پیشنویس:دعا
.jpg)
دعا؛ نیایش با خدا و درخواست از او همراه با فروتنی.
دعا، از مفاهیم قدسی پرکاربرد در سبک زندگی اسلامی- ایرانی و دارای آداب و رسوم ویژه و جلوههای عینی است. به باور صاحبنظران دعا ماهیت روابط انسان را با خدا و دیگران، سامان میدهد و به آن معنی میبخشد. امروزه در سبک زندگی اسلامی- ایرانی، برخی دعاها مانند «دعای کمیل»، «دعای توسل»، «دعای ندبه» و «دعای عرفه» بهصورت دستجمعی خوانده میشود و در تعالی اجتماعی ایرانیان، اثرگذار است. .
واژهشناسی دعا
واژهٔ دعا بهمعنی کسی را خواندن و درخواست،[۱] در اصطلاح، درخواست فروتنانهٔ یک مقام پایین از مقام بالاتر و سخنگفتنِ با خداوند همراه با اعلام نیازمندی به او است.[۲]
پیشینه دعا
انسانها در طول تاریخ، با دعا، نیایش و رازونیاز آشنا بودهاند.[۳] دعا در ادیان آغازین، در قالب سرود ظاهر شد، مانند دعاهای آیین هندو[۴] و گاتها در آیین زرتشت.[۵] یهودیان در روز شنبه مناجاتِ کتابهای مقدس انبیا و اوراق تورات را میخوانند.[۶] مسیحیان نیز دعا را یک تکلیف دینی میدانند[۷] و در مراسمهای مذهبی آنها مانند عشای ربانی، دعا نقش ویژهای دارد.[۸] آیات قرآن نیز مسلمانان را به دعا در پیشگاه خداوند سفارش کرده[۹] و دعا را سبب اعتنای خداوند به بندگان معرفی کرده است.[۱۰]
انواع دعا
دعا در فرهنگ مسلمانان به انواع مختلف تقسیم میشود؛ مانند دعاهای ماثور (منقول از پیامبر یا ائمه) و غیر ماثور، قرآنی و غیر قرآنی،[۱۱] دعا هنگام عبادت (مثل قنوت در نماز) و غیر عبادت، دعای انفرادی و جمعی، دعای مربوط به زمان، مکان یا گرفتاری و کارهای خاص مانند دعای سفر، گشایش رزق، درمان بیماری و شروع کار و دعاهای عام.[۱۲]
اهمیت و جایگاه دعا
دعا در سبک زندگی اسلامی، یک کنش دینی دانسته میشود که آثار آن در تمام لحظات زندگی روزمره انسان جریان دارد. دعا میان ابعاد مختلف دینداری مؤمنان پیوند برقرار میکند، در خدمت تقویت باورها و اخلاق دینی است و با شعائر اجتماعی خاص و آگاهیهای عقیدتی و معنوی همراه میشود.[۱۳] دعا در قرآن و روایات اسلامی بهعنوان یکی از راههای ارتباط با خدا مورد تأکید قرار گرفته است. دعا به انسان یادآوری میکند که در گرفتاریها، خدا و توانایی او در برآوردن نیازهای انسان و ناتوانی غیر خدا را به خاطر آورد.[۱۴] در احادیث اسلامی، دعا بهعنوان برترین عبادت، نور آسمان و زمین، سلاح مؤمن، کلید رحمت، رمز رستگاری، وسیلهٔ افزایش روزی و دفع بلا و سالمماندن از شر شیطان توصیف شده است.[۱۵]
جلوههای اجتماعی دعا
.jpg)
در حالحاضر جلوههای اجتماعی دعا در مراسمهای مذهبی و آیینهای ملی اسلامی- شیعی و مخصوصاً ایرانیان حضور فراگیر و اثرگذار دارد، مانند برگزاری دعای دستجمعی در ایام مشخص، مثل خواندن دعای توسل در شبهای چهارشنبه؛ دعای کمیل در شبهای جمعه؛ دعای ندبه در صبحهای جمعه در مکانهای مذهبی؛ دعای عرفه در ایام حج؛ دعای سلامتی و فرج امام زمان در مراسمهای مختلف مذهبی؛ دعای سفره بعد از صرف غذا؛ دعا بعد از سخنرانیها؛ دعا برای خوشبختی و کامیابی هنگام بردن عروس به خانه بخت یا انتصاب افراد در مقام و موقعیت؛ دعای سفر و برخی دعاهای دستجمعی برای حل مشکلات.[۱۶] همچنین دعای «تحویل سال» از جلوههای اجتماعی دعا میان آیینهای ملی ایرانیان است.[۱۷] در برخی مناطق ایران رسم بر این است که بزرگ خاندان یا امام جماعت، دعای تحویل سال را قرائت میکند و دیگران همراه او دعا را زمزمه میکنند.[۱۸] امروزه خواندن این دعا به یک آیین تبدیل شده و از رسانههای رسمی ایران نیز پخش میشود.[۱۹]
ابعاد دعا
دعا در ادیان مختلف تجلی دو بعد نیاز و عشق انسان است، اما در سبک زندگی اسلامی- ایرانی، دعا سه بعد دارد: بعد نیازمندی به خداوند؛ بعد احساس عاشقانه و عارفانه برای رهایی از زندان نفس و بعد آموزش اعتقادی. به نظر محققان، این بعد سوم دعا، نوعی آگاهی نسبت به جهان و عرصهٔ نیازهای انسانی بوده و نماد جهاد و مبارزهٔ اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در یک وضعیت نابهنجار اجتماعی محسوب شود. این بعد دعا در فرهنگ شیعی، در «صحیفهٔ سجادیه» تجلی کرده است که مجموعهای از دعاهای امام چهارم شیعیان در آن گردآوری شده است.[۲۰]
دعا برای دیگران
دعا برای دیگران، یک کنش پربسامد دینی در سبک زندگی اسلامی- ایرانی است. در زندگی روزمره، دعای پدر و مادر در حق فرزند و برعکس، دعای مردم در حق همدیگر و دعا برای اموات، از مصادیق دعا برای دیگران است که ریشه در سفارشهای پیشوایان دین اسلام دارد. بر اساس روایات دعای پدر نیکوکار برای فرزند و دعای فرزند نیکوکار برای پدر، مستجاب است. آموزههای اسلام، طلب خیر برای دیگران را موجب بازگشت دعای خیر برای دعاکننده از جانب فرشتگان، زدودن کینه از دل، نزول روزی و برکت و دفع پیشامدهای ناگوار، پاکشدن گناهان و افزایش درجات میداند.[۲۱] دعا برای دیگران در سیرهٔ حضرت فاطمه، دختر پیامبر اسلام، جایگاه محوری داشته و روایت «الجار ثم الدار» از وی، در فرهنگ شیعیان معروف است.[۲۲]
درخواست دعا از دیگران (التماس دعا)
درخواست دعای خیر از دیگران در فرهنگ ایرانیان، تبدیل به یک رویهٔ عمومی در زندگی روزمره شده و اصطلاح «التماس دعا» هنگام ملاقاتهای صمیمانه، هنگام خداحافظی و بهویژه از کسی که به مکانهای زیارتی میرود یا عبادت و کار خیری انجام میدهد، رواج گسترده دارد.[۲۳] درخواست دعا از دیگران، خاستگاه دینی دارد. روایات اسلامی به التماس دعایِ عیادتکننده از مریض سفارش کردهاند.[۲۴] همچنین سفارش شده است که هنگام کمک به فقیر، از او درخواست دعای خیر شود؛ زیرا دعای فقیر در حق کسی که به او کمک کرده، قبول میشود.[۲۵] تقویت ارزشهای نیکو، همدلی و همگرایی، از کارکردهای اجتماعی التماس دعا است.[۲۶]
آداب دعا
اندیشمندان مسلمان برای دعا آداب و شرایطی ذکر کردهاند که با مراعات آنها، احتمال قبولی دعا، افزایش مییابد، ازجمله:
- از روی حقیقت دعاکردن و پرهیز از لقلقهٔ زبان؛[۲۷]
- مؤثر دیدن خداوند در دعا و مستقل نپنداشتن اسباب در تاثیر؛[۲۸]
- آغازکردن دعا با حمد و ثنای الهی؛[۲۹]
- صلوات بر پیامبر و آل پیامبر در آغاز دعا و پس از دعا؛[۳۰]
- قادر دانستن خداوند بر هر چیزی و عالم شمردن او به حال خود؛[۳۱]
- دعا در زمانهای خاص مانند روز عرفه، ماه رمضان، روز جمعه، وقت سحر، هنگام نزول باران و هنگام اقامهٔ نماز واجب؛
- رو به قبلهبودن هنگام دعا؛[۳۲]
- پیداکردن حال تضرع و خشوع هنگام دعا؛[۳۳]
- یقینداشتن به اجابت؛
- اصرار در دعا.[۳۴]
شرایط قبولی دعا
براساس آموزههای دینی، دعا در برخی زمانها، مکانها و حالات، تأثیر بیشتری دارد، مانند دعا هنگام عیادت مریض، روز جمعه،[۳۵] هنگام قرائت قرآن، موقع جهاد، زمان باریدن باران، هنگام ظهر، طلوع فجر، بعد از نماز، هنگام سجده و افطار.[۳۶] همچنین دعای مریض، دعا در حال حج و عمره، دعای رهبر عادل، دعا در حال روزهداری، دعای والدین برای فرزند، دعای فرزند صالح برای والدین، دعای مؤمنین در حق یکدیگر، دعا برای همگان نه فقط برای خود، دعا در شب قدر و روز عرفه، دعا در سرزمین عرفات، کعبه، مسجد، حرم امام حسین و خواندن دعاهای ماثور از عوامل قبولی دعا ذکر شده است.[۳۷]
موانع قبولی دعا
در آموزههای دینی دعاکردن بدون حضور قلب؛ توجه و امید به اسباب مادی به جای خداوند؛[۳۸] نبود مصلحت در استجابت؛ ارتکاب گناهانی مثل زنا، ظلم، عاق والدین، شرابخواری و قطع رحم؛ وفانکردن به پیمان و سبک شمردن نماز از موانع قبول دعا محسوب میشود.[۳۹]
کارکردهای دعا
دعا در فرهنگ اسلامی دارای کارکردهای معنوی، اجتماعی اخلاقی، عبادی، عاطفی، عقیدتی، تربیتی و آموزشی است؛ ازجمله: رشد و تعالی روحی؛[۴۰]تقویت حس نوعدوستی؛[۴۱] افزایش تابآوری؛[۴۲]حفظ سلامت؛[۴۳]درمان بیماری؛ تقویت صلح جهانی[۴۴] و اصلاح رفتار.[۴۵]
کتابهای دعا
.jpg)
بهدلیل اهمیت و نقش دعا در باورها و زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان در طول تاریخ، کتابهای فراوانی با موضوع دعا نوشته شده است، از جمله «مصباح المتهجد» شیخ طوسی، «فلاح السائل» و «الاقبال» سید بن طاووس، «مفتاح الفلاح» شیخ بهایی و «مفاتیح الجنان» شیخ عباس قمی.[۴۶] برخی کتابهای روایی با اختصاص ابوابی به دعا، روایات متعددی در فضیلت دعا و برتری آن بر عبادات دیگر نقل کردهاند.[۴۷] برخی علمای اخلاق نیز باب مستقلی را به آداب و شرایط دعا و فضیلت آن اختصاص دادهاند.[۴۸] حکمای الهی به مباحثی، همچون سبب اجابت دعا و کیفیت اجابت آن پرداختهاند.[۴۹] برخی اهل معرفت نیز در آثار خود باب مستقلی به دعا اختصاص دادهاند.[۵۰]
دعانویسی
دعانویسی، بهمنظور پیشگیری از مشکلات، علاج رویدادهای نامطلوب یا دستیابی به امور مطلوب این جهانی انجام میشود. برخی از دعانویسی برای دورکردن جنیان و دفع عوارض ناشی از تأثیر آنها نیز استفاده میکنند.[۵۱] دعانویسی با روشهای معمول دعاکردن که بهطور عادی در زندگی افراد دیندار جریان دارد، متفاوت دانسته شده است.[۵۲] به نظر کارشناسان امروزه روش رایج دعانویسی در جامعهٔ ایران پیوند محکمی با «خرافه» پیدا کرده و مبنای دینی ندارد؛[۵۳] زیرا عدهای افراد سودجو با استناد به برخی گزارههای دینی و سوءاستفاده از سادگی و اضطرار مردم گرفتار، خود را منشأ تأثیر معرفی میکنند.[۵۴]
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، 1416ق، ج1، ص761-764.
- ↑ مهدویراد و حسنی، «مولفههای حقیقت دعا از نظر شیعه و کاتولیک؛ وجوه شباهت و افتراق»، 1398ش، ص9.
- ↑ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، 1381ش، ص18.
- ↑ ناس، تاریخ جامع ادیان، 1390ش، ص135.
- ↑ هینلز، راهنمای ادیان زنده، 456/1-457.
- ↑ ناس، تاریخ جامع ادیان، 1390ش، ص529.
- ↑ هینلز، راهنمای ادیان زنده، 1378ش، ج1، ص253ـ254.
- ↑ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، 1381ش، ص156.
- ↑ سورهٔ بقره، آیهٔ 186؛ سورهٔ اعراف، آیهٔ 55. ؛ غافر، 60. ؛ سورهٔ یونس، آیهٔ 12.
- ↑ سورهٔ فرقان، آیهٔ 77.
- ↑ ابنطاووس، اقبال الاعمال، 1409ق، ص32.
- ↑ صدری، «تحلیل و تبیین مفهوم و قلمرو دعا»، 1389ش، ص84.
- ↑ نجاتی حسینی، «دعا: یک کنش اجتماعی دینی- مؤثر، مستمر، فراگیر (تحلیل ادبیات دعاپژوهی)»، 1392ش، ص38.
- ↑ سورهٔ یونس، آیهٔ 12؛ سورهٔ روم، آیهٔ 33؛ سورهٔ زمر، آیهٔ 8. ؛ سورهٔ فصلت، آیهٔ 51.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص468-470.
- ↑ «مراسم دعای دستجمعی در زمان ائمه»، وبسایت مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی.
- ↑ «شرح دعای تحویل سال»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی.
- ↑ کریمیان سردشتی، «دعای تحویل سال»، 1379ش، ص39.
- ↑ سپنتا، «نگاهی به پیشینهٔ نیایش گردش سال»، 1388ش، ص11.
- ↑ نجاتی حسینی، «دعا: یک کنش اجتماعی دینی مؤثر، مستمر، فراگیر (تحلیل ادبیات دعا پژوهی)»، 1392ش، ص43.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص507-508.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرائع، 1385ش، ج1، ص182.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، 1390ش، ج1، ص528 -529.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، 1362ش، ج4، ص5.
- ↑ حر عاملی، هدایة الامة، 1412ق، ج4، ص123.
- ↑ «بررسی کارکردهای اجتماعی درخواست دعا از دیگران»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، 1417ق، ج2، ص37.
- ↑ جوادی آملی، حکمت عبادات، 1379ش، 230-231.
- ↑ ابنطاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل، 1406ق، ص35.
- ↑ ملکی تبریزی، المراقبات، 1416ق، ص195.
- ↑ ابنطاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل، 1406ق، ص31.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، 1417ق، ج2، ص285ـ 288.
- ↑ نراقی، معراج السعاده، 1378ش، ص842.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، 1417ق، ج2، ص294.
- ↑ بنیارشید، «الدعاء: تعریفه وانواعه والمستحب منه والمکروه منه»، وبسایت سطور.
- ↑ عرفان، «دعا چیست و چگونه دعا کنیم؟»، خبرگزاری حوزه.
- ↑ ابنفهد حلی، آیین بندگی و نیایش (ترجمهٔ عده الداعی)، 1375ش، ص609.
- ↑ «دعا، دعوت»، وبسایت اسلام کوئیست.
- ↑ «موانع اجابت دعا»، وبسایت پایگاه اطلاعرسانی حدیث شیعه.
- ↑ سبحانینیا، «آثار تربیتی و روانشناختی دعا»، 1390ش، ص55، 63 و 65.
- ↑ «توانش اجتماعی اخلاقی و نظریهمندی فرهنگی دعای اسلامی و شیعی»، خبرگزرای ایبنا.
- ↑ فیاض و همکاران، «نقش دعا از منظر آیات و روایات در ارتقای سلامت جسمی و روانشناختی؛ با تأکید بر بحران شیوع کوید 19»، 1401ش، ص142.
- ↑ شجاعی، «تأثیر دعا در سلامت روان»، وبسایت راسخون.
- ↑ نجاتی حسینی، «دعا: یک کنش اجتماعی دینی مؤثر، مستمر، فراگیر (تحلیل ادبیات دعاپژوهی)»، 1392ش، ص47.
- ↑ سبحانینیا، «آثار تربیتی و روانشناختی دعا»، 1390ش، ص67 و 69.
- ↑ «معرفی کتب معتبر ومستند دعای شیعیان»، وبسایت مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی.
- ↑ خوش انگشت، «انواع دعاهای معروف»، وبسایت فراکتاب.
- ↑ نراقی، معراج السعاده، 1378ش، ص841.
- ↑ ابنسینا، التعلیقات، 1404ق، ص51.
- ↑ ابنعربی، الفتوحات المکیه، بیتا، ج4، ص177.
- ↑ موسیپور، «دعانویسی»، 1391ش، ج17، ص781-783.
- ↑ جواهری، «مطالعه جامعهشناختی پدیده دعانویسی در ایران»، ص66.
- ↑ «تفرشی، «نگاهی به پدیده دعا نویسی در جامعه و معضلات ناشی از آن»، روزنامه رسالت.
- ↑ «آیا دعانویسی در احکام اسلامی جایگاهی دارد؟/ از چشمه زلال دین تا مرداب دعانویسان»، خبرگزاری تسنیم.
منابع
- قرآن کریم.
- «آیا دعانویسی در احکام اسلامی جایگاهی دارد؟ / از چشمه زلال دین تا مرداب دعانویسان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۶ اسفند ۱۳۹۷ش.
- ابنسینا، حسین بن عبدالله، التعلیقات، تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
- ابنطاووس، سیدعلی بن موسی، فلاح السائل و نجاح المسائل، قم، بوستان کتاب، ۱۴۰۶ق.
- ابنعربی، محیالدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بیتا.
- ابنفهد حلی، احمد بن محمد، آیین بندگی و نیایش (ترجمهٔ عده الداعی)، ترجمهٔ حسین غفاری ساروی، قم، بنیاد معارف اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، انتشارات سخن، ۱۳۹۰ش.
- «بررسی کارکردهای اجتماعی درخواست دعا از دیگران»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: تاریخ درج: ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۸ش.
- بنیارشید، عمار، «الدعاء: تعریفه وانواعه والمستحب منه والمکروه منه»، وبسایت سطور، تاریخ درج مطلب: ۴ مرداد ۱۳۹۹ش.
- «توانش اجتماعی اخلاقی و نظریهمندی فرهنگی دعای اسلامی و شیعی»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: دوشنبه ۱ خرداد ۱۴۰۲ش.
- توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، تهران، سمت و مؤسسه فرهنگی طه و مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- جوادی آملی، عبدالله، حکمت عبادات، قم، اسراء، ۱۳۷۹ش.
- جواهری، فاطمه، «مطالعه جامعهشناختی پدیده دعانویسی در ایران»، مجلهٔ شناخت، شمارهٔ ۳۵، پاییز ۱۳۸۱ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، هدایة الامة الی احکام الائمه، تحقیق قسم الحدیث فی مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق.
- خوشانگشت، سمانه، «انواع دعاهای معروف»، وبسایت فراکتاب، تاریخ درج مطلب: آبان ۱۴۰۲ش.
- «دعا، دعوت»، وبسایت اسلام کوئیست، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مرداد ۱۴۰۲ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۶ق.
- سبحانینیا، محمد، «آثار تربیتی و روانشناختی دعا»، نشریهٔ راه تربیت، شمارهٔ ۱۵، ۱۳۹۰ش.
- سپنتا، شاهین، «نگاهی به پیشینهٔ نیایش گردش سال»، حافظ، شماره ۵۹، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۸ش.
- شجاعی، محمدحسین، «تأثیر دعا در سلامت روان»، وبسایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۶ فروردین ۱۳۹۰ش.
- «شرح دعای تحویل سال»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۱۴ مهر ۱۴۰۳ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، ۱۳۸۵ش.
- صدری، جمشید، «تحلیل و تبیین مفهوم و قلمرو دعا»، فصلنامهٔ آفاق دین، شمارهٔ ۳، ۱۳۸۹ش.
- صدیقی، ژیلا و همکاران، «بررسی دیدگاه و عملکرد پزشکان در بارهٔ کاربرد دعا در درمان»، نشریهٔ دانشور پزشکی، شمارهٔ ۸۲، ۱۳۸۸ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- عرفان، حسن، «دعا چیست و چگونه دعا کنیم؟»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۳۰ مرداد ۱۳۹۰ش.
- فیاض، فاطمه و همکاران، «نقش دعا از منظر آیات و روایات در ارتقای سلامت جسمی و روانشناختی؛ با تأکید بر بحران شیوع کووید ۱۹»، نشریهٔ پژوهش در دین و سلامت، شمارهٔ ۸ (ویژهنامه)، ۱۴۰۱ش.
- فیض کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح علیاکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ق.
- کریمیان سردشتی، نادر، «دعای تحویل سال»، در کتاب ماه هنر، شماره ۲۹ و ۳۰، بهمن و اسفند ۱۳۷۹ش.
- کلینی، محمدبنیعقوب، الکافی، تصحیح علیاکبر غفاری و محمدآخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- «مراسم دعای دستجمعی در زمان ائمه»، وبسایت مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی، تاریخ درج مطلب: ۲۱ تیر ۱۴۰۰ش.
- «معرفی کتب معتبر و مستند دعای شیعیان»، وبسایت مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی، تاریخ درج مطلب: ۱۸ شهریور ۱۳۹۱ش.
- ملکی تبریزی، میرزاجواد، المراقبات، تحقیق سیدعبدالکریم محمد موسوی، قم، دارالاعتصام، ۱۴۱۶ق.
- «موانع اجابت دعا»، وبسایت پایگاه اطلاعرسانی حدیث شیعه، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۳ش.
- موسیپور، ابراهیم، «دعانویسی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- مهدویراد، مهدی، حسنی، سید علی، «مولفههای حقیقت دعا از نظر شیعه و کاتولیک؛ وجوه شباهت و افتراق»، نشریهٔ معرفت ادیان، شمارهٔ ۳۸، ۱۳۹۸ش.
- ناس، جان بایر، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علیاصغر حکمت، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۹۰ش.
- نجاتی حسینی، سیدمحمود، «دعا: یک کنش اجتماعی دینی؛ مؤثر، مستمر، فراگیر (تحلیل ادبیات دعا پژوهی)»، مجلهٔ مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دورهٔ دوم، شمارهٔ ۵، بهار ۱۳۹۲ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.
- نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، تحقیق محمد نقدی، قم، هجرت، ۱۳۷۸ش.
- «نگاهی به پدیده دعا نویسی در جامعه و معضلات ناشی از آن»، روزنامه رسالت، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اردیبهشت ۱۳۸۹ش.
- هینلز، جان. ر، راهنمای ادیان زنده، ترجمه عبدالرحیم گواهی، قم، بوستان کتاب، چاپ سوم، ۱۳۷۸ش.