پیش‌نویس:فارابی

ابونصر فارابی

فارابی، اندیشمند برجستهٔ مسلمان و بنیان‌گذار فلسفهٔ اسلامی.

فارابی، فیلسوف بزرگ مسلمان در سده‌های سوم و چهارم هجری و مؤسس فلسفهٔ اسلامی است که تأثیر زیادی در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی داشته است؛ امروزه از او به‌عنوان فیلسوف فرهنگ نام برده می‌شود.

کودکی و نوجوانی فارابی

ابونصر، محمد بن محمد فارابی در سال ۲۵۹ق، در روستای «وَسِیج» در نزدیکی شهر «فاراب» در اطراف رود «سیحون»، به دنیا آمد. برخی، فاراب را همان فاریاب در ولایت جوزجان افغانستان می‌دانند. در عصر فارابی، بخش بزرگی از آسیای میانه، ماوراءالنهر و افغانستان، جزء خراسان محسوب می‌شد. پدر و پدربزرگ او، از نظامیان بلندمرتبه در حکومت «سامانی» بودند که موجب می‌شد شرایط تحصیل برای او فراهم شود. تبار فارابی را برخی ترک و بعضی فارس معرفی کرده‌اند.

جوانی فارابی

با توجه به تولد فارابی در خانواده‌ای مسلمان، تربیت اولیهٔ او، پایهٔ دینی داشته است. همچنین، نهضت فرهنگی و فکری در آغاز قرن سوم با ورود اسلام، در فاراب گسترش یافت و فارابی از آن شرایط به‌خوبی استفاده کرد. او زبان عربی، ترکی و فارسی و همچنین دانش فقه، حدیث و تفسیر قرآن را در زادگاه خود آموخت.

مأخذ فکری فارابی

در زمان فارابی، دو مرکز مشهور علمی وجود داشت؛ «حَرّان» در جنوب شرقی ترکیهٔ فعلی که وارث مکتب اسکندریه بود و «بغداد»، که از درخشان‌ترین مراکز آموزشی محسوب می‌شد. فارابی، برای تحصیل علوم و معارف به بغداد رفت و علم منطق را از «ابوبشر متّی بن یونس» فراگرفت و سپس به حران مسافرت کرد و نزد «یُوحَنّا بن حِیلان»، فیلسوف مسیحی به تکمیل علم منطق پرداخت. فارابی، برای تکمیل علوم فلسفی دوباره به بغداد بازگشت و در افکار فلسفی و منطقی ارسطو، بارها مطالعه و تحقیق کرد. به‌همین دلیل، برخی او را بزرگ‌ترین مفسر فلسفهٔ ارسطو و «معلم‌ثانی» دانسته‌اند. فارابی بعد از بیست سال تحصیل در بغداد، به سوریه مهاجرت کرد و تا پایان عمر در آن‌جا بود.

سیرهٔ عملی و اخلاقی فارابی

علاقه به‌تحصیل

فارابی علاقهٔ بسیار زیادی به فراگیری دانش داشت. به‌همین دلیل، در شب‌هایی که چراغی برای مطالعه نداشت، در روشنایی چراغ پاسبانان شهر مطالعه می‌کرد. او، همچنین، کتاب «نفس» ارسطو را صد بار و کتاب «سماع طبیعی» را چهل بار خواند.

زهد

فارابی به لحاظ شخصیتی، زاهد و صوفی‌منش بود و با اندک درآمدی، زندگی خود را می‌گذراند.

مسئولیت‌های فارابی

فارابی مدتی از زندگی خود را به شغل قضاوت گذراند اما به‌دلیل علاقه به مطالعهٔ فلسفه، این شغل را در ۴۰ سالگی رها و به بغداد مهاجرت کرد.

دیدگاه‌های فارابی

هستی‌شناسی

1. عالم هستی از دو بعد مادی و معنوی (عالم ناسوت و عالم لاهوت) تشکیل شده است؛
2. بین این دو عالم از این نظر که عالم معنوی فیض‌دهنده و عالم مادی فیض‌گیرنده است، ارتباط وجود دارد؛
3. موجودات عالم معنا به حد کامل خود رسیده‌اند؛
4. نظام هستی منشأ آفرینش (موجود اول) دارد؛
5. بین موجودات نظام هستی سلسله مراتب وجود دارد؛
6. موجودات ناسوتی به‌صورت طبیعی سیر تکاملی دارند؛
7. بین خود موجودات ناسوتی با رعایت شدت و ضعف، ارتباط وجود دارد؛
8. عالم هستی غایتمند است و در جهت کمال قرار دارد.

راهنماشناسی

از دیدگاه فارابی، برای مدینهٔ فاضله، هم از لحاظ سیاست و هم از لحاظ اخلاق، پیامبر لازم است. ارزش پیامبر تنها به لحاظ مقام متعالی او نیست، بلکه به‌دلیل تأثیری است که او در جامعه دارد.

انسان‌شناسی

فارابی انسان را مرکب از دو عنصر می‌داند؛ یکی جوهر روحانی که منشأ آن، عالم معنا است و دیگری بدن که منشأ آن در عالم مادی است. از نظر او، مراحل قوام وجودی انسان دارای سه مرحله است: مرحلهٔ اول وضع نباتی است که در این وضع قوای غازیه، نامیه، هاضمه، ماسکه و دافعه به انسان داده می‌شود. مرحلهٔ دوم وضع حیوانی است که قوهٔ محرّکهٔ او پرورش پیدا می‌کند. مرحلهٔ سوم وضع انسانی است که سه قوهٔ حاسّه، متخیّله و ناطقه، به‌عنوان رئیس قوای بدن به انسان داده می‌شود و نفس شایستگی دریافت عقل فعّال را پیدا می‌کند.

شناخت‌شناسی

از نظر فارابی وحی، عقل نظری، عقل عملی، حس، خیال و وهم از منابع شناخت است.

جامعه‌شناسی

پیدایش اجتماع

به‌نظر فارابی، تقسیم کار به‌منظور برآوردن نیازهای انسان، علت عمدهٔ پیدایش اجتماعات انسانی است.

مدینهٔ فاضله

فارابی معتقد بود که «مدینهٔ فاضله»، بر اساس شناخت عقلی و وحیانی شکل می‌گیرد و جایی است که مقصود حقیقی از اجتماع در آن، همکاری است که سبب رسیدن به سعادت می‌شود. به نظر او، مدینهٔ فاضله مانند موجود زنده است که همهٔ اعضای آن در راه حفظ و ادامهٔ زندگی همکاری می‌کنند؛ همان‌گونه که در مراحل تکوینی انسان، ابتدا قلب به وجود می‌آید و بعد سایر اعضا شکل می‌گیرند، در مدینهٔ فاضله نیز جایگاه هر یک از بخش‌های جامعه به‌همین شکل است. فارابی معتقد است که رئیس مدینهٔ فاضله از نظر بدنی، اخلاقی و آگاهی دارای اوصاف زیادی است که در سلسله مراتب تکامل وجودی به آخرین مرحلهٔ رشد نفسانی، رسیده و هیچ امری بر او پوشیده نیست.

مدینهٔ غیرفاضله

همان‌گونه که شکل‌گیری مدینهٔ فاضله مبتنی بر شناخت عقلی و وحیانی است، اساس شکل‌گیری مدینهٔ «غیرفاضله» نیز خیال، حس و وهم است. مدینهٔ غیرفاضله خود شامل چهار مدینهٔ جاهله، فاسقه، و مبتذله می‌شود که هرکدام اوصاف ویژهٔ خود را دارند.

طبقه‌بندی علوم فارابی

فارابی، علوم زمانهٔ خود را از نظر موضوع، به علوم نظری و عملی تقسیم می‌کند. علوم سه‌گانهٔ ریاضی، طبیعی و الهیات را از شاخهٔ علوم نظری دانسته و سه رشتهٔ علمی «سیاست نفس وعلوم اخلاقی»، «سیاست خانواده یا اقتصاد» و «سیاست کشور و مردم» را در شاخهٔ علوم عملی جای می‌دهد. همچین، فارابی علوم را از نگاه دیگر، به ابزاری و غیرابزاری دسته‌بندی می‌کند که علوم ابزاری، زبان و منطق را دربر گرفته و علوم غیرابزاری، حساب و هندسه، مناظر، نجوم تعلیمی، موسیقی، اَثقال و حِیَل، علوم طبیعی و الهی، اخلاق، سیاست، فقه و کلام را شامل می‌شود.

شاگردان فارابی

یحیی بن عدی، ابوسلیمان سجستانی، ابوالحسن محمد بن‌یوسف عامری و ابوحیان توحیدی، از شاگردان و پیروان مشهور فارابی هستند. ابن‌سینا، ابن رشد، ابن میمون، آلبرت کبیر، محمّد عبده و سید جمال‌الدین حسینی (معروف به افغانی یا اسدآبادی)، کسانی هستند که از اندیشهٔ فارابی تأثیر پذیرفته‌اند.

آثار فارابی

از فارابی حدود ۲۰۰ رساله در رشته‌های مختلف به‌جا مانده که بیشتر آنها در سراسر جهان به زبان‌های عربی، فارسی، ترکی، انگلیسی، اسپانیولی، فرانسه، ایتالیایی، لهستانی و روسی ترجمه شده‌اند.

نقش فارابی در فرهنگ و سبک زندگی مسلمانان

فارابی در شکل‌گیری و تکامل حکومت اسلامی نقش داشت؛ زیرا تفکر فلسفی او از طریق ابن‌سینا و سهروردی و متفکرانی همچون علامه طباطبایی و امام خمینی در دورهٔ معاصر، امتداد پیدا کرده است.

نوآوری‌های فارابی

1. بسط و عمق دادن به مسائل فلسفی و تأسیس فلسفهٔ اسلامی؛
2. عینیت دادن به فلسفهٔ اسلامی و بازشناسی مرز آن با فلسفهٔ یونانی؛
3. تبیین علوم انسانی اسلامی بر مبنای نقش ذاتی دین در سعادت بشر و ساخت مدینهٔ فاضله (جامعهٔ آرمانی)؛
4. ترویج آزاداندیشی در مواجهه با معرفت دینی و خرافه‌زدایی از معارف دینی؛
5. مصالحه بین فلسفه و دین؛
6. جمع بین فلسفهٔ افلاطون و ارسطو؛
7. تقسیم‌بندی و ارائهٔ قالب جدید برای منطق ارسطویی.

فارابی در ایران

قدیمی‌ترین نسخه خطی از فارابی در کتابخانه و موزه ملی ملک

1. تألیف ده‌ها کتاب و اثر دربارهٔ فارابی؛
2. برگزاری صدها جشنواره، سمینار، کنگره و نشست ملی و بین‌المللی از گذشته تا امروز؛
3. برگزاری هر سالهٔ جشنوارهٔ بین‌المللی فارابی؛
4. نام‌گذاری ۳۰ آبان، به‌عنوان روز ملی حکمت و فلسفه و بزرگداشت فارابی.

فارابی در قزاقستان

1. ساخت بناهای یادبود در شهرها و مناطق مسکونی بزرگ به‌نام فارابی؛
2. نام‌گذاری خیابان‌های مرکزی پاتخت و شهرهای بزرگ به‌نام فارابی؛
3. نام‌گذاری جایزهٔ دولتی در زمینهٔ علم و فن‌آوری به‌نام فارابی؛
4. چاپ تصویر فارابی بر سکه‌های یادبود بانک مرکزی در سال ۲۰۱۱م؛
5. تولید مستند فارابی با نام «چراغ راه».

دیدگاه‌ها دربارهٔ فارابی

ابن سینا

کتاب مابعدالطبیعهٔ ارسطو را چهل بار خواندم و نفهمیدم تا آنکه به کتاب «اغراض مابعدالطبیعه» فارابی دست یافتم و چون آن را خواندم درهای علم بر من باز شد.

غزالی

غزالی، فارابی را در کنار ابن‌سینا قرارداده و هر دو را در فلسفهٔ اسلامی بی‌نظیر می‌داند.

آیت‌الله خامنه‌ای

هزار سال است که در ایران دربارهٔ آثار فارابی به‌عنوان یک فیلسوف و دانشمند اسلامی، تحقیق و مطالعه شده است.

اندیشمندان غربی

شناخت افلاطون و ارسطو، در جهان اسلام و غرب، مدیون فارابی است.

درگذشت فارابی

فارابی در سال ۳۳۹ق، در سن ۸۰ سالگی، در دمشق درگذشت. در سال ۱۳۸۶ش، دولت‌های قزاقستان و سوریه، برای همکاری در ساخت مرکز تاریخی، فرهنگی و آرامگاه فارابی، در پایتخت سوریه موافقت کردند.

منابع

• «ارائه تصویری عمیق از افکار و ابتکارات معلم ثانی در یک رویداد علمی»، خبرگزای آنا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• امینی، فرشید، «فارابی» نشریهٔ کتاب ماه علوم و فنون، شماره ۱۳۲، آذر ۱۳۸۹ش.
• جوکار، قاسم، «اندیشه‌های اجتماعی فارابی»، وب‌سایت معرفت، تاریخ درج مطلب: ۲۶ شهرویور ۱۳۸۹ش.
• «چرا ۳۰ آبان روز حکمت و فلسفه و بزرگداشت فارابی شد؟»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۷ مهر ۱۴۰۰ش.
• «دیدار رئیس‌جمهور قزاقستان با رهبر انقلاب»، وب‌سایت خامنه‌ای دات‌آی‌آر، تاریخ درج مطلب: ۲۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
• طالبی، مرتضی، «ویژگی‌های مدینه فاضله از دیدگاه اسلام»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۳ دی ۱۴۰۱ش.
• «فارابی، تأثیر او در قزاقستان و آثار او در ایران»، وب‌سایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۹ آبان ۱۴۰۱ش.
• کفشگر جلودار، حسین، «ابونصر فارابی»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۳ش.
• مهاجرنیا، محسن، «نوآوری‌های فارابی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: ۳ دی ۱۴۰۱ش.
• میرلو، محمدمهدی، «ابونصر فارابی آغازی برای یک تاریخ»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: ۱۰ بهمن ۱۳۹۶ش.
• نجابت، علی اصغر، «فارابی»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۳ش.
• «نقش مهم فارابی در فرایند تکامل تمدن شکوهمند اسلامی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ش