شده است.
3. مشکلات اقتصادی؛ قرآن، کودک‌کشی به خاطر فقر را نکوهش کرده است.
4. بدگمانی؛ مانند خشونت برادران یوسف در حق بنیامین.
5. دنیاگرایی؛ قرآن یکی از عوامل خشونت خانگی را حب دنیا معرفی می‌کند و همسران پیامبر را از عاقبت دنیاخواهی و آزاری که به رسول خدا می‌رسانند، آگاه می‌سازد.

کنترل خشونت خانگی

اسلام به‌شدت بر احترام و رعایت حقوق اعضای خانواده، ازجمله حقوق کودکان، حقوق سالمندان، حقوق جنسی زن، حقوق فرزند، حقوق مالی زن و حقوق خانوادگی زن، تأکید دارد. در راستای حفظ این حقوق، آموزه‌های اسلام به مهرورزی در خانواده و حل اختلافات خانوادگی با روش‌های مسالمت‌آمیز مانند گفتگو، مشاوره و میانجی‌گری توصیه می‌کند. توصیه به کنترل خشم و بردباری کردن در ناآرامی‌ها و سختی‌ها از مهم‌ترین آموزه‌های قرآن است.

در آموزه‌های اسلامی راه‌هایی برای کنترل خشم آمده است که در محیط خانواده می‌توان برای تحکیم خانواده به کار گرفت و از شدت و میزان خشونت‌های خانگی کاست:

1. تغییر وضعیت به نشستن؛ یکی از راه‌های تأثیرگذار بر کنترل خشم، تغییر حالت و نزدیک شدن به زمین است. شخصی که غضب‌ناک می‌شود بهترین حالت این است که بنشیند. ایستاده بودن موجب ادامه مشاجره و تسهیل اقدامات خشونت‌آمیز است.
2. در آغوش گرفتن؛ در رهنمودهای اهل‌بیت برای کنترل خشم و فروکش کردن آن بین افراد خانواده، در آغوش گرفتن نیز توصیه شده و موجب آرامش دانسته شده است.
3. سکوت کردن؛ در آموزه‌های دینی سکوت یکی از مهم‌ترین راه‌های کنترل خشم و غضب است.
4. گوش‌دادن و مهلت دفاع دادن؛ گوش‌دادن به دفاعیات و سخنان طرف مقابل می‌تواند از میزان غضب و ناراحتی بکاهد. این راهکار را هارون، هنگام رویارویی با خشم موسی به‌کار گرفت و با عبارت ای فرزند مادرم، سخن و دفاع خویش را آغاز کرد و خشم موسی را کنترل کرد.
5. وضو گرفتن؛ همان‌سان که آب آتش را خاموش می‌کند، شستشوی بدن با آب می‌تواند خشم را کنترل کند، از این‌رو در روایات به وضو گرفتن در زمان خشم، سفارش شده است.
6. توجه به پیامدهای خشونت؛ یادآوری پیامدها در کنترل خشم، بسیار اثرگذار است. در روایات اسلامی، خشم، کلید همه شرارت‌ها معرفی شده و از بین رفتن ایمان، زایل شدن عقل و گرفتار شدن در دام شیطان از پیامدهای خشم دانسته شده است.

منابع

• قرآن کریم.
• ابن‌کثیر، تفسیر ابن‌کثیر، بیروت، دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۲ق.
• ابوالفتوح رازی، روض‌الجنان و روح‌الجنان، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۶ش.
• «از خشونت خانگی چه می‌دانید؟»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
• اعزازی، شهلا، زنان کتک خورده، تهران، سالی، ۱۳۸۰ش.
• امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
• «انواع خشونت علیه زنان و دختران»، وب‌سایت سازمان ملل متحد، تاریخ درج مطلب: ۲۵ نوامبر ۲۰۲۰م. «
• بستان، حسین، «خشونت خانگی در طول تاریخ»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۷ آبان ۱۳۹۸ش.
• به‌طور ویرانگر فراگیر: از هر ۳ زن در سراسر جهان ۱ نفر خشونت را تجربه می‌کند»، وب‌سایت سازمان جهانی بهداشت، تاریخ درج مطلب: ۹ مارس ۲۰۲۱م.
• پولاک، ادوارد، سفرنامه پولاک: ایران و ایرانیان، ترجمهٔ کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۸ش.
• «پیامدهای خشونت خانگی»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: ۲۹ مهر ۱۳۹۹ش.
• «تأثیر خشونت خانگی بر فرزندان خردسال چیست؟»، وب‌سایت مرکز مشاوره بینش نوین، تاریخ بازدید: ۷ آبان ۱۴۰۳ش.
• «تأثیر و مدیریت خشونت خانگی»، وب‌سایت مادرشو، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
• «تاریخچهٔ خشونت خانگی: آیا چیزی تغییر کرده است؟»، وب‌سایت کمک بهتر، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اکتبر ۲۰۲۴م.
• «تحول خانواده ایرانی از عصر قاجار تا به امروز»، وب‌سایت انجمن جامعه‌شناسی ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۰ فروردین ۱۴۰۲ش.
• تیموری، رباب، «خشونت خانگی و راه‌های مقابله با آن»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۱ دی ۱۴۰۰ش.
• جهانی جناقرد، میلاد، «خشونت خانگی علیه زنان در ایران»، در مجلهٔ قانون‌یار، دورهٔ چهارم، شمارهٔ ۱۵، ۱۳۹۹ش.
• حر عاملی، وسایل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، [بی‌تا].
• «حق و حقوق کودکان و کنوانسیون حقوق کودک»، وب‌سایت راهنمای جامعه سوئد، تاریخ درج مطلب: ۱۸ سپتامبر ۲۰۲۳م.
• حیدری، رامک، «خشونت علیه معلولان از خانه تا خیابان / ما از جامعه‌ای طرد شدیم که حق‌مان بود»، وب‌سایت دفتر فرهنگ معلولین، تاریخ درج مطلب: ۲۰ فروردین ۱۴۰۱ش.
• خانی، سعید و همکاران، «بررسی خشونت خانوادگی در میان خانواده‌های شهر دهگلان، با تأکید بر خشونت علیه زنان»، جامعه‌شناسی مطالعات جوانان، دانشگاه آزاد اسلامی، زمستان ۱۳۸۹.
• «خشونت خانگی چیست؟»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشت درمانی کرمانشاه، تاریخ درج مطلب: ۲۰ شهریور ۱۳۹۷ش.
• «خشونت خانوادگی، پیامدهای فردی و اجتماعی آن»، وب‌سایت همیار، تاریخ بازدید: ۷ آبان ۱۴۰۳ش.
• «خشونت علیه زنان»، وب‌سایت سازمان جهانی بهداشت، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مارس ۲۰۲۴م.
• خمسه، اکرم و حسینیان، سیمین، «بررسی نقش تجربهٔ خشونت در دوران کودکی و الگوهای رفتاری خشونت و صمیمیت در دانشجویان متأهل»، در نشریهٔ روان‌شناسی بالینی و شخصیت، دورهٔ ۱۷، شمارهٔ ۴۳، ۱۳۸۹ش.
• «در برابر خشونت خانگی چه کنیم؟»، وب‌سایت مگ‌ایران، تاریخ درج مطلب: ۷ آذر ۱۴۰۲ش.
• «دعوای خواهر و برادرها چه موقع آسیب‌زاست؟»، وب‌سایت فرارو، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۳ش.
• دهقان نیری، فاطمه، «خشونت خانگی علیه مردان؛ رازی که فاش نمی‌شود»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۶ اسفند ۱۴۰۰ش.
• رازی، فخرالدین، التفسیر الرازی، [بی‌جا]،[بی‌نا]،[بی‌تا].
• «راه‌های قانونی مقابله با انواع خشونت خانگی»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: ۲۰ شهریور ۱۳۹۸ش.
• سازمان ملل متحد، «کنوانسیون رفع هرگونه تبعیض علیه زنان»، مصوب ۱۸ دسامبر ۱۹۷۹ میلادی مطابق با ۲۸/۹/۱۳۵۸ش.
• سالاری‌فر، محمدرضا، خشونت خانگی علیه زنان بررسی، علل و درمان با نگرش به منابع اسلامی، قم، پژوهشکده زن و خانواده، ۱۳۹۶ش.
• سوهانیان حقیقی، محسن و فیضی، ایرج، «تحلیل وضعیت خشونت خانگی در خانوادهٔ ایرانی»، در فصلنامهٔ پژوهش انحرافات و مسایل اجتماعی، شمارهٔ ۶، دورهٔ ۲، ۱۴۰۱ش.
• طباطبایی، افشین، «پیامدهای خشونت خانوادگی»، وب‌سایت بنیاد فرهنگی پژوهشی افشین طباطبایی، تاریخ بازدید: ۷ آبان ۱۴۰۳ش.
• طباطبایی، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان،[بی‌جا]،[بی‌نا]،[بی‌تا].
• طبرسی، رضی‌الدین، مکارم الاخلاق، بیروت، دارالحوراء، ۱۴۰۸ق.
• طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، [بی‌جا]،[بی‌نا]،[بی‌تا].
• طیبی، زینب، «تفاسیر فریقین و آیه «الرّجالُ قوّامونَ علَی النِّساء»»، پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده، سال ۳، شماره ۵، بهار ۱۳۸۹ش.
• عباس‌زاده، محمد و همکاران، «خشونت خانگی، تهدیدی علیه سلامت روانی (مطالعه جامعه شناختی زنان متأهل شهر تبریز)»، در نشریهٔ مطالعات امنیت اجتماعی، دورهٔ جدید، شمارهٔ ۲۴، ۱۳۸۹ش.
• فخر رازی، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
• «کنوانسیون رفع هر گونه تبعیض علیه زنان»، وب‌سایت سازمان ملل متحد، تاریخ بازدید: ۲ آبان ۱۴۰۳ش.
• کیوان‌پور، سعید، «بخشی از عوامل بزهکاری در کودکان و نوجوانان»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ درج مطلب: ۸ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• «متلاشی شدن عزت‌نفس فرزندان با خشونت پدر و مادر»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۶ اسفند ۱۴۰۱ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
• المراغی، احمد مصطفی، تفسیر المراغی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، [بی‌تا].
• مرتضوی، ضیاء، امام خمینی و الگوهای دین‌شناختی در مسایل زنان، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸ش.
• مظاهری، حبیب، «قیمومت و شخصیت زن»، فصلنامه بینات، سال ۱۹، شماره ۲، شماره ۷۴، تابستان ۱۳۹۱ش.
• «معضل پنهان خشونت فرزند علیه والدین»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مهر ۱۳۹۸ش.
• مقدم، نصیره، «آسیب‌های خشونت خانگی/ مهارت مدیریت خشم در خانواده»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۳۹۹ش.
• منصوری، خدیجه ولوی، علی‌محمد، «بررسی تطبیقی خشونت روانی علیه زنان در عصر جاهلی و عصر نبوی، پیوستگی و گسستگی تاریخی»، در دوفصلنامهٔ مطالعات تطبیقی تاریخ و فرهنگ اسلامی، سال اول، شمارهٔ ۲، ۱۴۰۱ش.
• مهمان‌نواز، محمود، «بررسی تحلیلی خشونت، مجازات و محدودیت علیه زنان در دورهٔ صفویه با تکیه بر سفرنامه‌نویسان فرنگی»، در فصلنامهٔ زن و جامعه، سال دهم، شمارهٔ ۴۰، ۱۳۹۸ش.
• میرزایی، زهرا، «زن و مرد، قربانی خشونت خانگی»، وب‌سایت خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ مهر ۱۴۰۲ش.
• «نشست مروری بر مطالعات خشونت خانگی در ایران»، وب‌سایت دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، تاریخ درج مطلب: ۲۲ مهر ۱۴۰۳ش.
• نصر، ولی‌اله، «برنامه پیشنهادی بهزیستی برای پیشگیری از خشونت خانگی است»، وب‌سایت سازمان بهزیستی کشور، تاریخ درج مطلب: ۶ آذر ۱۳۹۹ش.
• نوذرپور، جاسم و همکاران، «تبیین مفهوم خشونت با سالمندان»، وب‌سایت مجلهٔ سالمندی ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۰ فروردین ۱۴۰۱ش.
• وامقی، مرویه و همکاران، «خشونت خانگی در ایران: مرور مطالعات ۱۳۸۷–۱۳۸۰»، در مجلهٔ رفاه اجتماعی، سال ۱۳، شمارهٔ ۵۰، ۱۳۹۲ش.
• «وضعیت خشونت خانگی در ایران به روایت دو پژوهش ملی»، وب‌سایت دانشکدهٔ علوم خانواده، تاریخ درج مطلب: ۱۸ آذر ۱۳۹۴ش.
• یعقوبی‌دوست، محمود، «بررسی رابطه بین انزوای اجتماعی با میزان خشونت خانگی والدین نسبت به فرزندان نوجوان»، در مجلهٔ علوم اجتماعی شوشتر، سال هفتم، شماره ۳، ۱۳۹۲ش.
• یکه‌کار، شیرین و همکاران، «زمینه‌های اجتماعی خشونت خانگی علیه زنان»، در فصلنامهٔ مددکاری اجتماعی، دورهٔ ۸، شمارهٔ ۳، ۱۳۹۸ش.
• «۲۰ راه مؤثر برای پیشگیری از خشونت خانگی»، وب‌سایت کامیار سنایی، تاریخ درج مطلب: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «۴ اقدام رژیم پهلوی علیه زنان»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ دی ۱۳۹۹ش.