پیش‌نویس:عیدی در قوم بلوچ

نماز عید سعید فطر توسط برادران اهل سنت، اردیبهشت ۱۴۰۱

عیدی در قوم بلوچ؛ آداب و رسوم ویژه روز عید نزد مردم بلوچ.

عیدی در قوم بلوچ، از پیشینهٔ فرهنگی و تاریخی برخوردار است و اعیاد مذهبی میان مردم بلوچ، اهمیت فراوان دارد. بلوچ‌های ایران به عید نوروز نیز توجه ویژه‌ای دارند. مراسم عیدی مردم بلوچ به‌طور معمول، گروهی است و از مدت‌ها قبل برای آن آماده می‌شوند.

مفهوم‌شناسی عیدی در قوم بلوچ

منظور از عیدی در قوم بلوچ، آیین‌ها و مراسم‌های مختلف مذهبی و فرهنگی است که این مردم به‌منظور تجلیل از اعیاد برگزار می‌کنند.

جایگاه عیدی در فرهنگ مردم بلوچ

مردم بلوچ که بیشتر در مرزهای سه کشور همسایه شامل ایران، پاکستان و افغانستان زندگی می‌کنند، مشترکات فرهنگی خود را از دوران‌های بسیار دور حفظ کرده‌اند. آیین تجلیل از اعیاد به‌ویژه اعیاد مذهبی از مشترکات فرهنگی و مذهبی این مردم است که رعایت آن را سبب حفظ هویت فرهنگی و تاریخ خود می‌دانند. مردم بلوچ، اعیاد به‌ویژه اعیاد مذهبی را فرصتی مناسب برای سپاسگزاری از خداوند، زدودن کینه از دل‌ها، گسترش همدلی در میان مؤمنان و آراستن ظاهر و باطن می‌دانند. این مردم روزها قبل از آمدن عید، برای استقبال از آن آماده می‌شوند. مردم بلوچ به‌ویژه زنان، در ایام عید بهترین لباس‌ها و زیورآلات خود را می‌پوشند.

استقبال از عید در قوم بلوچ

خرید

زنان بلوچ مدتی قبل از عید برای تهیهٔ لباس‌های محلی اقدام می‌کنند. با نزدیک شدن عید، بازارهای لباس‌فروشی و شیرینی‌فروشی، رونق می‌گیرد. خرید عید بیشتر توسط زنان انجام می‌شود.

آراستن منازل

زنان بلوچ در برگزاری جشن‌ها نقش کلیدی دارند، منازل خود را آراسته و با دود کردن گیاهان خوش‌بو مانند سوچکی به کوچه و روستای محل سکونت خود، شادابی می‌بخشند. این زنان مساجد و عیدگاه را برای ادای نماز عید، تمیز و خوش‌بو می‌کنند.

گوسفندان مزین به حنا برای فروش در عید قربان‎

پختن شیرینی محلی

زنان بلوچ سه روز قبل از عید، با پختن شیرینی‌ها محلی، آمادهٔ پذیرایی از اقوام و خویشاوندان می‌شوند.

حنابندان

شب قبل از عید، زنان و دختران بلوچ، روی دست‌ها و پاهای خود با استفاده از حنای محلی نقش‌هایی ترسیم می‌کنند. بیشتر این نقش‌ها برگرفته از نقوش سوزن‌دوزی بلوچی است و توسط زنان ماهر انجام می‌شود.

آراستن گوسفند قربانی

مردم بلوچ به‌طور معمول در روز عید قربان، گوسفند قربانی می‌کنند، قبل از عید، دست روی پشت گوسفند گذاشته نیت می‌کنند، سپس پشم گوسفند را می‌شورند و شاخ و پشم آن را با حنا رنگ می‌کنند.

مراسم روز عید در قوم بلوچ

نزد مردم بلوچ آیین تجلیل از عید قربان و عید فطر تفاوت چندانی ندارد. بلوچ‌های اهل‌سنت سه روز عید دارند و به‌طور معمول مراسم‌های زیر را در روزهای عید اجرا می‌کنند:

نماز عید

مردان بلوچ در صبح عید، با لباس‌های نو و معمولاً سفیدرنگ، با پای پیاده و «الله‌اکبر» گویان به‌طرف عیدگاه می‌روند و نماز عید را با شکوه برگزار می‌کنند.

هَک‌پَهلی

یک سنت دیرینه برای روز عید نزد مردم بلوچ است. بلوچ‌ها معتقدند که اگر در طول سال، کسی خطایی کرده باشد و کسی را رنجانده باشد، در روز عید بر اساس این سنت در پیشگاه خداوند بخشیده خواهد شد. مردم بلوچ بعد از ادای نماز عید، هم‌دیگر را در بغل گرفته و با سه‌بار روبوسی از هم‌دیگر طلب حلالیت می‌کنند. این سنت با رفتن به خانه‌های دوستان و آشنایان ادامه پیدا می‌کند. با اجرای این سنت تمام کینه‌ها و کدورت‌های گذشته از بین می‌رود.

کیسهٔ برکت

بزرگان روستا چه مرد یا زن، در روز عید فطر با کیسه‌ای که از پیش آماده کرده‌اند، بعد از نماز عید به جمع‌آوری نذورات، فطریه و کفاره می‌پردازند که در گویش محلی به آن کیسهٔ برکت می‌گویند. پس از جمع‌آوری، آن را در اختیار فقرا و نیازمندان قرار می‌دهند.

آجیل مشکل‌گشا

برخی از زنان بلوچ بعد از نماز مغرب روز عید، به مسجد رفته، آجیلی را که از قبل بسته‌بندی کرده‌اند، به نیت طلب حاجت، میان زنان نمازگزار تقسیم می‌کنند.

زیارت قبور

بلوچ‌ها بعد از ادای نماز به‌صورت دسته‌جمعی به قبرستان رفته برای اهل قبور فاتحه خوانده و طلب آمرزش می‌کنند و شیرینی که زنان آماده کرده‌اند، میان حاضرین تقسیم می‌شود.

صلهٔ رحم

مردم بلوچ، دیدوبازدید عید را از خانهٔ کسانی شروع می‌کنند که یکی از نزدیکان آنها قبل از عید فوت کرده باشد یا بیمار باشد. بعد از آن، به‌ترتیب به خانهٔ بزرگ طایفه، پدربزرگ و مادربزرگ و پدر و مادر می‌روند و طلب حلالیت می‌کنند. در سه روز عید مردم بلوچ به‌ویژه اهل‌سنت کار و فعالیت خود را تعطیل کرده و به جشن و تفریح و دیدوبازدید می‌پردازند.

اهدای عیدی

بزرگ‌سالان بلوچ در مراسم عیدی، به کودکان عیدی می‌دهند. همچنین در دوران نامزدی که در گویش محلی به آن دشتاری می‌گویند، در عید قربان، فطر و نوروز اگر داماد در قبیلهٔ خود حضور داشته باشد، پدر عروس او را دعوت می‌کند. داماد همراه با گوسفند به خانهٔ عروس می‌رود و بعد از ختم مهمانی، مبلغی را به‌عنوان عیدی تقدیم می‌کند.

صلح و دوستی

همه‌ساله در عید قربان و فطر، مناطق بلوچ‌نشین، شاهد برقراری صلح و آشتی میان افراد، اقوام و طوایف درگیر و دارای اختلاف طایفه‌ای است.

مراسم عروسی

یکی از سنت‌های دیرینهٔ مردم بلوچ برگزاری جشن عروسی جوانان در روز عید قربان یا فطر است. این مردم عقیده دارند که جشن عروسی در چنین ایامی، باعث خوش‌بختی، عشق و علاقهٔ بیشتر میان زن و شوهر می‌شود. جوانانی که عروسی خود را در روزهای عید برگزار کنند، از سوی اقوام و بزرگان هدایای ویژه دریافت می‌کنند.

جشن و بازی محلی

مراسم عیدی مردم بلوچ با آهنگ‌ها و رقص‌های محلی همراه است. آنها در روزهای عید، مسابقهٔ سنتی شترسواری نیز برگزار می‌کنند. در عید قربان، به‌طور معمول بزرگ فامیل از گوشت قربانی، غذایی تهیه کرده روز اول عید را در خانهٔ او جشن می‌گیرند.

خوراکی‌های عیدی در قوم بلوچ

شیرینی سیوِه ای یا سیوایی

تحقیقات نشان می‌دهد که با توجه به اهمیت عید میان مردم بلوچ، این مردم در سفرهٔ عیدی در کنار میوه، شیرینی و خوراکی‌های محلی، خوراکی‌های مخصوص عید نیز دارند:

سیوایی

این شیرینی را از سبوس برنج به‌صورت رشتهٔ باریک درست می‌کنند. بعد از سرخ کردن با روغن حیوانی، آب و شکر به آن افزوده و مانند ماکارونی دم می‌کنند. این شیرنی در صبحانهٔ عید قربان و افطاری عید فطر سرو می‌شود.

پوسک‌خوری

بیشتر مردم بلوچ به‌ویژه کسانی که حج کرده باشند، در روز عید قربان گوسفند قربانی می‌کنند. پس از ذبح قربانی، پشم آن را با دست کنده، شکم آن را خالی می‌کنند. پس از شستن و پاک کردن داخل شکم، شکم آن را دوباره با رودهٔ آن بخیه زده، پوست گوسفند را روی آتش می‌سوزانند تا رنگ قهوه‌ای بگیرد. سپس با آب و نمک می‌شورند. قبل از تقسیم گوشت، پوست کباب شدهٔ آن به‌ویژه پوست دنبه را جدا کرده، به‌عنوان عیدی به اعضای خانواده، همسایگان و به‌ویژه تازه‌عروس‌ها و تازه‌دامادها هدیه می‌دهند که در گویش محلی به آن پوسک‌خوری می‌گویند.

عید نوروز در قوم بلوچ

نوروز عید باستانی ایران است و میان بلوچ‌های ایران از اهمیت خاصی برخوردار است. مردم بلوچ در کنار آداب و رسوم عمومی مانند خانه‌تکانی، پوشیدن لباس نو، جشن و پای‌کوبی، آیین‌های ویژه مانند آراستن گوسفندان، سرمه‌سایی، آذین‌بندی درب‌های منازل، بهارچرانی، نهال‌کاری، سفرهٔ هفت‌میم، نوکردن ظروف و غذای چهارراه برای تجلیل از نوروز دارند. مردم بلوچ برای تجلیل از نوروز، خوراکی‌های مخصوص چون آجیل نوروزی، کشک نوروزی و حلوای مَدَر دارند. سیزده‌بدر که در گویش محلی به آن «سفره‌بدر» می‌گویند، یکی از برنامه‌های ویژهٔ نوروزی مردم بلوچ است.

پیامدهای عیدی در قوم بلوچ

• رشد صنعت گردشگری در مناطق بلوچ‌نشین؛
• گسترش فرهنگ اسلامی در جامعه و و انتقال آن به نسل‌های آینده؛
• ایجاد و تقویت صلح و آشتی میان افراد و طوایف، امنیت منطقه‌ای و ملی را تقویت می‌کند؛
• آیین «هَک‌پَهلی» مردم بلوچ در ایام عید به‌ویژ اعیاد مذهبی کدورت‌ها و کینه‌های گذشته را از جامعه دور کرده، صلح و دوستی را تقویت می‌کند.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• «آداب و رسوم عید فطر در سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت روزنامهٔ فرهیختگان، تاریخ بازدید: ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
• «آداب ازدواج در بلوچ»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: ۲۰ شهریور ۱۳۹۵ش.
• اعتصامی‌فرد، صفیه، «زنان و مردان بلوچ با رپت و روپ به استقبال عید قربان می‌رود»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مهر ۱۳۹۳ش.
• بلوچ‌زهی، محمود، «آیین‌های عید قربان در میان مردم بلوچستان»، وب‌سایت مجلهٔ ویستا، تاریخ بازدید: ۱۰ اردبیهشت ۱۴۰۳ش.
• پرگاری، صالح، و یوسفی‌فر، شهرام، «تأثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی- مذهبی در مهاجرت بلوچ‌ها از زاهدان به آن سوی مرز در دورهٔ پهلوی»، دوفصل‌نامهٔ تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال ششم، شمارهٔ دوم، پاییز و زمستان ۱۳۹۵ش.
• «تشریح سنت‌های عید فطر در سیستان و بلوچستان از زبان یک مردم‌شناس»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• «سفرهٔ هفت‌میم و مراسم ویژه مردم جنوب ایران در نوروز»، وب‌سایت لست‌سکند، تاریخ درج مطلب: ۱ فروردین ۱۴۰۱ش.
• «سنت‌های محلی سیستان و بلوچستان در عید سعید فطر»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۹ شهریور ۱۳۸۸ش.
• «عید قربان از آراستگی ظاهر تا پیرایش باطن / روز صلح و دوستی در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۴ مهر ۱۳۹۲ش.
• «عید فطر در بین مردم جنوب‌شرق ایران/ عید برای نزدیکتر شدن دل‌ها»، خبرگزاری مهر، تاریخ بازدید: ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
• «عید نوروز و خوراکی‌های خوشمزه آن در سیستان و بلوچستان / اینجا مردم نان سال را نماد برکت و روزی می‌دانند»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: ۵ فروردین ۱۴۰۱ش.
• ملک‌زاده، الهام، «فرهنگ نوروز در میان قوم ایرانی بلوچ: میراث ناملموس به‌مثابهٔ پل اتصال اقوام ایرانی»، فصل‌نامهٔ مطالعات مردم‌شناختی، سال دوم، شمارهٔ اول، بهار ۱۳۹۹ش.
• «میزبانی سیستان و بلوچستان از دو میلیون گردش‌گر نوروزی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۸ فروردین ۱۴۰۲ش.
• «نوروز و جشن‌های شادی‌بخش در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱ فروردین ۱۴۰۱ش.
• «نوروز در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: ۱ فروردین ۱۴۰۲ش.
• «هک‌پهلی سنت دیرینه مردم بلوچ در عید قربان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۸ تیر ۱۴۰۲ش.