پیش‌نویس:ایل قشقایی

ایل قشقایی؛ کوچ‌نشینان ترک‌زبان ساکن در منطقۀ زاگرس جنوبی.

ایل قشقایی از بزرگ‌ترین ایلات و عشایر ایران است و نقش مهمی در سیاست، اقتصاد و فرهنگ جامعۀ ایرانی داشته است. این ایل عمدتاً به دو شیوۀ کوچ‌رو و یکجانشین زندگی کرده‌اند. ایل قشقایی از طوایف متعددی تشکیل شده است و شغل اکثر آنها دامپروری و کشاورزی است.

واژه‌شناسی ایل قشقایی

ايل واژه‌ای مغولي-تركی به‌معنايی يار، همراه، خويشان، نزديكان، تبار، اهل خانه و طايفه است. واژۀ ايلات جمع ايل است که در زمان ايلخانيان برای اشاره به طوايف صحرانشين و نيمه‌صحرانشين به‌ کار می‌رفت. واژۀ قشقایی، مرکب از «قشق» و «قایی» است؛ قشق، نام سرزمینی بود که این قوم در آن زندگی می‌کردند و «قایی» برگرفته از نام یکی از قبایل ۲۴گانۀ ترکان اغوز بوده که وظیفه حفاظت از امپراتوری را داشته‌اند. همچنین واژۀ ترکی «قاشقا» به‌معنای پهلوان و نترس است.

معرفی ایل قشقایی

ایل قشقایی یکی از ایل‌های بزرگ و پرجمعیت ایران بوده و بعد از ترک‌های آذربایجان، دومین جمعیت ترک‌های ایران را تشکیل می‌دهند. آنها به دو شیوۀ کوچ‌رو و یکجانشین زندگی می‌کنند. مهم‌ترین ویژگی بارز ایل قشقایی زندگی آنها در سیاه‌چادر است؛ آنها موسیقی، تغذیه و سبک زندگی خاص خود را دارند. بسیاری از طوایف ایل قشقایی با جابجایی میان مناطق سردسیر و گرمسیر، به پیشۀ دامداری اشتغال دارند.

تاریخچه ایل قشقایی

مردمان ایل قشقایی، ابتدا ساکن دشت قبچاق از سرزمین‌های حاشیۀ ترکستان وابسته به ایران بوده‌اند که بعدها به فلات ایران کوچ کردند. این قوم که «قشقه» نامیده می‌شد، در سرزمینی به نام «قشق» و کنار رودخانه‌ای به نام «قاشقا» زندگی می‌کردند. آنها از گذشته‌های دور در استان فارس و جنوب ایران حضور داشته‌اند. در دورۀ شاه‌اسماعیل صفوی، امیرغازی شاهیلو از این طایفه برای گسترش مذهب شیعه و دفاع از مرز‌های جنوبی ایران با دیگر چادرنشینان منطقه فارس در جنوب ایران، متحد شد و ایل قشقایی را شکل دادند.

خاستگاه جغرافیایی ایل قشقایی

سکونت‌گاه اصلی ایل قشقایی در استان فارس است؛ اما آنها به‌صورت پراکنده در برخی نقاط دیگر مانند گچساران در استان کهکیلویه و بویراحمد، شهرهای بروجن، کیان، سامان، طاقانک و بلداجی در استان چهارمحال و بختیاری، شهرهای قلعه‌تل و هفتکل در استان خوزستان، شهرهای سمیرم، فریدن و لنجان در استان اصفهان و شهرهای دشتی و دشتستان در استان بوشهر، نیز ساکن هستند. منطقۀ قشلاق عشایر قشقایی در جنوب شرق فارس قرار دارد. این منطقه محل قشلاق طوایف شش بلوکی، فارسی‌مدان، کشکولی کوچک و عمله است. این منطقه از مناطق کم ارتفاع جلگه‌ای جهرم، لار و فیروزآباد شروع شده و تا کناره‌های خلیج‌فارس ادامه دارد.

جمعیت‌شناسی ایل قشقایی

جمعیت

جمعیت ایل قشقایی بیش از یک میلیون نفر است که از این تعداد حدود یکصد هزار نفر هنوز کوچ‌رو هستند.

زبان و مذهب

قشقایی‌ها ‎نژاد ترک دارند و به زبان ترکی و با گویش قشقه‌ای سخن می‌گویند. زبان ترکی قشقایی محصول اختلاط لهجه‌های اقوام مختلف اُغوزها و قبچاق‌هادر طول قرن‌ها است که به‌شکل زبان واحد آذربایجانی درآمده است. زبان مغولی و زبان تاتی نیز در شکل‌گیری آن نقش داشته‌اند. لهجه ترکی قشقایی عمدتاً آذربایجانی است؛ اما ویژگی‌هایی از ترکی آناتولی نیز دارد؛ به‌ویژه در طایفه فارسی‌مدان

قشقایی‌ها شیعه‌مذهب هستند و امیرقاضی شاهیلو اولین بزرگ ایل از مریدان صفویه بوده و در رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران نقش داشته است.

ویژگی‌های مردمی ایل قشقایی

ویژگی‌ها و علایق باطنی

ویژگی‌های برجسته قشقایی‌ها عبارت‌اند از

1. شادی و شادمانی و رغبت فراوان به جشن و رقص‌های گروهی با لباس‌های رنگارنگ؛
2. عادت از کودکی به نوشیدن چای و کشیدن قلیان، به‌ویژه چپق؛
3. احترام و پیروی از خان بزرگ ایل که مزارهای او به‌شکل‌های زیبا نگهداری می‌شوند؛
4. علاقه عمیق به موسیقی با نوازندگی خان‌ها و دیگران به‌ویژه نواهای شاد و گاهی غم‌انگیز؛
5. تلاش و استقامت بالا در برابر مشکلات که سبب شده قشقایی‌ها در دفاع از مرزهای کشور همیشه حاضر و پایدار باشند.
6. چالاکی، هوشمندی، کنترل و انعطاف‌پذیری که برگزفته از زندگی کوچ‌نشینی آنان است.

ویژگی‌های ظاهری

اکثر اعضای ایل قشقایی چشمانی متوسط، موی تیره و پوستی گندمگون دارند. در میان طوایف فارسیمدان و دره شوری افرادی با پوست سفید و موی بور نیز مشاهده می‌شود. مردان قشقایی معمولاً صورت خود را اصلاح می‌کنند؛ اما ترجیح می‌دهند سبیل‌های بلندی داشته باشند.

ساختار سیاسی و اجتماعی ایل قشقایی

سازمان نظام ایل قشقایی، بر خلاف تصور رایج از ساختارهای بدوی یا هرج و مرج‌گرا، یک نظام یکپارچه و کارآمد بود. پایداری و انسجام این ایل صرفاً مبتنی بر وحدت قومی یا اِعمال زور توسط رؤسا نبود، بلکه ریشه در یک ساخت فرهنگی پویا و توسعه‌ای داشت. این ساختار اجتماعی توانمند، نه‌تنها از درون منسجم بود، بلکه نسبت به شرایط متغیر جوامع داخلی و بیرونی نیز انعطاف‌پذیر و واکنش‌گرا عمل می‌کرد.

سلسله‌مراتب ایل قشقایی

ساختار اجتماعی ایل قشقایی یک نظام سلسله مراتبی مشخص داشت که از رأس تا قاعده به شرح زیر تعریف می‌شد:

ایلخان: در رأس هرم سیاسی-اجتماعی قرار داشت و به خاندان شاهیلو می‌رسید. ایلخانان ثروتمندترین و برجسته‌ترین خوانین بودند. آنها مالک دام فراوان، مراتع انحصاری و املاک در شهرهای مجاور بودند و خود را ممتازتر از تمام قشرهای دیگر، از جمله کلانتران، می‌دانستند و از ازدواج دختران خود با افراد خارج از خاندان اصلی اکراه داشتند.

ایل‌بیگی: معاون خان بود که از خویشاوندان ایلخان برگزیده می‌شد.

کلانتر: هر طایفه تحت سرپرستی یک کلانتر یا خان بود که توسط ایلخان تعیین، و حکم او سالانه تجدید می‌شد (عزل و نصب در اختیار ایلخان بود). او نماینده قدرت ایلخان در طایفه بود. وظایف اصلی شامل حفظ اتحاد تیره‌ها، اجرای دستورات ایلخان، تهیه تجهیزات جنگی، اخذ مالیات از کدخدایان، رفع اختلافات، برنامه‌ریزی کوچ طایفه و تنبیه مخلّان نظم بود. پذیرش کلانتر توسط مردم منوط به شایستگی و فعالیت او در جهت منافع طایفه بود.

کدخدایان: منزلت کدخدایان اغلب موروثی بود، اما به کسب رضایت اعضای تیره خود وابسته بود. از نظر اقتصادی از مردم عادی برخوردارتر بودند، اما قدرت واقعی آن‌ها بر اساس اعتماد مردم تیره بود؛ زیرا کدخدا نماینده کلانتر بود و باید مورد اعتماد مردم نیز قرار می‌گرفت تا قدرت او رسمیت یابد.

ریش‌سفید: مسئولیت ابلاغ فرامین کدخدا رابر عهده داشت.

افراد عادی ایل: بخش اعظم جامعه را تشکیل می‌دادند. با وجود داشتن دام، زندگی ساده و پرزحمتی داشتند. سابقه طولانی در دامداری باعث می‌شد به ندرت محتاج دیگران شوند.

قشرهای نازل و مطرود: آخرین گروه شامل افراد وابسته و نیمه‌مطرود ایل بودند (مانند نوازندگان، سلمانی‌ها، آهنگرها و ساربان‌ها). سایر اعضای ایل با تحقیر به این گروه می‌نگریستند و پیوند زناشویی با آن‌ها به ندرت برقرار می‌شد و ازدواج‌های این گروه در درون خودشان صورت می‌گرفت.

ساختار سازمان سیاسی-اداری ایل قشقایی

نظام ایل قشقایی دارای یک ساختار سیاسی-اداری توسعه‌یافته بود که با نیازهای دولت مرکزی ایران در تعامل بود و ساختارهای داخلی خود را برای مدیریت امور پیچیده ایل سازماندهی می‌کرد. این سازمان‌ها عبارت بودند از:

ایلخانی؛ منصب ایلخانی از زمان جانی خان قشقایی در دوره قاجار اهمیت یافت و قدرت اصلی حکومت در ایل بر عهده ایلخان و ایل‌بیگی بود که احکام حکومتی آن‌ها از سوی پادشاه یا والی صادر می‌شد. ایلخان دارای قوه مجریه مطلقه بود و بر تمام امور داخلی و خارجی نظارت داشت. اختیارات وی شامل تشکیل یکپارچه ایل، رسیدگی به اوضاع سیاسی-اجتماعی، انجام امور دولتی، تجهیزات لشکری، محاسبه و تحویل به موقع مالیات به مقامات مرکزی، تعیین کلانتران، رفع اختلافات بزرگ بین طوایف و برنامه‌ریزی حرکات کلی ایل بود.

ایل‌بیگی؛ به‌عنوان معاون ایلخان عمل می‌کرد و معمولاً از میان فرزندان یا برادران ایلخان انتخاب می‌شد. مسئولیت امور داخلی شامل جمع‌آوری مالیات، تجهیز قوا، کارهای اداری، تنظیم امور املاک و سرپرستی طوایف را بر عهده داشت.

امور دیوانی یا منشی‌گری؛ یکی از مهم‌ترین سازمان‌های اجرایی دستگاه ایلخانی بود. رسیدگی و ثبت و ضبط دقیق درآمدهای ملکی، مالیات‌ها، وجوه جمع‌آوری شده، مخارج سازمان‌ها، هدایا، امور اداری، صورت‌حساب‌های مربوط به میرآخور، فراشباشی، و حواله‌های صادره از دربار ایلخانی، و همچنین خرید تسلیحات از وظایف او بود.

فراشخانه؛ تحت فرماندهیفراشباشی بود که سربازان ورزیده و کارآزموده‌ای در اختیار داشت. وظایف او شامل اجرای فرامین ایلخانی شامل دستگیری مجرمان، تنبیه متخلفان، توقیف اموال، ایجاد نظم و قضاوت در مورد نحوه اجرای مجازات و برپایی چادرهای ایلخان و پذیرایی از مهمانان و مسئول صدور اجازه ورود افراد به حضور ایلخان بود.

نوکر باب؛ گارد مخصوص اجرای اوامر ایلخانی که غالباً از طایفه عمله بودند. کسب این مقام افتخار بزرگی برای فرد و طایفه‌اش محسوب می‌شد. ویژگی‌های مورد نیاز شامل هوش، وفاداری به خاندان خان، مهارت در سوارکاری، تیراندازی و جنگ‌های چریکی بود. آن‌ها در مواقع لزوم به عنوان تفنگچی و محافظ زیر حمایت مستقیم خان عمل می‌کردند و رابطه عمیقی از فداکاری متقابل با خانواده خان داشتند.

یوردچی؛ این خانوارها ساعت‌ها پیش از کوچ اصلی ایل حرکت کرده و محل اطراق بعدی ایل را بازدید می‌کردند تا مکانی با علوفه مناسب و محل برپایی چادر امن (معمولاً در محل مشخص یورد ایلخانی) تعیین کنند.

یساولان؛ یساول به معنای "چماق نقره‌ای" است. در هنگام سفر و حرکت دسته‌جمعی ایل، یساول با اسب در جلوی سواران حرکت کرده و با استفاده از چماق خود، بر نظم و ترتیب حرکت سواران تحت فرماندهی ایلخان نظارت می‌کرد.

توپچی‌ها؛ در زمان **صولت‌الدوله**، توپخانه مجهزی شامل چندین عراده توپ و مسلسل (میترایوز) در اختیار بود که در جنگ با انگلیسی‌ها به کار گرفته شد و منجر به دریافت پاداش از سوی ایلخان برای توپچی‌باشی و نیروهایش شد.

میرآخور؛ اداره و تربیت اسب‌های سواری ایلخانی (اغلب نژاد اصیل عربی). نگهداری و چرای این اسب‌ها بر عهده افراد طایفه مهترخانه بود.

ساربان؛ محافظت از شترهای ایلخانی. ساربان‌ها مردمی بلندقد، سیه‌چرده و شاد بودند و به لهجه‌ای خاص (نزدیک به پهلوی) صحبت می‌کردند.

عوامل مشروعیت‌بخشی قدرت در ایل قشقایی

در ایل قشقایی، مشروعیت قدرت ایلخانان صرفاً متکی به دولت مرکزی نبود، بلکه از طریق سازوکارهای درونی پیچیده‌ای بازتولید می‌شد. این سازوکارها شامل قدرت اقتصادی، باورهای معنوی، سبک زندگی متمایز، نمادهای فرهنگی و آداب و رسوم خاص بود که در مجموع، جایگاه رهبری ایلخانان را در میان ایل تثبیت می‌کرد.

• اقتصاد و ثروت: ایلخانان قشقایی با در اختیار داشتن املاک و چراگاه‌های وسیع، ابزار قدرتمندی برای کنترل و نفوذ در اختیار داشتند. آنها می‌توانستند با تخصیص یا تحریم مراتع، افراد ایل را مجازات یا تشویق کنند. قرارگیری در مسیرهای تجاری مهم مانند راه بوشهر به شیراز، منبع درآمد عظیمی برای آنها بود. سیستم مالیاتی آنها نیز به‌گونه‌ای طراحی شده بود که با حمایت از خانواده‌های نیازمند و انصاف در برخورد، به‌جای غارت مردم، مشروعیت خود را تقویت می‌کردند.
• باور به اجاق و قداست موروثی: یکی از قدرتمندترین منابع مشروعیت ایلخانان، باور ایل به اجاق یا تقدس خاندان رهبری بود. این باور ریشه در اعتقادات کهن و احترام به نیاکان داشت. خاندان ایلخانی (شاهیلو) به‌دلیل انتساب به امیرقاضی شاهیلو، یکی از صوفیان دوره صفویه، دارای نوعی قداست موروثی پنداشته می‌شدند. اجاق خان به‌عنوان مکانی مقدس برای شفا، عفو و حل منازعات شناخته می‌شد و این باور عمیق، اطاعت و فرمانبرداری از رهبران ایل را به امری معنوی تبدیل می‌کرد.
• سبک زندگی و تمایز اجتماعی: سبک زندگی خوانین نقش مهمی در بازنمایی قدرت آنها داشت. چادر ایلخان که بسیار بزرگتر، مجلل‌تر و در مرکز اردوگاه قرار داشت، نماد موقعیت اجتماعی برتر او بود. با این حال، ایلخانان با پوشیدن لباس ایلی و کوچ همراه با مردم، هویتی مشترک با آنها ایجاد می‌کردند. آداب و رسوم خاص دربار خان، مانند نحوه نشستن، صحبت کردن و غذا خوردن، به‌صورت ناخودآگاه برتری و منزلت اجتماعی آنها را بازتولید می‌کرد.
• نمادهای قدرت (شکار و کلاه): مهارت در شکار، تیراندازی و سوارکاری از ویژگی‌های بارز یک رهبر در جامعه ایلی بود. این مهارت‌ها نمادی از قدرت، شجاعت و توانایی رهبری محسوب می‌شد و ایلخانان با به نمایش گذاشتن این توانایی‌ها، جایگاه خود را تثبیت می‌کردند. همچنین، معرفی کلاه دوگوشی توسط ایلخان به‌عنوان پوشش مردان ایل، نمادی از استقلال هویتی و وحدت سیاسی در برابر سیاست‌های یکسان‌سازی دولت مرکزی بود.
• آداب و رسوم: برگزاری مراسم خاص مانند عید نوروز در اردوگاه ایلخانی، فرصتی برای تجدید بیعت طوایف مختلف بود. کلانتران و کدخدایان با آوردن هدایا، وفاداری خود را نشان می‌دادند و ایلخان نیز با سخاوت و مهمان‌نوازی، قدرت و شکوه خود را به نمایش می‌گذاشت. جشن‌های باشکوهی که به مناسبت تولد فرزندان ایلخان برگزار می‌شد نیز، ضمن تضمین تداوم رهبری در خاندان، شور و همبستگی را در میان ایل تقویت می‌کرد و به مشروعیت قدرت می‌افزود.

تقسیم‌بندی ایل قشقایی

رؤسای ایل قشقایی به طایفه شاهیلو تعلق داشتند و اولین رئیس ایل، امیرغازی شاهیلو بود که نزد مردم از جایگاه ارجمندی برخوردار بود. اولین شخصی که در ایل قشقایی عنوان ایلخان را برگزید، محمدعلی‌خان بود. ایل قشقایی از شش طایفه بزرگ به نام‌های کشکولی بزرگ، کشکولی کوچک، دره‌شوری، شش‌بلوکی، فارسیمدان و عمله تشکیل شده است. هرکدام از این طوایف متشکل از تیره‌های گوناگونی هستند. طایفه کشکولی بزرگ ۴۶ تیره و طایفه کشکولی کوچک ۱۴ تیره دارد. طایفه دره‌شوری ۵۲ تیره و طایفه عمله ۴۶ تیره دارد. طایفه فارسیمدان نیز ۲۵ تیره و طایفه شش‌بلوکی نیز ۲۰ تیره دارد. این تقسیم‌بندی به‌دنبال گسترش جمعیت ایل قشقایی شکل گرفت و نقش مهمی در شناخت خانواده‌های مختلف، تفکیک سرمایه آنها (زمین کشاورزی و دام) داشت تا افراد با تعامل بهتری در کنار یکدیگر زندگی کنند.

فرهنگ ایل قشقایی

پوشاک

لباس مردان و زنان قشقایی بر پوشیدگی کامل بدن استوار بوده و متناسب با شرایط اقلیمی، فرهنگ، ارزش‌ها و آداب‌ورسوم آنها انتخاب شده است. لباس ایل قشقایی توسط بانوان هنرمند ایل دوخته می‌شود.

لباس مردان ایل قشقایی

1. تنبان: شلوارهای دمپا گشاد.
2. قیناق: پیراهن‌های بدون یقه.
3. آرخالق: عبایی بلند که آن را با شال به کمر می‌بندند.
4. کپنک: قبایی نمدی و گرم که بیشتر در فصل زمستان استفاده می‌شود.
5. برک: کلاه نمدی قشقایی.

اوایل قرن بیستم، لباس مردان قشقایی شامل پیراهن بی‌یقه سفید، شلوار گشاد سیاه، قبایی که با کمربند بسته می‌شد و کلاه کوتاه و گرد نمدی بود و گاهی نیز ژاکت‌های پوستی و جلیقه‌های نمدی به آن اضافه می‌شد. کفش آن‌ها معمولاً گیوه بود. علاوه بر این، چوقا که عبای نازکی بود، مخصوص جشن‌ها، شکار و جنگ بر تن می‌کردند و برای تزئین لباس، قطار فشنگ به کمربند خود می‌بستند. شکل و نوع کمربند و نحوه بستن قطار فشنگ، راهی برای شناسایی مردان از طوایف مختلف قشقایی بود. از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۲۰ش و در دوران ممنوعیت لباس محلی توسط رضاشاه، مردان قشقایی مانند سایر ایرانیان مجبور به پوشیدن لباس‌های غربی شدند. پس از برکناری رضاشاه، قشقایی‌ها لباس محلی خود را دوباره پوشیدند؛ اما چوقا دیگر استفاده نشد و ارخالق به لباس مهمانی تبدیل شد. همچنین در این دوره، ناصرخان قشقایی کلاه جدیدی به نام دوگوشی از نمد معرفی کرد که به سرعت به نمادی از قدرت، خودمختاری و هویت قشقایی‌ها بدل شد.

لباس زنان ایل قشقایی

1. شلیته: دامنی چند لایه و بلند تا نزدیک مچ پا.
2. قیناق: تونیکی که شکاف در دو سمت آن است.
3. ژاکت کوتاه؛
4. کلاقچه: یک کلاه کوچک.
5. تور: روسری که مانند چادر است.
6. یاقلق و قالاق: یک بند ابریشمی که زنان آن را روی سر خود می‌بندند.

لباس زنان عشایر قشقایی ضمن اینکه پوشش کاملی را برای بانوان فراهم آورده، برای تحرک و کار کردن هیچ محدودیتی ایجاد نمی‌کند و تناسب آن با فصول مختلف سال و محافظت از سرما و گرما و با رعایت ارزش اقتصادی آن برای خانواده مثال‌زدنی است. پس از سقوط رضاخان در سال ۱۳۲۰ش، یکی از تغییرات لباس زنان قشقایی اضافه شدن پیشانی‌بند ابریشمی (یاقلق یا قالاق) بود که هنوز هم روی چارقد خود می‌بندند. در میان زنان قشقایی، جواهراتی مانند گردنبند، سنجاق چارقد، گوشواره و النگو نمادی از ثروت خانوادگی محسوب می‌شود. معمولاً زنان طوایف مختلف قشقایی با طرح و رنگ لباس و پیشانی‌بندشان قابل شناسایی هستند و لباس کودکان نیز معمولاً مشابه بزرگ‌ترها است.

آرایش زنان قشقایی

در فرهنگ سنتی قشقایی، زنان عموماً تمایلی به استفاده از آرایش‌های معمول ندارند. تفاوت اصلی و سنتی در ظاهر میان زنان متأهل و دختران مجرد، در «چتر زلف» زنان متأهل است. این آرایش خاص مو، به طور سنتی و به عنوان یک آیین مهم، تنها در مراسم عروسی و برای تزیین عروس ایجاد می‌شود و نشان‌دهنده ورود زن به مرحله تأهل است.

آداب‌ورسوم

ایل قشقایی به‌دلیل زندگی در طبیعت از روحیۀ شادی برخوردارند و به شادی و جشن علاقه بسیاری دارند. برگزاری جشن‌های باشکوه و متعدد، بخش جدایی‌ناپذیر از زندگی در ایل قشقایی است.

دستمال‌بازی

در مجالس عروسی‌ و جشن‌های بزرگ، زنان با پوشیدن لباس‌های محلی رنگی و مردان با پوشیدن لباس محلی مخصوص به‌خود، به اجرای رقص محلی دستمال‌بازی می‌پردازند. در این رسم، با تشکیل یک دایرۀ بزرگ، هر زن و مردی دو دستمال به دست می‌گیرند و همراه با سازهاای دهل و کرنا، دستمال‌های خود را با آهنگی موزون بالا و پایین می‌آورند.

مقبره‌های خاص

عشایر قشقایی بر مزار بزرگان خود، مقبره‌های بزرگی می‌سازند. این مقبره‌ها در مسیرهای کوچ‌رو قرار دارند تا افراد ایل هنگام کوچ به آنها ادای احترام کرده و جوانان را با اجداد خود و بزرگان ایل آشنا کنند و آنها رفتار و کردار این بزرگان را الگوی زندگی خود قرار دهند.

مراسم کوسه گلین

قشقایی‌ها در سال‌های کم‌باران، آیین کوسه گلین را که شباهت زیادی به دیگر مناسک باران‌خواهی در ایران دارد، اجرا می‌کردند. در این مراسم، فردی با پوشش غیرمعمول، نمد، زنگ و چماق، نقش کوسه را ایفا می‌کرد. او به همراه گروهی از کودکان، به‌صورت خانه به خانه می‌گشتند و کوسه با سروصدا از هر خانه درخواست آرد می‌کرد. میزبانان برای شبیه‌سازی باران، آب و آرد به‌سمت او می‌پاشیدند. آرد جمع‌آوری شده برای پخت نان مخصوصی به نام کوممج استفاده می‌شد که یک ریگ داخل خمیر آن قرار داده می‌شد. پس از تقسیم نان، سهم هر کس که حاوی ریگ بود، به‌صورت نمادین تنبیه می‌شد، تا زمانی که افراد معتبری ضمانت می‌کردند که باران در چند روز آینده خواهد بارید و بدین ترتیب، او آزاد می‌شد.

مهمان‌نوازی

هنگامی که مهمانی به خانۀ یکی از خانواده‌های ایل قشقایی می‌رود، آنها با خوش‌رویی و نهایت احترام به استقبال او می‌روند. ایل قشقایی عمدتاً با گوشت و فرآورده‌های لبنی مانند شیر، دوغ، کره، پنیر و روغن محلی از میهمان پذیرایی می‌کنند.

موسیقی ایل قشقایی

موسیقی چنگی

یکی از سازهای موسیقی مورد استفاده در مراسم عروسی قشقایی، سازهای بادی هستند که با طبیعت و سختی‌های کوهستان همخوانی دارند. موسیقی قشقایی شامل گروه‌های مختلفی است که از میان آن‌ها گروه چنگی‌ها در مراسم عروسی و جشن‌ها حضور دارند. چنگی‌ها که گروهی از موسیقی‌دانان قشقایی‌اند، نوازندگان ساز، دهل و نی را شامل می‌شوند و در نواختن موسیقی رزمی، حماسی و رقص مهارت دارند. آن‌ها از طریق نواختن موسیقی زندگی خود را می‌گذرانند. سازهای چنگی‌ها شامل کرنا، سرنا و نقاره است.

موسیقی عاشیق‌ها

عاشیق‌ها در میان قشقایی‌ها به نواختن، خواندن و افسانه‌سرایی اشتغال دارند و موسیقی آنان با قدمتی کهن گسترده است. آن‌ها برای هر نوع موسیقی، چه غمناک و چه شاد، نوایی ویژه دارند. حضور عاشیق‌ها نه تنها در فارس بلکه در آذربایجان و خارج از این مناطق نیز وجود دارد. ساز اصلی عاشیق‌ها قوپوز (چگور) بوده و بعدها کمانچه و سه‌تار نیز به آن افزوده شده است. از آهنگ‌های مشهور آن‌ها می‌توان کوراوغلو، غریب و صنم، اصلی و کرم، و کوچ عیوض را نام برد.انواع موسیقی قشقایی شامل لالایی‌ها و واسونک‌ها هستند که در مجالس شادی خوانده می‌شوند، جنگ‌نامه‌ها و حرکت‌های موزون یا چوب‌بازی مردان قشقایی که حالت رزمی دارد و با کرنا و نقاره اجرا می‌شود، و همچنین آهنگ‌های مربوط به کارهای روزمره مانند بافت فرش، برنج‌کوبی، راندن شترها و چراندن گوسفندان.

موسیقی ساربان‌ها

ساربان‌ها که به کُرُش و دارغه نیز معروف‌اند، با نی آهنگ‌های قومی ایل قشقایی را اجرا می‌کنند. یکی از آهنگ‌های ویژه آن‌ها گدان دارغا است که وصف حرکت شترها است. ساربان‌ها به زبان ترکی قشقایی سخن نمی‌گویند و زبانشان کوروشیه است، گویشی از زبان‌های قدیمی ایرانی و شاخه‌ای از زبان بلوچی، اما آواز و موسیقی آن‌ها کاملاً قشقایی و نمایانگر فرهنگ این ایل است.

رقص ایل قشقایی

وقتی چنگی‌ها سازهای خود را می‌نوازند، زنان ایل با رقص مخصوصی به نام هِلی و بازی با دستمال، شادی می‌کنند. در جشن‌ها، مردان و زنان با گرفتن دو دستمال، در دور دایره‌ای ایستاده و هماهنگ با ضرب کرنا و دهل، دستمال‌ها را تکان می‌دهند. همچنین مردان در رقص درمرو یا چوب‌بازی، دوتایی با چوب‌های بلند و همگام با موسیقی، می‌رقصند و به‌نوعی با یکدیگر مبارزه می‌کنند.

غذاهای محلی در ایل قشقایی

بانوان ایل قشقایی با اتکا به منابع غذایی سالم و در دسترس مانند فرآورده‌های دامی، محصولات کشاورزی و سبزی‌های کوهی که در اطراف آنها به‌صورت خودرو رشد می‌کند، به طبخ غذاهای خوش‌طعم محلی می‌پردازند. از جمله غذاهای سنتی ایل قشقایی عبارت‌اند از:

بُز قئورما

از غذاهای معروف ایل قشقایی بزقئورما است که برای مهمان‌های بسیار عزیز یا در اعیاد مذهبی و عید نوروز و یا به‌شکرانۀ محصولات کشاورزی طبخ می‌شود. این غذا را در فصول سرد با گوشت برۀ گوسفندی به‌دلیل مزاج گرم آن تهیه کرده و در فصل تابستان با گوشت کَرِ یا بُزغاله که مزاج سردی دارد، درست می‌کنند.

اغوز و بولاما

اغوز و بولاما بیشتر به‌عنوان وعدۀ صبحانه تهیه شده و از جوشاندن شیر دامی که تازه زایمان کرده، تهیه می‌شود. وجود پروتئین بالای این نوع شیر، سبب می‌شود در اثر حرارت منعقد شده و حالت قالبی به خود بگیرد. مردم ایل قشقایی آن را به‌همراه خرما به‌عنوان یک صبحانۀ کامل و مقوی استفاده می‌کنند.

الا سیخ

نوعی کباب معروف قشقایی الاسیخ نام دارد که معمولاً از گوشت بره و گاهی گوشت بزغاله تهیه شده و روی زغال طبخ می‌شود. بعد از نیم‌پز شدن گوشت، یک لایه نازک چربی روی سیخ می‌کشند تا ادامۀ طبخ انجام و آمادۀ خوردن شود.

بچ خروس سویی

بچ خروس سویی نوعی ابگوشت مخصوص قشقایی است که از گوشت جوجه‌خروس‌ تهیه می‌شود. قشقایی‌ها از این غذای مقوی برای تسریع در روند ترمیم شکستگی‌ها و زخم‌ها استفاده می‌کنند.

بریش لیک

بریش لک نوعی غذای مقوی با طبع گرم است که به‌دلیل ترکیباتی مانند روغن محلی و برخی ادویه‌ها، بیشتر برای تقویت زنان تازه زایمان کرده، تهیه می‌شود.

از دیگر غذاهای سنتی و محلی معروف ایل قشقایی می‌توان به چوکه‌لیک خرما، کل‌گوش، حلوای ترکی، ماسافا و یاغلی‌تاپی اشاره کرد. اگرچه غذاهای محلی ایل قشقایی بسیار مقوی هستند؛ اما استفاده از روغن محلی و گوشت یا لبنیات پرچرب و نداشتن فعالیت متناسب با کالری بالای این غذاها، سبب تهدید سلامتی جسمی افراد می‌شود.

جایگاه باورهای دینی در ایل قشقایی

مردم ایل قشقایی همیشه زندگی خود را با نام و یاد بزرگان مذهب شیعه عجین کرده و به‌میزان شناختی که از آموزه‌های اسلام دارند، به وظایف شرعی خود عمل کرده‌اند. سبک زندگی عشایری رایج در ایل قشقایی سبب شده افراد ایل نسبت به باورهای دینی، اخلاقی و فرهنگی پایبندتر باشند. پوشاک و لباس محلی مردان و زنان ایل قشقایی، پوشش کامل شرعی است. همچنین تکریم بزرگتر‌ها به‌خصوص والدین و رعایت عفت و حیا در روابط اجتماعی به‌خصوص توسط بانوان، از ویژگی‌های مردمان ایل قشقایی است.

در زندگی عشایر قشقایی، قناعت و تلاش برای کسب روزی حلال، کاملا چشم‌گیر است؛ زن و مرد در زندگی ایلاتی از صبحگاه تا پایان روز، به انجام امور کشاورزی و دامپروری مشغول هستند و تأمین معاش و تقویت اقتصاد خانواده را مقدس می‌دانند.

توجه به دستورات دینی دربارۀ ازدواج و فرزندآوری نیز در ایل قشقایی اهمیت ویژ‌ه‌ای دارد و افراد برای تشکیل زندگی، انتخاب نوع سکونتگاه، ازدواج و انواع روابط با یکدیگر مانند شب‌نشینی، مهمانی و رفت‌وآمد با یکدیگر، فارغ از تجملات رایج در زندگی شهری، رفتار می‌کنند و این امر سبب همدلی بیشتر و افزایش استحکام روابط و بنیان خانواده در ایل می‌شود.

جایگاه امامزادگان در ایل قشقایی

وجود امامزاده‌هایی مانند امامزاده شهید، بی‌بی حکیمه خاتون، شاهچراغ و سید علاء‌الدین حسین در اطراف سکونت‌گاه‌های ایل قشقایی و برخی امامزادگان در مسیر کوچ عشایر، نقش مهمی در تحکیم عقاید و باور‌های دینی آنها داشته است. مردم نذورات خود را به امامزادگان برده و از آنان طلب کمک برای رفع گرفتاری می‌کنند. طوایف کوچ‌رو در ایل قشقایی به‌دلیل زندگی در مناطق دور‌دست و صعب‌العبور، کمتر می‌توانند به زیارت بروند؛ اما به‌دلیل جایگاه خاص ائمه در باور افراد ایل، کسانی که به زیارت ائمه در مشهد و کربلا می‌روند، مورد تکریم قرار گرفته و با القابی مانند مشهدی و کربلایی خطاب می‌شوند.

مناسبت‌های دینی و اعیاد مذهبی در ایل قشقایی

برگزاری مراسم دینی و اعیاد مذهبی در ایل قشقایی بسیار محترم بوده و از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

عید قربان

عید قربان از اعیاد مهم و مورد احترام در ایل قشقایی است و به‌شیوۀ خاصی برگزار می‌شود. شب قبل از عید برۀ سالمی را انتخاب کرده و به نشانۀ قربانی عید آن را به در خانه می‌بندند. روز عید قربان حمام کرده و با لباس پاکیزه پس از خواندن نماز عید، کارد مخصوص قربانی را به دست فردی با‌تقوا و مؤمن می‌دهند تا با خواندن دعا و نیت قربانی برای خدا، گوسفند را ذبح کند. گوشت قربانی بین مردم فقیر تقسیم می‌شود.

ماه رمضان و عید فطر

در ماه مبارک رمضان انجام تکالیف شرعی مانند روزه گرفتن، نماز خواندن و رعایت اصول اخلاقی از اهمیت خاصی برخوردار است. بر اساس یک رسم در ایل قشقایی، آنها مبلغ فطریۀ خانواده را در شب آخر ماه رمضان هنگام غروب آفتاب از سیاه‌چادر خارج می‌کنند.

همسرگزینی در ایل قشقایی

نظام خانواده‌ در ایل قشقایی، مردمحوری است و پدر و شوهر تصمیم‌گیرندۀ اصلی در امور خانواده و ایل هستند. همسر‌گزینی بیشتر با انتخاب بزرگتر‌ها به‌خصوص والدین صورت می‌گیرد و پسر و دختر نیز به نظر بزرگ‌ترها احترام گذاشته و این امر را مصلحت‌اندیشی بر اساس تجربه می‌دانند. سبک زندگی قومی و قبیله‌ای در ایل قشقایی سبب شده آنها برای گسترش طایفۀ خود، متکی به ازدواج‌های درون‌طایفه‌ای باشند. به‌همین منظور بیشتر ازدواج‌های ایل قشقایی، ازدواج‌های خویشاوندی هستند؛ زیرا خانواده‌ها معتقدند که شناخت بهتری از یکدیگر دارند و فرهنگ و آداب‌ورسوم آن‌ها به هم شباهت دارد و این امر سبب کاهش مشکلات زوجین در زندگی مشترک می‌شود. مطابق با آداب‌ورسوم رایج در ایل، فرزندان در سنین پایین ازدواج می‌کنند. این امر به‌دلایل مختلفی مانند آمادگی زودهنگام پسر و دختر برای تشکیل زندگی، مسئولیت‌پذیری آنها در سنین پایین به‌دلیل سبک زندگی ایلی و عشیره‌ای و اهمیت فرزندآوری صورت می‌گیرد.

جایگاه فرزندآوری در ایل قشقایی

فرزند‌آوری در ایل قشقایی از اهمیت بالایی برخوردار است. به‌دلیل اینکه فرزند پسر، نیروی کار برای خانواده و ایل محسوب می‌شود، پسردار شدن در ایل قشقایی از اهمیت بالایی برخوردار است. اگر‌چه نظام همسرگزینی در ایل قشقایی بر پایۀ تک‌همسری است، اما به‌دلیل اهمیت پسر‌دار شدن در ایل، اگر همسر یک مرد قشقایی برای او پسر به دنیا نیاورده باشد، طبق رسوم رایج در ایل آن مرد اجازه دارد تا همسر دیگری اختیار کند.

شیوۀ زندگی عشایری ایل قشقایی

طوایفی که شغل اصلی آنها دامپروری است در جست‌وجوی چراگاه مناسب برای دام، بین سرزمین‌های گرمسیر و سردسیر کوچ‌های سالانه دارند. ییلاق قشقایی‌ها دشت ارژن و میان شیراز، در شمال شرق شیراز از سپیدان تا مرزهای کهکیلویه و از سمت شمال تا آباده و شهرضا محدود می‌شود. این منطقه که تا مرز بختیاری ادامه دارد، به سرحد بزرگ شهرت دارد.

در زندگی عشایری، کار‌های گوناگون میان همۀ اعضای خانواده تقسیم می‌شود و هر کدام از اعضای خانواده متناسب با جنسیت، سن و توانایی، وظیفۀ خاصی را بر عهده دارد. مردمان عشایر، شب‌ها زودتر می‌خوابند تا همزمان با طلوع آفتاب، روز پرتلاشی را آغاز کنند. دور بودن از زندگی ماشینی، هوای آلوده و اضطراب‌های زندگی شهری، سبب شده که عشایر از سلامت روانی و جسمی بیشتری برخوردار باشند.

سکونتگاه عشایر قشقایی

عشایر قشقایی، کوچ‌رو هستند و از سیاه‌چادر برای سکونت استفاده می‌کنند. این سیاه‌چادرها توسط بانوان هنرمند ایل از موی بز بافته می‌شود. چادرهای ایل به‌شکل مستطیلی و به رنگ سیاه هستند. این چادرها از لتف، سقف، تیرک، کمج، بند و میخ‌های چوبی تشکیل می‌شوند. سقف این سکونتگاه را سیاه‌چادر تشکیل می‌دهد و دیواره‌های جانبی آن که در زبان محلی چپق نام دارد، از ترکیب نی با موی بز ساخته می‌شود. دیواره‌های جانبی، نوعی حریم را برای محیط زندگی و سکونتگاه عشایر قشقایی ایجاد می‌کند تا آنها به‌راحتی و بدون قرار گرفتن در معرض دید یا برای در امان ماندن از حملۀ جانوران، زندگی کنند. باورهای دینی در ایل قشقایی سبب شده آنها سکونتگاه خود را به‌گونه‌ای برپا کنند که حریم خانواده در معرض دید و نگاه نامحرمان و افراد بیگانه قرار نگیرد. تیرک‌ها و کمج‌ها از سقف نگهداری می‌کنند و سرتیرک‌های زیر سقف در سوراخ‌های کمج‌ها جای می‌گیرند. چادرهای زمستانی با چادرهای تابستانی فرق دارند. در زمستان، سقف به‌شکل مخروط درمی‌آید تا زمان ریزش باران، آب از لبۀ سقف به زمین بریزد.

توانمندی اقتصادی ایل قشقایی

اساس اقتصاد ایل قشقایی در زندگی کوچ‌نشینی بر پایۀ دامپروری است و دام، بنیان معیشت زندگی عشایر قشقایی را تشکیل می‌دهد. همچنین تولید و فروش فرآورده‌های دامی و صنایع دستی از دیگر توانمندی‌های اقتصادی ایل قشقایی است. یکجانشینان ایل قشقایی به مشاغلی مانند کشاورزی و دامپروری به شیوۀ نوین در دامداری و فضای بسته مشغول هستند.

دامداری

ایل قشقایی و عشایر سیار استان فارس، جامعه‌ای مولد هستند که با حداقل امکانات، بیشترین تولید را دارند. از جمله مهم‌ترین فعالیت‌های این ایل، پرورش دام‌هایی مانند گوسفند و بز است که سالانه هزاران تن گوشت قرمز، محصولات لبنی، پشم گوسفند و موی بز فراهم می‌کند. عشایر فارس حدود ۷.۵ میلیون هکتار، معادل ۶۷درصد مراتع استان، را در اختیار دارند.

تولید محصولات کشاورزی و باغی

قشقایی‌ها در مناطق سردسیر و گرمسیر به کشاورزی و باغداری اشتغال دارند. محصولات اصلی‌شان شامل گندم، جو، برنج، حبوبات، سبزیجات، مرکبات و خرما است. زنان در تمام مراحل همراه مردان فعالیت می‌کنند و پس از برداشت و پرداخت حق مالکانه، بقیه محصول را در خورجین‌ها و جوال‌ها ذخیره یا به فروش می‌رسانند.

صنایع دستی ایل قشقایی

ایل قشقایی به‌دلیل سبک زندگی کوچ‌رو و متکی به دامپروری از مواد اولیۀ مرغوب و کافی برای تهیۀ صنایع دستی برخوردار هستند. بانوان ایل علاوه بر خانه‌داری، وظایف همسری و مادری، نه‌تنها دوشادوش مردان خود به کشاورزی و دامپروری و تولید فرآورده‌های دامی می‌پردازند؛ بلکه در اوقات فراغت با تکیه بر طرح‌ها و خلاقیت‌های ذهنی به تولید صنایع دستی می‌پردازند. از جمله صنایع دستی معروف ایل قشقایی عبارت‌اند از:

قالی‌بافی

قالی‌های قشقایی معمولاً نرم، نازک و ظریف و از جنس نخ پشمی هستند. تنوع طرح‌ها و رنگ‌آمیزی در این قالی‌ها بسیار چشمگیر بوده و زنان بافنده ایل معمولاً از تجربیات نسل‌های گذشتۀ خود برای خلق طرح‌های منحصر‌به‌فرد استفاده می‌کنند.

گلیم‌بافی

گلیم قشقایی به‌عنوان زیرانداز و برای تزیین چادر بافته می‌شود. این هنر در فرهنگ ایل قشقایی قدمتی طولانی داشته است. مهم‌ترین نقش‌مایه‌های گلیم قشقایی شامل لچک ترنج و محرمات است. در آبان ماه سال ۱۳۹۲‌ش، گلیم قشقایی، نشان اصالت یونسکو را دریافت کرد.

جاجیم‌بافی

جاجیم‌ها به‌عنوان پوشش‌های بسیار ساده و سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. جاجیم‌ها برای نمایش در داخل خانه‌ها، خوابیدن روی آنها و استفاده در مسافرت‌ها به‌کار می‌روند.

گبه‌بافی

این دست‌بافته جزو صنایع دستی محبوب در فرهنگ قشقایی‌ها است. گبه‌ها به‌عنوان پوشش مردانه مورد استفاده قرار می‌گیرند.

چنته‌بافی

چنته نوعی کیسه یا کیف است که برای حمل و نگهداری وسایل شخصی استفاده می‌شود. دختران و زنان عشایری از کودکی بافتن چنته را یاد گرفته و آن را به‌عنوان یک مهارت اساسی در زندگی خود گسترش می‌دهند. هنگامی که دختر ایل قشقایی به سن ازدواج می‌رسد، چنته‌های مرغوب بافته و از آن به‌عنوان یک صنعت دستی ارزشمند در مراسم ازدواج خود استفاده می‌کند.

رند‌بافی

رند یا رندی‌ها معمولاً برای تزیین و پوشش دیوارها و پنجره‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. طرح‌های رند‌ها معمولاً متشکل از اشکال هندسی یا نمادهای مذهبی و فرهنگی است.

از دیگر صنایع دستی معروف قشقایی بایداق و مفرش است. علاوه بر پشم و موی بز به‌عنوان مواد اولیه برای تهیۀ صنایع دستی، مردم ایل از پوست گوسفند و بز نیز به‌عنوان یک منبع مهم و با‌ارزش برای تهیۀ انواع ظروف و محصولات دستی مانند مشک آب، مشک دوغ‌زنی، خیک روغن، خیک ماستینه و کیسۀ حبوبات استفاده می‌کنند. دستبافته‌های بانوان ایل قشقایی هم به‌عنوان یک هنر برای تزیین داخل خانه‌ها استفاده شده و هم به فروش رسیده و سبب سود اقتصادی برای خانواده و ترویج فرهنگ ایل قشقایی می‌شود. تنوع و زیبایی صنایع دستی ایل قشقایی سبب شده که به‌عنوان یکی از گنجینه‌های هنری ایران در بازارهای بین‌المللی شناخته شوند.

سوارکاری و شکار

کوچ و حمل و نقل بخش اساسی زندگی قشقایی‌ها است. برای رفت‌وآمد در ییلاق و قشلاق، قشقایی‌ها اغلب از اسب، قاطر و الاغ استفاده می‌کنند و شتر را بیشتر برای بارکشی به کار می‌برند. در گذشته تنها خان‌های قشقایی برای سواری از خودروهایی مانند جیپ و لندرور بهره می‌بردند؛ اما اکنون اغلب قشقایی‌ها خودرو دارند که برای حمل و نقل و سواری به کار می‌برند. یکی از تفریحات مردان قشقایی در اوقات فراغت، شکار پرندگان و حیوانات دیگر با تفنگ است. قشقایی‌ها علاقه زیادی به شکار، تیراندازی و سواری دارند و بسیاری در این مهارت‌ها سرآمدند. کبک و تیهو از جمله پرندگانی هستند که بیشترین طرفدار را در شکار دارند.

وضعیت آموزش ایل قشقایی

در جوامع عشایری و کوچنده سوادآموزی و فراگیری علم نیازمند آموزشگاه‌های خاص مانند مدارس سیار است تا کودکان و نوجوانان در کنار سبک زندگی متحرک خود، بتوانند به علم‌آموزی نیز بپردازند. پیش از انقلاب این امر به‌ندرت در زندگی عشایر رواج داشت و اغلب افراد در خانواده‌های عشایر بی‌سواد بودند؛ اما با پیروزی انقلاب اسلامی اهمیت به علم‌آموزی خانواده‌های عشایر جزو برنامه‌های دولت قرار گرفت و مدارس عشایری یا سوادآموزی سیار برای آنها تشکیل داده شد.

مشاهیر ایل قشقایی

شخصیت‌های مذهبی و سیاسی

امیر قاضی شاهیلو؛ از بنیانگذاران اتحادیه و سلسله ایلخانان قشقایی و از مریدان شاه اسماعیل صفوی.

محمدعلی‌خان؛ ایلخان مشهور و از مریدان میرزا ابوالقاسم سکوت.

میرزا جهانگیرخان قشقایی؛ از علمای برجسته تشیع دوران خود که شاگردان نامداری چون آیت‌الله بروجردی، سید حسن مدرس، محمدعلی شاه‌آبادی و نخودکی اصفهانی داشت.

ملا علی‌بابا؛ از عرفا و بزرگان دینی.

اسماعیل‌خان قشقایی؛ وی مشهور به صولت‌الدوله قشقایی بوده و از مشاهیر سیاسی ایل قشقایی به‌شمار می‌رود. صولت‌الدوله مبارزات زیادی برای حفظ ایل قشقایی انجام داد، او سردار عشایر و ایلخان بزرگ و صاحب‌نام قشقایی‌ها بوده و نقش مهمی در شکل‌گیری تاریخ ایل قشقایی داشته است.

ایازخان قشقایی؛ وی در دورۀ حکومت احمدشاه قاجار، اولین سفرنامه‌نویس قشقایی بود که سفرنامه حج و عتبات خود را نوشت. ایازخان فردی متدین بود و در برگزاری مراسم‌های مذهبی ایل قشقایی و تعمیر مکان‌های مذهبی نقشی اساسی داشته است.

شاعران و ادیبان سرشناس

ماذون قشقایی؛ محمدابراهیم قشقایی بزرگ‌ترین شاعر ایل قشقایی بوده که تخلص ماذون قشقایی را برای خود برگزید. وی شعرهایی با مضمون عارفانه و عاشقانه به زبان‌های ترکی و فارسی سروده است.

یوسف علی‌بیگ، استاد محمدابراهیم، و فریدون توللی، غول ارج، خسروبیگ، مسیح‌خان، نعمت، شایلو، حسینقلی‌خان صمصام، کل ویسعلی دره‌شوری، و عبدالحسین‌خان کشکولی و پسرش از شتعران و ادبیان مشهور قشقایی هستند.

چهره‌های برجسته در آموزش و تاریخ

محمدبهمن بیگی؛ وی نویسندۀ ایل قشقایی و بنیان‌گذار آموزش‌وپرورش متحرک عشایری است. او برای ایجاد مدارس سیار ایل و بنیان‌گذاری مرکز تربیت معلم عشایری و آموزش کودکان، بسیار کوشید.

کاوه بیات؛ مورخ نامدار کشور و نوه دختری صولت‌الدوله.

چهره‌های برجسته در سیاست و ورزش

بی‌بی خدیجه کشکولی؛ از زنان سیاستمدار ایل قشقایی.

مسعود شجاعی آرخلو؛ کاپیتان سابق تیم ملی فوتبال ایران.

هنرمندان ایل قشقایی

برخی از بهترین موسیقی‌دانان، آوازخوانان و هنرمندان سرشناس ایل قشقایی عبارتند از:

استاد خانگلدی، حسین‌قلی‌خان صمصام، هولاکوخان جانی‌پور، عاشق حیدرقلی و نوه‌هایش، استاد قیطاسی و فرزندانش، استاد حاجی و فرزندانش، استاد نظر و فرزندش استاد محمدابراهیم، استاد سلیمان، استاد داوود، استاد عبدالحمید و حبیب‌الله گرگین‌پور و فرزندانش (فرود، فرهاد و غلامعلی)، شاه میرزا (نوازنده نی)، ماه پرویز، ساری‌خان، برزو طیبی، محمدحسین کیانی، طهمورث کشکولی، ابراهیم کهندل، جمشید جهانزاده، داریوش فرهنگ دره‌شوری، فروغ قجابگلو، بهنام نوروزی، افسانه جهانگیری و شعله قهرمانی.

آثار تولیدی در مورد ایل قشقایی

کتاب‌

کتاب‌های «ایل قشقایی در تاریخ معاصر ایران» از منصور نصیری طیبی، «قاشقایی سؤزلوگو»، «فرهنگ لغات و اصطلاحات ترکی قشقایی»، «زبان ترکی قشقایی و شیوه نگارش آن» و «آتالار سؤزو (ضرب‌المثل‌های ترکی قشقایی)» از اسدالله مردانی رحیمی، «تاریخ مبارزات مردم ایل قشقایی» و «نگاهی به ایل قشقایی بعد از شهریور ۱۳۲۰» از منوچهر کیانی، ایل قشقایی در جنگ جهانی اول از ناصر ایرجی، «قشقایی در گذر تاریخ» و «ورزش و بازی در ایل قشقایی» از امرالله یوسفی، «قشقایی و مبارزات مردم جنوب» از غلامرضا میرزایی دره‌شوری، «تاریخ اجتماعی و سیاسی ایل بزرگ قشقایی» از نوروز درداری از جمله کتب مهم نوشته شده در زمینه ایل قشقایی است.

مستند

مستند «ایل بزرگ قشقایی» در دو قسمت و مستند «اهل سور» به‌کارگردانی رامین شه‌منش در خصوص سبک زندگی مردم ایل قشقایی توسط گروه تولید فیلم ساخته و به‌عنوان برنده جایزه بهترین مستند سیما در نوروز 1392ش انتخاب شد.

نقش ایل قشقایی در رویدادها و حوادث سیاسی و اجتماعی ایران

دوران صفویه تا قاجار

دوران صفویه؛ ایل قشقایی با حمایت امیرقاضی شاهیلو از پادشاهان صفوی، در رسمی شدن مذهب تشیع نقش داشتند و در زمان شاه عباس، در بیرون راندن پرتغالی‌ها از جزیره هرمز مشارکتی کلیدی ایفا کردند.

لشکرکشی‌های نادرشاه؛ سپاهیان قشقایی در لشکرکشی‌های نادر به هندوستان، بلخ و بخارا حضور فعال داشتند.

عصر زندیه؛ قشقایی‌ها در دربار حکومت زند، به‌دلیل حمایت بی‌قید و شرط از لطفعلی خان زند در قلعه بم کرمان از جایگاه ویژه نظامی و سیاسی برخوردار بودند.

دوران قاجار

در تاریخ پرفراز و نشیب ایل قشقایی، دوران جانی‌خان به عنوان نقطه‌ی عطفی در انسجام و یکپارچگی این ایل شناخته می‌شود. نقش کلیدی او در متحد کردن طوایف به قدری برجسته بود که بسیاری از بزرگان قشقایی، او را بنیان‌گذار اصلی این اتحادیه ایلی می‌دانند. اقتدار و استقلال‌طلبی جانی‌خان تا حدی بود که وقتی آقا محمدخان قاجار از او طلب اطاعت کرد، با نامه‌ای تحقیرآمیز به او پاسخ داد. پس از درگذشت جانی‌خان فرزندان و نوادگانش رهبری ایل را بر عهده گرفتند. با این حال، دوران پس از او تا زمان صولت‌الدوله (به استثنای دوره کوتاه محمدعلی‌خان) به دلیل دخالت‌های استعماری انگلیس و درگیری‌های داخلی، به فصلی پرآشوب از انشقاق، جنگ و تبعید تبدیل شد.

با وجود تمام این چالش‌ها، ایل قشقایی از دوران صفویه تا اوایل دوره صولت‌الدوله، همواره یک قدرت سیاسی تأثیرگذار در معادلات حکومت مرکزی ایران بود. رهبران این ایل نه‌تنها در برابر رقبای ایلی خود ایستادگی می‌کردند، بلکه به‌عنوان سدی استوار در برابر تجاوز و نفوذ امپراتوری بریتانیا و سیاست‌های حکومت‌های مرکزی عمل می‌کردند. قدرتشان خواب را از چشمان دشمنانشان ربوده بود تا جایی که استعمار انگلیس برای مهار نفوذ آنها، ایجاد اتحادیه خمسه را در جنوب ایران ضروری دید.

این میراث مقاومت و اتحاد، توسط شیرمردان و شیرزنانی ساخته شد که نقش بی‌بدیلی در تاریخ ایل ایفا کردند. در میان این چهره‌های برجسته می‌توان به جانی‌خان (بنیان‌گذار ایل)، محمدعلی‌خان، سهراب‌خان (قهرمان نامدار داستان‌های حماسی ایل) و صولت‌الدوله (سردار ملی مشروطه) اشاره کرد که هر یک فصلی درخشان در تاریخ این ایل بزرگ رقم زدند.

نهضت مشروطه

ایل قشقایی مانند سایر قبایل و ایلات عشایر، نقش مهمی در تحقق و پیروزی انقلاب مشروطه داشته است. در سال‌های نزدیک به انقلاب مشروطه، آشوب‌های متعددی در فارس برای مقابله با مشروطه‌خواهان صورت گرفت. ایل قشقایی نیز از جمله گروه‌هایی بودند که در استان فارس به مشارکت در مشروطه‌خواهی پرداختند. همچنین عشایر قشقایی که در جادۀ بوشهر به‌سمت شیراز (قلمرو اصلی ایل قشقایی) ساکن بودند با مقابله و مبارزه در برابر دولت استبداد ضد مشروطه‌خواهی، به نقش‌آفرینی در تحقق نهضت مشروطه پرداختند.

ظلم‌های حکومت پهلوی به ایل قشقایی

در عصر رضاشاه پهلوی، قشقایی‌ها آسیب‌های بسیاری دیدند که برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. زندانی کردن بسیاری از سران ایل قشقایی به‌دستور رضاخان در سال ۱۳۰۶‌ش؛
2. مجبور کردن ایلیاتی‌ها برای پیروی از قانون خدمت اجباری؛
3. به اجرا درآمدن نظام مالیاتی توسط دولت؛
4. تغییر پوشش محلی ایل قشقایی؛ در دورۀ رضاشاه، قشقایی‌ها مجبور شدند لباس‌های مخصوص خود را کنار بگذارند و لباس‌هایی که دیگر مردم ایران در شهرها می‌پوشیدند را بر تن کنند.
5. دستور رضاخان مبنی بر تخته‌قاپو یا یکجانشینی اجباری عشایر قشقایی؛ رضاخان با هدف یکجانشینی عشایر اقدام به بستن راه کوچ ایل قشقایی کرد. این سیاست رضاشاه، سبب ضربۀ اقتصادی شدید به عشایر قشقایی شد؛ به‌طوری که به‌دلیل نبود خوراک کافی برای دام، بسیاری از دام‌های آنها تلف شد. این امر زندگی و تغذیۀ عشایر را به‌دلیل وابستگی آنها به تولیدات و فرآورده‌های دامی، تحت تأثیر قرار داد. بسیاری از افراد ایل که خود تولید‌کننده بودند، در پی این تصمیم رضاخان، به شهرهای جنوب ایران مهاجرت کرده و به‌عنوان کارگر در صنعت نفت و گاز مشغول به کار شدند. همچنین این اقدام رضاخان ضربۀ مهلکی به اتحاد و یکپارچگی ایل قشقایی زد.

نقش عشایر قشقایی در پیروزی انقلاب اسلامی

مردم ایل قشقایی به‌دلیل ظلم و ستم‌های متعدد رژیم پهلوی، برای سرنگونی آن با سایر ایرانیان همراه شدند و در تظاهرات و مبارزات سیاسی علیه رژیم پهلوی مشارکت کردند. در تظاهرات متعددی که در شاهچراغ علیه رژیم پهلوی رخ داد، بسیاری از عشایر قشقایی با پوشیدن لباس رزم محلی، تفنگ به دست برای مقابله با نظامیان حکومتی به میدان آمدند و انزجار خود از سلطنت پهلوی را با حمله به مراکز ژاندارمری نشان دادند.

تاثیر مدرنیته بر ایل قشقایی

ایل قشقایی با وجود دگرگونی‌های اجتماعی، سعی کرده‌اند آداب‌ورسوم خود را حفظ کنند. عشایر قشقایی هنوز هم از زندگی کردن در طبیعت بهره برده و در جهت حفظ سنت‌ها، آداب‌ورسوم و سبک زندگی اصیل خود تلاش می‌کنند؛ اما کمبود مراتع غنی برای چرای دام به‌دلیل خشکسالی یا جاده‌سازی‌های بی‌رویه، از‌بین رفتن ایل‌راه‌ها، کاهش امنیت دام و افراد خانوادۀ عشایر به‌دلیل مسیرهای صعب‌العبور کوچ‌رو و مشکلات حمل‌ونقل دام عشایر سبب شده روزبهروز تعداد خانوراهای کوچ‌نشین کاهش پیدا کرده و تمایل افراد ایل برای یکجانشینی و زندگی شهری افزایش یابد. این امر سبب تهدید و تغییر فرهنگی ایل قشقایی، آداب‌ورسوم و ساده‌زیستی، تغییر در الگوی معیشت متکی به دامپروری، فراموشی سبک غذایی طبیعی و محلی، بازی‌های بومی و محلی، آواها و نواهای سنتی ایل قشقایی شده و آنها را از تولیدکنندگی به مصرف‌گرایی سوق داده است.

منابع

• «آداب و رسوم ایل قشقایی»، وب‌سایت نورپادکست، تاریخ بازدید:17 شهریور 1404ش.
• «آداب و رسوم عروسی عشایر قشقایی»، وب‌سایت شیدرُخ، تاریخ بازدید: 17 شهریور 1404ش.
• آذرنیوش، زهرا، «ایل قشقایی | تاریخچه + طوایف و آداب‌ورسوم»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1400ش.
• اشرفی خیرآبادی، حمید، «ایل بختیاری»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شمارۀ 142، 1388ش.
• افروغ، محمد، «تبیین عاملیت و ساختار در گبه‌ها و قالیچه‌های شیری قشقایی بر اساس نظریۀ ساخت‌یابی گیدنز»، فصلنامۀ جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1401ش.
• امیری، سید رزاق، تاریخ و فرهنگ مردم فراشبند، شیراز، نوید، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
• «انقلاب اسلامی در شیراز چگونه به پیروزی رسید؟»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1398ش.
• «ایل قشقایی و این صنایع دستی دیدنی»، وب‌سایت موبنا، تاریخ درج مطلب: 28 مهر 1402ش.
• «پوشش عشایر قشقایی»، وب‌سایت سازمان امور عشایر ایران.، تاریخ بازدید: 14 دی 1402ش.
• «پیشه‌های مردم| پیشینه‌های قشقایی‌ها| شغل قشقایی‌ها| درامد قشقایی‌ها»، وبلاگ قشقایی‌ها، تاریخ درج مطلب: 17 شهریور 1394ش.
• حسینی‌نیک، سید ابوالحسن، «ایل قشقایی؛ یکی از ایل‌­های­ سیاسی تاریخ‌ساز ایران/ بخش اول»، وب‌سایت خبری‌تحلیلی فانوس زاگرس، تاریخ درج مطلب: 24 ژوئن 2018م.
• درداری، نوروز، تاریخ سیاسی ایل بزرگ قشقایی، شیراز، قشقایی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
• «روایت درد دل عشایر قشقایی، از معیشت تا ایل‌راه‌»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1401ش.
• زارع، راضیه، «بررسی و مطالعۀ معماری جوامع کوچ‌روی زاگرس جنوبی بر مبنای قوم باستان‌شناسی: مطالعه موردی ایل قشقایی»، پژوهش‌های باستان‌شناسی، شمارۀ 34، پاییز 1401ش.
• «سبک زندگی عشایر ایل قشقایی»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 24 مهر 1404ش.
• «شاخصه‌های زیبایی و رنگ‌شناسی لباس زنان قشقایی»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ درج مطلب: 5 مهر 1397ش.
• قربانی جعفر‌بیگلو، داود، «خوراکی‌ها و غذاهای ویژه در ایل قشقایی»، وب‌سایت یاردیمکی، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1391ش.
• قرخلو، مهدی، «مطالعۀ تغییرات فرهنگی در میان قبایل ایل قشقایی در ایران»، نشریۀ پژوهش‌های جغرافیایی، شمارۀ 1، 1386ش.
• قرقانی، احسان، «ساخت سیاسی اجتماعی ایل قشقایی و بازنمایی سازوکارهای مشروعیت بخش قدرت»، وب‌سایت قشقایی آنلاین، تاریخ بازدید: 24 مهر 1404ش.
• «کتاب ایل قشقایی در تاریخ معاصر ایران»، وب‌سایت ایران کتاب، تاریخ بازدید: 24 مهر 1404ش.
• «کتاب‌های منتشرشده مرتبط با ایل قشقایی»، وبلاگ سیامک قشقایی، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1389ش.
• «کوچ عشایر قشقایی در ایران آغاز شد»، وب‌سایت آنادلو آژانس، تاریخ بازدید: 14 دی 1402ش.
• «کوسه گلین (آیین باران‌خواهی در قشقایی)»، وبلاگ قشقایی دیلی، تاریخ درج مطلب: 4 دی 1392ش.
• مردانلو، اسماعیل، «دین و مذهب در ایل قشقایی»، وب‌سایت میراث ایل قشقایی، تاریخ درج مطلب: 16 فروردین 1393ش.
• «مستند ایل بزرگ قشقایی- قسمت اول- تاریخ قشقایی از دوران کهن تا ایام معاصر»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 24 مهر 1404ش.
• میرزایی دره‌شوری، غلامرضا، «سازمان ایلی و ترکیب اجتماعی ایل قشقایی»، وبلاگ تراختور قشقایی، تاریخ باردید: 24 مهر 1404ش.
• نجاتی، غلامرضا، جنبش ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸ مرداد 1332، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ هشتم، ۱378ش.
• نصیری طیبی، منصور و یزدان پناه، میلاد، «تحلیلی بر سوادآموزی در ایل قشقایی پیش از آموزش عشایری»، فصلنامه انسان‌شناسی، شمارۀ 35، بهمن 1401ش.
• «ویژگی‌های رفتاری ایل قشقایی»، وب‌سایت ایران هتل آنلاین، تاریخ درج مطلب: 15 اردیبهشت 1402ش.
• «همه چیز درباره ایل قشقایی»، وب‌سایت مجلۀ الی گشت، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1398ش.