پیش‌نویس:صوفی عشقری

صوفی عشقری؛ شاعر و عارف مشهور افغانستان.

صوفی عشقری، از شاعران و عارفان به‌نام دورهٔ معاصر افغانستان بوده که نقش زیادی در گسترش و ماندگاری ادبیات و زبان فارسی و ترویج روحیهٔ رواداری و تقریب مذاهب در این کشور داشته است. شخصیت خودساخته و معنوی عشقری و درون‌مایهٔ اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی سروده‌های وی باعث شده است که غزل‌ها و ترانه‌های او مورد استقبال عام و خاص واقع شود و در کاهش درد و رنج مردم اثرگذار باشد.

نام‌گذاری

نام اصلی این شاعر و عارف وارسته، «غلام‌نبی» و تخلص شعری وی «عَشقَرِی» است اما به‌دلیل گرایش صوفیانهٔ وی، در منابع به «صوفی غلام‌نبی» و «صوفی غلام‌نبی عشقری» شهرت دارد. به اعتقاد نویسندگان، این عارف نیک‌سیرت، عاشق بود و تخلّص خود را که نخست «اشقری» بود به‌دلیل حرف اول «عشق» که با «عین» شروع می‌شود، به «عشقری» تبدیل کرد.

زندگی‌نامه و خاندان

عشقری، فرزند «محمدرحیم» در ۱۲۷۱ش در دهکدهٔ «چهل‌تن» اولسوالی (شهرستان) پغمانِ کابل، به دنیا آمد. خانوادهٔ عشقری همگی بازرگان بودند و سال‌ها به دادوستد کالا در بازارهای هند، بلخ و مشغول بودند و در رفاه و آسایش زندگی می‌کردند. عشقری خود بارها به این موضوع اشاره کرده است: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب

الگو:پایان شعر

الگو:پایان نستعلیق او در کودکی پدر و مادر خود را از دست داد و به‌همین دلیل از تحصیلات رسمی بازماند، اما قرآن و کتب فارسی رایج را در مکتب‌خانه‌ها فراگرفت. عشقری از ۱۸ سالگی به شاعری روی آورد و در سال ۱۲۹۳ش نخستین شعر خود را با تخلص عشقری سرود. بسیاری از سروده‌های او در روزنامه‌های آن زمان به چاپ رسید. وی تا آخر عمر ازدواج نکرد و زندگی خود را در شغل صحافی و تنباکو فروشی گذراند. پژوهشگران وی را انسان وارسته، سجاده‌نشین با وقار، رند خراباتی، عارف صاحب‌دل و شاعر گران‌مایهٔ زبان فارسی در نیم قرن اخیر افغانستان توصیف کرده‌اند.

خاستگاه فکری و تربیتی

انس دائم با قرآن

عشقری از کودکی با قرآن انس گرفت و به باور محققان آفکار و شخصیت عرفانی او تحت تأثیر این رابطهٔ قرآنی شکل گرفته و یکی از مختصات شعری او، به‌کارگیری آیات قرآن در شعر به‌صورت «درج و حل» (لفظ و مضمون) بوده که نشان‌دهندهٔ میزان آگاهی و اهمیت قرآن در اندیشهٔ عشقری است.

ارادت ویژه به امام علی

عشقری با تمام وجود به امام علی عشق می‌ورزید و بسیاری از منش شخصیتی، افکار و مضامین شعری وی تحت تأثیر این ارادت بوده است. همین عشق و ارادت باعث می‌شد که بیش از جاهای دیگر، به «مزار شریف» برای «زیارت سخی» (حرم منسوب به امام علی) برود که در این ابیات آمده است: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب

الگو:پایان شعر

همنشینی با عارفان و فرهنگیان

عشقری بعد از تحولات فکری با شاعران و عارفان مشهور، همنشینی را اختیار کرد و به زیارت مزار عارفان بزرگ به شبه‌قارهٔ هند و بخارا به سفر رفت و با اکثر شاعران و عارفان زمان خود در کابل، هرات، غزنی، بلخ و قندهار همنشین و در ارتباط بود. مغازهٔ کوچک او نیز محل حضور عیاران و فرهنگیان بوده است.

آشنایی با نظام فلسفی اشراق

عشقری در جوانی با افکار و آثار شهاب‌الدین سهروردی فیلسوف بزرگ جهان اسلام آشنا شد و تحت تأثیر آن قرار گرفت. وی معتقد بود هرکسی وارد طریقهٔ سهروردی شود، خوش‌شانس است. به باور وی در دوره‌ای که اسلام دچار ضعف و رکود شده بود، سهروردی به اسلام و دین خدمت برجسته‌ای کرده است.

باورهای مذهبی

عشقری از نظر مذهبی به اهل سنت تعلق داشت، اما هیچ وقت تعصب مذهبی از خود نشان نمی‌داد. وی در طریقت صوفیانه، پیرو سلسلهٔ «نقش‌بندی» بود که در اشعار خود بارها به آن اشاره کرده است؛ اما تصوف عشقری، تصوف خانقاهی و بریده از جامعه نبود؛ بلکه وسیله‌ای برای مقابله با مشکلات اجتماعی، اخلاقی و فرهنگی زمانه بود.

زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی

1. عشقری در زمانی به دنیا آمد که به شهادت تاریخ‌نگاران، افغانستان از نظر سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی از نابسامانی شدید رنج می‌برد؛
2. معاهدات ننگین مانند «گندمک» و «دیورند» با هم پیمانان خارجی شاهان آن زمان تازه بسته شده بود و جنگ‌های داخلی، کشتار بی‌رحمانهٔ اقوام محروم به‌ویژه هزاره‌ها، ضعف سیاست خارجی، ستم بر مردم، وضع مالیات مستقیم و غیر مستقیم سنگین در دورهٔ عبدالرحمان خان از جملهٔ این نابسامانی‌های سیاسی و اجتماعی آن زمان بود؛
3. اوضاع فرهنگی و اجتماعی کشور نیز رو به انحطاط می‌رفت و این سیر قهقرایی تمام ابعاد زندگی مردم را دربرگرفته بود؛
4. از روزگار امیر حبیب‌الله خان که دورهٔ نوجوانی عشقری است، اندکی وضعیت فرهنگی کشور تغییر پیدا کرد و مجالی برای پرداختن به شعر و ادب پیدا شد گرچه خفقان سیاسی و بحران اخلاقی تا آخر عمر وی همچنان باقی ماند؛
5. در دوران امان‌الله خان مدارس، روزنامه‌ها و مجلات بیشتری به چاپ رسید و فرصتی برای انتقادات علمی و اجتماعی با روش ساده‌نویسی در این زمان که اوج فعالیت ادبی عشقری بود، فراهم شد؛
6. عشقری در سروده‌های خود اوضاع دوران زندگی خود را از نظر فرهنگی و اخلاقی شبیه روزگار آخرالزمان توصیف کرده است که گمراهی و جهل همه‌جا را فراگرفته و شرف، انسانیت و حیا از میان رفته است؛
7. او در آن زمان از فرهنگ غربی و غرب‌گرایی که دغدغهٔ انسان آن روز شده شکایت می‌کند و سوداندوزی، حرام‌خواری و تبدیل شدن ارزش‌ها به ضد ارزش‌ها را به شدت نکوهش می‌کند.

آثار

1. بسیاری از سروده‌های عشقری به‌صورت پراکنده در مجله‌ها و روزنامه‌های کشورهای فارسی‌زبان، چاپ و منتشر شده است؛
2. یک مجموعه از سروده‌های عشقری به نام «از خاک تا افلاک» در سال ۱۳۶۴ش در پیشاور پاکستان به چاپ رسیده است؛
3. کتاب «کلیات صوفی عشقری» در ۱۳۷۷ش با تلاش عبدالحمید وهاب‌زاده در تهران به چاپ رسیده که شامل غزلیات، قصاید، مخمسات، مثنوی، ترجیع‌بند و ترکیب‌بند است؛
4. مجموعهٔ مناقب و سروده‌های وی به نام «دل‌نالان»، با تلاش نثار احمد نوری به چاپ رسیده است؛
5. «گزیده‌های غزل‌های عشقری» با تلاش انجمن نویسندگان افغانستان گردآوری شده است.
6. از شعرها و ترانه‌های عشقری صدها آهنگ ساخته شده که در مجالس غم و شادی استفاده می‌شود؛ برخی از آنها عبارت است از: «همسر سرو قدت، نی در نیستان نشکند»، «عمری خیال بستم، یار آشنایی‌ات را»، «به این تمکین که ساقی، باده در پیمانه می‌ریزد»، «بی‌گفتگو به کلبه‌ام ای آشنا بیا»، «شوخ ارمنی‌زاده، یکدمی مدارا کن یا بیا مسلمان شو، یا مرا نصارا کن»، و «به عیادت بیا که بیمارم اشک حسرت زدیده می‌بارم».

ویژگی شعری

زبان شعر عشقری، ساده، روان و صمیمی بوده و معانی بلند و تازه را در گویش‌های مردمی و فرهنگ عامیانه به کار برده است؛ به گونه‌ای که حتی مردم عوام به سادگی می‌توانند با درون‌مایهٔ پر سوز و شیدایی وی آشنا شوند. از نظر عاطفی، پژوهشگران سروده‌های عشقری را پر از احساس، نشاط عارفانه وشیدایی عاشقانه توصیف کرده که هم درد و رنج و نیاز درونی مردم خود را نشان می‌دهد و هم ساده و بدون تکلف لفظی و کلامی است.

مضامین شعری

درون‌مایه‌های سروده‌های عشقری را نقد وضعیت اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اخلاقی کشور تشکیل می‌دهد اما بخش عمدهٔ سروده‌های وی دربارهٔ عرفان و تصوف است. نعت پیامبر اسلام، خلفای راشدین، به‌ویژه امام علی، از دیگر مضامین شعری وی است. برای مثال، عشقری در غزلی بر اساس مشرب صوفیانهٔ خود، امام علی را شاه اولیا خطاب می‌کند که در وجود او صفات چون ساقی حوض کوثربودن، مشکل‌گشابودن، شیر خدا، مظهرالغرایب و جانبازی در راه خداوند، صاحب جود و سخا داشتن نهفته است. همچنین عشقری اسطوره‌ها و افسانه‌های قدیم شاهنامه و ادبیات کلاسیک را نیز در آثار خود آورده و برای مثال وی ۳۸ بار به داستان لیلی و مجنون و ۳۴ بار به شیرین و فرهاد به‌صورت تلمیح اشاره کرده است.

ارتباط با چهره‌های دیگر

صوفی عشقری به‌دلیل شخصیت و سروده‌های خود که بازتاب درد و رنج روزمرهٔ مردم بود، محبوبیت داشت و شاعران شناخته‌شده و نام‌داری مانند بسمل، بیتاب، شایق جمال، نوید، ابراهیم خلیل، قاری‌زاده و خلیلی به او ارادت می‌ورزیدند و به محل کار وی می‌رفتند. حتی محمدظاهر، پاشاه وقت افغانستان به دیدن وی رفته بود.

اثرگذاری‌ها

تعالی هنر موسیقی

به نظر پژوهشگران غزل‌ها و ترانه‌های عشقری به‌دلیل درون‌مایه‌های ناب اجتماعی و معنوی، در اعتلای هنر موسیقی افغانستان نقش داشته است. اکثر سروده‌های خوب و اثرگذار عشقری را آوازخوان‌های معروف کشور مانند قاسم، نتو، شیدا، رحیم‌بخش، همآهنگ و فرهاد دریا در رادیو و تلویزیون و محافل گوناگون خوانده‌اند.

تقریب مذاهب

پژوهشگران، صوفی عشقری را از جمله عارفان پاک‌نفس و شاعران بزرگ افغانستان معرفی می‌کنند که به‌دلیل اندیشه، رفتار و فعالیت روادارانهٔ ادبی، نماد تقریب مذاهب اسلامی محسوب می‌شود و نقش اساسی در ایجاد الفت و دوستی میان اقوام افغانستان و اهل تشیع و تسنن در جامعهٔ پر تضاد افغانستان داشته است. برای مثال، این مدح وی از امام علی، در میان شیعه و سنی زمزمه می‌شود و روح اخوت و دوستی آنها را نشان می‌دهد: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب

الگو:پایان شعر

درگذشت

عشقری در ۹ تیر ۱۳۵۸ش که هشتادوهفت سال داشت، درگذشت و در گورستان شهدای صالحین در کابل به خاک سپرده شد.

بزرگداشت

در سال‌روز درگذشت عشقری، بزرگداشت مقام شعری و عرفانی وی با نام «عُرس محفل خانقاهی» برگزار می‌شود.

تصویرپردازی

1. «شرح حال و تحلیل صوفی عشقری»، در سال ۱۳۵۷ش توسط نیلاب رحیمی نوشته شده است؛
2. «تلقی از عرفان در شعر معاصر افغانستان با تکیه بر اشعار بسمل، قاری عبدالله، بیتاب و صوفی عشقری»، توسط گل‌نسا محمدی در سال ۱۳۹۱ش نوشته شده است؛
3. مقاله‌ها، یادنامه‌ها و یادداشت‌های زیادی در مجله‌ها و روزنامه‌ها دربارهٔ شخصیت، زندگی و آثار عشقری نوشته شده است.

نمونهٔ شعر

الگو:ب

الگو:ب الگو:ب الگو:ب {{ب|خوش آن شبی که جانا در خواب ناز باشی|بر چشم خود بمالم پای حنایی‌ات را} الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب

الگو:پایان شعر

منابع

• احمدی، محمدطارق، «نگاهی به زندگی و شعر روان صوفی عشقری»، وب‌سایت راه مدنیت، تاریخ درج مطلب: ۸ جولای ۲۰۱۹م.
• «تلقی از عرفان در شعر معاصر افغانستان با تکیه بر اشعار بسمل، قاری عبدالله، بیتاب و صوفی عشقری»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: ۵ شهریور ۱۴۰۲ش.
• «عشقری؛ محبوب دل مردم افغانستان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۳۹۶ش.
• «غلام‌نبی عشقری شاعر پارسی‌گوی افغان»، وب‌سایت تبریز امروز، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مرداد ۱۳۹۷ش.
• عشقری، صوفی غلام‌نبی، کلیات صوفی عشقری، به اهتمام: عبدالحمید، وهاب‌زاده، پیشاور، انتشارات الازهر، ۱۳۷۸ش.
• محمدی، گل‌نساء، تلقی از عرفان در شعر معاصر افغانستان، با تکیه بر اشعار بسمل، قاری عبدالله، بیتاب و صوفی عشقری، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۱ش.
• موسوی، سیدجمال‌الدین، «فضایل امام علی در آیینهٔ شعر فارسی شاعران معاصر اهل‌سنت افغانستان»، مجلهٔ سیره و سخن اهل‌بیت، شمارهٔ ۶۴، ۱۳۹۵ش.
• «ناگفته‌های نجم‌العرفا»، وب‌سایت روزنامهٔ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۷ مرداد ۱۳۹۹ش.