پیش‌نویس:بدخشان

شهر فیض‌آباد مرکز ولایت بدخشان افغانستان

بدخشان؛ منطقهٔ تاریخی و کوهستانی در فلات پامیر.

بَدَخشان سرزمینی کوهستانی در فلات پامیر است که امروزه بین افغانستان و تاجیکستان تقسیم شده است. این منطقه با پیشینه‌ای کهن، از کانون‌های مهم تمدنی در آسیای مرکزی محسوب می‌شود که اقتصاد آن همواره بر پایه کشاورزی، تجارت و استخراج سنگ‌های قیمتی استوار بوده است. بدخشان به دلیل موقعیت استراتژیک خود، حلقه اتصال حیاتی بین خراسان، ماوراءالنهر و چین بوده و تنوع زبانی و فرهنگی چشمگیری را در خود حفظ کرده است. مرکز ولایت بدخشان در افغانستان، شهر فیض‌آباد است و این منطقه از دیرباز به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی خاص، استقلال نسبی و نقش مهم در تاریخ منطقه شناخته می‌شود.

تاریخچه بدخشان

تاریخ بدخشان به دوران باستان پیوند خورده است. برخی مورخان، منطقهٔ کوهستانی مورد اشارهٔ یونانیان را همان بدخشان می‌دانند. در دورهٔ ساسانی، این منطقه یکی از مراکز اصلی تمدن هپتالی بود و برخی محققان، بدخشان را حتی خاستگاه اصلی هپتالیان دانسته‌اند. از زمان آغاز فتوحات مسلمانان، بدخشان برای جهان اسلام یک سرزمین مرزی مهم تلقی می‌شد. ویژگی‌های نظامی و تجاری بدخشان سبب می‌شد تا دستگاه خلافت اسلامی، به تابعیت صوری این منطقه و استقلال نسبی آن رضایت دهد؛ اما ساخت بناهایی چون قلعه و رباط توسط زبیده، همسر هارون نشان‌دهندهٔ تلاش‌هایی برای اعمال نفوذ در اواخر سده ۲ق است. در این دوران، چندین حکومت محلی، زمام امور بدخشان را در دست داشتند، ازجمله حکومت هاشم بن مجور خُتَّلی در حدود ۱۹۸ق؛ حکومت ابوالفتح (یفتلی) و فرزندش در اواخر سدهٔ ۳ق؛ حکومت علی بن اسد در سدهٔ ۵ق؛ در دورهٔ غزنویان، بدخشان چندی تابع سلطان مسعود غزنوی شد، اما در دهه‌های بعدی دوباره به استقلال بازگشت.

در دورهٔ تیموریان نیز بدخشان، استقلال نسبی خود را حفظ کرد. تیمور پس از جنگ‌های مکرر، شاهان بدخشان را به باج‌گزاری واداشت و استقلال آنان را تا حد زیادی تحمل می‌کرد. یاربیک در سده ۱۱ق سلسلهٔ میرهای بدخشان را بنیان نهاد. در سده هجدهم میلادی با گسترش نفوذ روسیه و بریتانیا، اوضاع سیاسی و اجتماعی بدخشان دگرگون شد و امیر شیرعلی، پادشاه وقت افغان، بدخشان را در ۱۷۷۳م ضمیمه خاک خود ساخت. در ۱۸۹۵م، طبق توافق روسیه و بریتانیا، منطقهٔ پامیر میان افغانستان و امارت بخارا تقسیم شد.

جغرافیای ولایت بدخشان

ولایت بَدَخشان در شمال شرق افغانستان واقع شده و مرکز آن شهر فیض‌آباد است که ۱۲۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. این ولایت پهناور دارای مساحت ۴۴٬۸۳۵٫۹ کیلومتر مربع است. بدخشان بین طول جغرافیایی شرقی ۷۰ درجه و ۴ دقیقه و ۳۶ ثانیه و عرض جغرافیایی شمالی ۳۶ درجه و ۵۰ دقیقه و ۱۶ ثانیه قرار دارد. ولایت بدخشان از شمال به دریای آمو، از جنوب به ولایت بغلان، از شرق به ولایت تخار و از غرب با ولایت بلخ متصل شده است.

جمعیت ولایت بدخشان

جمعیت ولایت بدخشان در افغانستان حدود ۱٬۰۳۵٬۶۵۸ برآورد شده که توزیع جنسیتی و کلی آن به شرح زیر است:

تفکیک	زن	مرد	مجموع
جمعیت کل ولایت	۵۰۸٬۱۰۴	۵۲۷٬۵۵۴	۱٬۰۳۵٬۶۵۸
جمعیت روستایی (دهاتی)	۴۸۷٬۲۷۳	۵۰۶٬۴۹۷	۹۹۳٬۷۷۰
جمعیت شهری (بندری)	۲۰٬۸۳۱	۲۱٬۰۵۷	۴۱٬۸۸۸
نسبت شهرنشینی	۴٫۰۴٪	۴٫۰۸٪

تقسیمات اداری ولایت بدخشان

بدخشان بر اساس توزیع اداری، ۲۸ وُلُسوالی (شهرستان) دارد که در جدول ذیل آمده است:

ولسوالی	موقعیت جغرافیایی و جمعیت	ویژگی‌های اقتصادی و سبک زندگی
واخان	شرق ولایت، ۱۸٬۳۲۸ نفر جمعیت. به‌دلیل ارتفاع بلند، با عنوان «بام دنیا» شناخته می‌شود. در ۲۰۱۳م به‌عنوان دومین پارک ملی افغانستان معرفی شد.	بزرگ‌ترین یخچال‌های طبیعی افغانستان در این ولسوالی قرار دارد. منابع درآمد مردم به‌طور عمده از طریق دامپروری و گردشگری تأمین می‌شود.
کِشِم	غرب ولایت، ۱۰۶٬۸۷۰ نفر جمعیت. با نام «دروازه بدخشان» شناخته می‌شود و به دلیل زیبایی طبیعی، محل کشت برنج است.	از لحاظ اقتصادی نسبت به تمام ولسوالی‌های بدخشان در سطح بهتری قرار دارد و دارای منابع سرشاری است. دریای کشم در این ولسوالی واقع است.
بهارک	مرکز ولایت، ۴۵٬۰۰۰ نفر جمعیت. از لحاظ ترانزیتی، یکی از شاهراه‌های بسیار مهم راه ابریشم به‌شمار می‌رفت.	از نظر فرهنگی، اقتصادی و موقعیت جغرافیایی اهمیت ویژه‌ای دارد. شغل مردم شامل کشاورزی، دامداری، هتل‌داری و تجارت‌های کوچک است.
جُرم	مرکز ولایت، نزدیک به ۳٬۰۰۰ نفر جمعیت. نام پیشین آن گلان بوده است.	بلندترین قلهٔ هندوکُش (با ارتفاع ۶٬۷۲۹ متر) در این ولسوالی قرار دارد.
ولسوالی یفتل	غرب ولایت، نزدیک به ۸۸٬۰۰۰ نفر جمعیت. از دو بخش بالا و پایین تشکیل شده بود و بخش بالایی آن به شهر فیض‌آباد پیوست.	شغل اصلی مردم دامپروری، کشاورزی و طلاکاری است. آب و هوای منطقه برای پرورش میوه‌هایی نظیر توت، سیب، آلبالو و گیلاس بسیار مناسب است.
راغستان	شمال غرب ولایت، ۳۷٬۸۰۰ نفر جمعیت. منطقه‌ای بسیار سرسبز با تپه‌های متعدد است.	این ولسوالی دارای معادن طلای بسیاری است.
اَرگو	غرب ولایت، ۸۸٬۶۱۶ نفر جمعیت. در ۱۶ سال پیش از ولسوالی فیض‌آباد جدا شده است.
دَرایِم	غرب ولایت، ۶۵٬۰۰۰ نفر جمعیت.	دارای معادنی نظیر طلا و لعل است. بیشتر مردم به دامپروری و کشاورزی مشغول هستند و تولیدات عمدهٔ آنان گندم، جو، ذرت و برنج است.
اَرغَنج خواه	مرکز ولایت، بیش از ۱۸٬۰۰۰ نفر جمعیت.	شغل بیشتر مردم این ولسوالی دامپروری است.
نِسَی	شمال غربی ولایت، نزدیک به ۲۷٬۰۰۰ نفر جمعیت. با نام دروازه بالا نیز مشهور است.	پل دوستی میان افغانستان و تاجیکستان در این شهرستان قرار دارد.
مایمی	شمال غربی ولایت، حدود ۳۰٬۰۰۰ نفر جمعیت. با نام دروازه پایین نیز مشهور است.	مردم آن به‌طور عمده کشاورز هستند و محصولاتی مانند گندم، جو، هندوانه، خربزه، زردآلو، گردو و انواع میوه‌های فصلی تولید می‌کنند. این ولسوالی به‌دلیل زیبایی‌های طبیعی (آبشار، چشمه و علفزار) شهرت دارد.
شِکَی	شمال غرب ولایت، حدود ۲۶٬۰۰۰ نفر جمعیت. بیشتر اراضی آن کوهستانی است.	زمین‌های زراعتی آن نسبت به مناطق اطراف کمتر است. محصولات کشاورزی شامل گندم، جو، ذرت، باقالی و نخود است و درختان میوه‌ای مانند توت، سیب و انگور دارد.
اِشکاشِم	مرکز ولایت، حدود ۱۵٬۰۰۰ نفر جمعیت.	در مرز تاجیکستان واقع است و منطقه‌ای نیز با همین نام در تاجیکستان وجود دارد.
خاش	مرکز ولایت، نزدیک به ۱۸٬۰۰۰ نفر جمعیت.	ساکنین آن (تاجیک‌ها و ازبک‌ها) به‌طور عمده به کار زراعت، دامپروری و باغداری مشغول هستند. این ولسوالی اخیراً دستخوش تحولات امنیتی شده است.
خواهان	شمال غرب ولایت، ۱۸٬۷۳۴ نفر جمعیت.	دارای زمستان‌های نسبتاً معتدل و تابستان‌های گرم است. بیشتر مردم به کشاورزی، دامداری و باغداری مشغول هستند.
کوفاب	شمال غرب ولایت، ۲۴٬۴۰۰ نفر جمعیت.	با ولسوالی‌های خواهان، راغستان، شغنان و مایمی هم‌مرز است.
کوهستان	مرکز ولایت، نزدیک به ۲۲٬۰۰۰ نفر جمعیت.	از تقسیم شدن ولسوالی راغ در ۱۹۹۴م به وجود آمد و از لحاظ جغرافیایی با ولسوالی‌های اطراف و شهر فیض‌آباد مرز مشترک دارد.
شِغنان	مرکز ولایت، ۳۱٬۴۷۸ نفر جمعیت.	دریاچهٔ شیوا در این ولسوالی قرار دارد. دسترسی به آن به دلیل کوه‌های بلند در زمستان بسیار سخت می‌شود. صنعت دست‌باف مردم این ولسوالی شهرت خوبی دارد.
تَگاب	جنوب غربی ولایت، ۴۰٬۰۰۰ نفر جمعیت. به کِشِمِ بالا نیز مشهور است.	بیشتر جمعیت (تاجیک‌ها، عرب‌ها و گجرها) به دامپروری و کشاورزی مشغول هستند و وضعیت اقتصادی مناسبی ندارند.
تیشکان	غرب ولایت، بیش از ۲۵٬۰۰۰ نفر جمعیت.	ساکنان آن را عمدتاً تاجیکان و اقلیتی از هزاره‌ها تشکیل می‌دهند و شغل آن‌ها دامپروری، کشاورزی و باغداری است.
وَردوج	مرکز ولایت، ۳۱٬۰۰۰ نفر جمعیت.	موقعیت راهبردی دارد و در سال‌های گذشته صحنهٔ درگیری‌های نظامی بوده است.
زیباک	جنوب ولایت، حدود ۹٬۰۰۰ نفر جمعیت. یکی از زیباترین ولسوالی‌های بدخشان است.	دارای دره‌های سرسبز و معدن مهم گوگرد است. مردم به دلیل علاقه‌مندی به صلح، کمترین میزان جرایم را دارند.
شهر بزرگ	غرب ولایت، ۶۷٬۰۰۰ نفر جمعیت.	مردم به زبان‌های دری تاجیکی و ازبکی صحبت می‌کنند.
ولسوالی شهدا	مرکز ولایت، حدود ۵۹٬۰۰۰ نفر جمعیت. نام قدیمی آن زردیو و سرغیلان است.	دارای بافت قبیله‌ای محکم است. از سرسبزترین مناطق است و بیش‌تر فرآورده‌های باغ‌داری آن اقلام تجارتی و صادراتی افغانستان محسوب می‌شوند.
کُران و مُنجان	جنوب ولایت، نزدیک به ۸٬۰۰۰ نفر جمعیت.	یک قسمت از این ولسوالی، در مرز بین‌المللی بین افغانستان و پاکستان قرار دارد.
یاوان	شمال غربی ولایت، نزدیک به ۴۲٬۰۰۰ نفر جمعیت.
فیض‌آباد	مرکز ولایت، بیش از ۵۰٬۰۰۰ نفر جمعیت.	مرکز ولایت بدخشان و سرزمینی باستانی و تاریخی است. نام پیشین آن جوزان یا جوزگون دره به معنی شهر و محل گردو بوده است.
یُمگان یا یَمگان	غرب ولایت، ۲۳۰٬۰۰۰ نفر جمعیت. به گیروان نیز مشهور است.	گفته می‌شود ناصر خسرو در این ولسوالی درگذشته و مدفن او در این مکان قرار دارد. مردم آن به زبان فارسی دری صحبت می‌کنند.

ترکیب قومی ولایت بدخشان

ساختار اجتماعی بدخشان نمایانگر تنوع فرهنگی و قومی این منطقهٔ تاریخی است که در طول سده‌ها شکل گرفته است. این نظام بر مبنای حضور و همزیستی گروه‌های قومی متعددی استوار است. تاجیک‌ها بخش عمدهٔ باشندگان بدخشان را تشکیل می‌دهند و به‌عنوان گروه قومی مسلط در این ولایت شناخته می‌شوند. گروه‌های قومی دیگری نیز در قلمرو بدخشان سکونت دارند و شامل ازبک، هزاره، بلوچ و کاشغری می‌شود که هر یک بخشی از بافت اجتماعی متنوع منطقه را شکل می‌دهند. در مناطق کوهستانی و صعب‌العبور پامیر غربی، اقوامی از ریشه‌های ایرانی حضور دارند که توسط تاجیک‌ها با عنوان «غَلچّه» شناخته می‌شوند. گروه‌هایی مانند وخی، اشکاشمی، روشانی و شغنانی ازجمله این اقوام هستند که توانسته‌اند ساختارها و الگوهای زندگی سنتی خود را حفظ کنند.

فرهنگ در ولایت بدخشان

دین و مذهب

در بدخشان مذهب شیعه شامل اسماعیلیه و دوازده‌امامی و مذهب حنفیه رواج دارد؛ اما بیشتر تاجیک‌های بدخشان پیرو مذهب اسماعیلیه هستند. تصوف به‌ویژه طریقت‌های نقشبندیه و قادریه نیز از دیرباز در بدخشان پیروانی داشته و همچنان در سبک زندگی مردم نقش دارد.

زبان و ادبیات

ولایت بَدَخشان از نظر زبان‌شناختی بسیار متنوع است و به موزهٔ زبان‌ها شهرت دارد. زبان رایج و مشترک در زندگی روزمره مردم ولایت بدخشان، فارسی با گویش تاجیکی است. با این حال، در مناطق دوردست کوهستانی، چندین گویش بومی ایرانی شرقی موسوم به زبان‌های پامیری رواج دارد. این گویش‌ها شامل شِغنی، پامیری، واخانی، اشکاشمی و منجانی است که توسط اقلیتی از مردم در خانه‌ها استفاده شده و پیوند قوی با هویت محلی دارند. تفاوت میان این گویش‌ها گاهی به حدی است که گویشوران برای فهماندن منظور خود، مجبور به استفاده از زبان فارسی می‌شوند. محققان این تنوع زبانی را نشان‌دهندهٔ غنای فرهنگی و ریشه‌های آریایی ساکنان بدخشان می‌دانند.

جشن نوروز

جشن نوروز در بدخشان با آدابی خاص گرامی داشته می‌شود. این آیین با پاکیزگی و نوسازی محیط زندگی آغاز می‌شود و مردم از ساعات اولیهٔ صبح نوروز، لباس‌های نو بر تن می‌کنند. پس از تمیزکردن خانه، بانوان به تهیهٔ خوراک‌های سنتی نوروزی مانند سَمَنَک، کاچی و «بت» اقدام می‌کنند. برای دیدوبازدید نوروزی، افراد با شاخه‌های جوان درخت بید، به خانه آشنایان و همسایگان رفته و با عبارت «شاگون بهار مبارک» سال نو را تبریک می‌گویند. همچنین، کودکان و نوجوانان با اجرای رسم خانه‌گشتک یا «کلاغز-غز»، از صاحب‌خانه‌ها شیرینی و کلوچه مطالبه می‌کنند.

عیدهای اسلامی

عیدهای اسلامی فطر و قربان در ولایت بدخشان با شور و شکوه برگزار می‌شود. هر دو عید با ادای نماز عید و پوشیدن لباس‌های نو آغاز می‌شوند؛ در روز عید فطر، رسم دیدوبازدید از بزرگان فامیل، زیارت قبور و اهدای عیدی به کودکان و نوجوانان رایج است. همچنین، عید قربان با تأکید بر قربانی‌کردن و توزیع گوشت بین نیازمندان، گرامی داشته می‌شود.

ازدواج

محفل عروسی دست‌جمعی در بدخشان

مراسم عروسی در این ولایت، به‌ویژه در محیط‌های روستایی با آداب‌ورسوم قدیمی و شکوه خاصی برگزار می‌شود. در سال‌های اخیر، برای کاهش فشار اقتصادی، تلاش‌هایی برای برگزاری مراسم عروسی دسته‌جمعی صورت گرفته است. این محافل با پایکوبی، رقص و آهنگ‌های محلی بدخشانی پیوند خورده است.

سبک پوشش

سبک پوشش در ولایت بَدَخشان ترکیبی از سنت‌های کهن کوهستانی و منطقه‌ای بوده که بر کار دست و صنایع دستی استوار است. چَپَن یا چکمن بدخشی، مهم‌ترین پوشش مردانه در این ولایت است. چپن در گذشته، جایگاه اجتماعی و احترام فرد را در جامعه گوشزد می‌کرد، اما امروزه جوانان نیز به پوشیدن آن علاقه پیدا کرده‌اند. چپن را زنان بدخشانی می‌دوزند و منبع درآمد آنان به‌شمار می‌رود. مردان بدخشانی به‌طور معمول از پیراهن، تنبان، لنگی برای دستار، کلاه‌های دست‌دوز و چپن یا جیلک (واسکَت/جلیقه) پشمی استفاده می‌کنند. شیوهٔ بستن لنگی در بدخشان به این صورت است که مردم شملهٔ آن را جمع کرده و بالا می‌برند.

پوشش زنان بدخشانی با تنوع رنگ و طرح‌های خاص مشخص می‌شود و تأکید زیادی بر گلدوزی دستی و ظرافت دارد:

• پیراهن و دامن: زنان بیشتر از پیراهن‌های کمرچین، دامن‌های وریب (چین‌دار) و تنبان‌های گیبی (شلوارهای گشاد و چین‌دار) استفاده می‌کنند؛
• جنس پارچه: پارچه‌های مورد استفاده اغلب از جنس کتان گلدار است؛
• پوشش سر: چادرهای کتانی و به‌ویژه دستمال سر «گل سیب» بدخشان در سراسر افغانستان معروف است؛
• صنایع دستی و اقتصاد: تولید و فروش لباس‌های سنتی رنگارنگ و صنایع دستی در بدخشان، یکی از راه‌های اصلی خودکفایی زنان در برابر بحران‌های اقتصادی محسوب می‌شود. لباس‌های سنتی بدخشان، به‌طور کلی، نمادی از هویت فرهنگی، مهارت‌های دستی زنان و انعکاس‌دهندهٔ سبک زندگی کوهستانی در این ولایت است.

آموزش

مکتبی در ولسوالی کشم بدخشان

بر اساس گزارش رسانه‌ها در ۱۳۹۱ش ولایت بدخشان بیش از ۶۴۰ باب مکتب ابتدائیه، متوسطه و لیسه داشت که بیش از ۳۲۸ هزار شاگرد، شامل ۱۵۰ هزار دختر، در آن مشغول به تحصیل بودند و توسط حدود ۱۰ هزار معلم از جمله ۳ هزار معلم زن، تدریس می‌شدند. با تسلط مجدد طالبان، آموزش و پروش در ولایت بدخشان به سمت آموزش دینی سوق داده شده است. این تغییر، ضمن تأکید بر تفکیک کامل جنسیتی در محیط‌های آموزشی، دسترسی دختران بالاتر از صنف ششم به مکتب را به‌شدت محدود کرده و بر کیفیت زندگی و آیندهٔ تحصیلی آنان تأثیر منفی گذاشته است. علاوه‌بر این، نگرانی‌ها دربارهٔ کادر معلمین افزایش یافته و تأکید بر به‌کارگیری طلاب علوم دینی در امر آموزش، افزایش یافته است.

دانشگاه بدخشان در ۱۳۷۷ش در شهر فیض‌آباد تأسیس شد. این دانشگاه دارای ۹ دانشکده شامل دانشکده اقتصاد، ادبیات، علوم اجتماعی، تعلیم و تربیه، زراعت، حقوق، شرعیات، کامپیوتر ساینس، مهندسی و ۲۶ گروه علمی شامل گروه ریاضی، فیزیک، کیمیا، بیولوژی، دری، عربی، پشتو، ژورنالیزم، انگلیسی، مالداری، باغداری، جنگلات و منابع طبیعی، اگرانومی، امورمالی و بانکی، اداره و مدیریت، فقه و قانون، تعلیمات اسلامی، جغرافیه، تاریخ، جامعه‌شناسی، قضا، اداره و دیپلوماسی، تکنالوژی معلوماتی، دیتابیس سیستم، مهندسی و جیولوژی (زمین‌شناسی) و معدن است. این دانشگاه، همچنین، دارای یک مجلهٔ علمی‌پژوهشی است که در آن پژوهش‌های کادرهای علمی به نشر می‌رسد. در این دانشگاه بیش از پنج هزار دانشجوی دختر و پسر مصروف تحصیل هستند که ۶۶ درصد آن را پسران و ۳۴ درصد آن را دختران تشکیل می‌دهند.

رسانه‌ها

مجله بدخشان

رسانه‌ها در ولایت بدخشان در حکومت طالبان با بحران مالی و اعمال محدودیت‌ها و سانسور مواجه شده است. رسانه‌های خصوصی، منابع درآمدی خود مانند اعلانات تجاری و پروژه‌های آگاهی‌دهی را از دست داده‌اند و برخی، قادر به پرداخت حقوق کارمندان خود نیستند. همچنین اعمال ممنوعیت‌های سخت‌گیرانه علیه خبرنگاران، به‌ویژه زنان، منجر به توقف فعالیت رسانه‌های مختص زنان شده است. خبرنگاران و نهادهای حامی رسانه‌ها معتقدند که مداخله طالبان، عامل فروپاشی رسانه‌ها در این ولایت است.

وضعیت کنونی و آماری رسانه‌ها

شاخص	قبل از تسلط طالبان در ۱۴۰۱ش	وضعیت کنونی	میزان کاهش
مجموع رسانه‌های خصوصی	۴۹ رسانه؛ ۳۵ چاپی، ۱۱ رادیو، ۳ تلویزیون	۷ رسانه فعال دولتی/خصوصی	بیش از ۸۵٪ توقف فعالیت
رسانه‌های چاپی خصوصی	۳۵ نشریه	صفر	هیچ نشریهٔ چاپی خصوصی فعال نیست.
رسانه‌های فعال کنونی	-	۴ رادیو، ۲ تلویزیون، ۱ نشریهٔ دولتی	-

اقتصاد ولایت بدخشان

بیشتر مردم در نقاط مختلفی از بدخشان، به کشاورزی، دام‌داری، صنایع‌دستی و معدن‌کاری مشغول هستند. از جمله محصولات عمدهٔ کشاورزی در این ولسوالی می‌توان به گندم، جو، جواری (ذرت)، باقلی، ارزن، برنج لک، کنجد، تخمه آفتاب‌گردان و حبوبات اشاره کرد.

صنایع دستی

نمایشگاه موقت صنایع دستی زنان ولایت بدخشان

مردم بدخشان و به‌ویژه زنان از دیرباز به اَلچَه‌بافی، کَرباس‌بافی، گِیلم‌بافی، چَکمن‌دوزی، قاقمه‌بافی، زرگری، آهنگری، مسگری، موزه و کفش‌دوزی، چَموس‌دوزی، پیزار دوزی، کَلالی، معماری، نجاری، گل‌دوزی و خامَک‌دوزی مصروف بوده‌اند. نمد و پارچه‌های نخی نیز در این ولایت تهیه می‌شود.

معادن

یکی از معدن‌های لاجورد در ولایت بدخشان

ولایت بدخشان ذخایر معدنی متنوع دارد؛ ازجمله آهن در ساجر و فارماره؛ مس در گلیک؛ سرب و جست در بایقره؛ لاجورد و قلعی در ده‌گال؛ طلا در ویکادور؛ تورمالین در رباط؛ کوارتز در صندوقول؛ تراورتین در سرجنگل؛ زغال‌سنگ در اندمین؛ فیروزه در کفترخانه.

جاذبه‌های گردشگری ولایت بدخشان

ولسوالی واخان ولایت بدخشان

ولایت بَدَخشان با طبیعت کوهستانی و دست‌نخورده، کانون ظرفیت‌های عظیم گردشگری در شمال شرق افغانستان است. ساختار جغرافیایی و زیست‌محیطی، این ولایت را به یک مقصد منحصر به فرد تبدیل کرده است.

ولسوالی واخان، که با چین، پاکستان و تاجیکستان هم‌مرز است، به تاج افغانستان معروف است. این منطقه، دومین پارک ملی کشور و پناهگاه حیات وحش شناخته می‌شود و میزبان گونه‌های جانوری کمیاب مانند پلنگ برفی، آهوی مارکوپولو و خرس نصواری است. با مشارکت فعال ساکنان بومی، از ۱۳۸۴ش شکار حیوانات در این منطقه به‌شدت کنترل می‌شود.

وزارت اطلاعات و فرهنگ در دوران جمهوری اسلامی افغانستان، ۲۵ ساحهٔ جدید گردشگری را در ۹ منطقه از ولایت بدخشان ثبت کرده و ظرفیت‌های گردشگری ولایت را افزایش داده است. ثبت رسمی این جاذبه‌ها، یک هدف استراتژیک برای رشد صنعت گردشگری را دنبال می‌کند. پیش‌بینی می‌شود که رونق اقتصادی ناشی از حضور گردشگران داخلی و خارجی، مستقیماً به بهبود معیشت و کیفیت زندگی مردم بومی کمک شایانی کند. به‌دلیل صعب‌العبور بودن بخش‌هایی از این ولایت، مناطق گردشگری کشف‌نشدهٔ دیگری نیز وجود دارند که ظرفیت گردشگری بدخشان را در آینده افزایش می‌دهد.

زیرساخت‌های ولایت بدخشان

ولایت بدخشان، به دلیل اقلیم کوهستانی، همواره با چالش‌های اساسی در زمینهٔ زیرساخت‌های حمل‌ونقل مواجه بوده است. راه‌های مواصلاتی این ولایت اغلب تحت تأثیر بارش سنگین برف و ریزش بهمن قرار می‌گیرند و در فصل زمستان، راه‌های چندین ولسوالی به‌طور کامل مسدود می‌شود. جاده پنجشیر-بدخشان، اصلی‌ترین مسیر ارتباطی ولایت بدخشان به کابل است. این جاده با ۲۱۰ کیلومتر درازا، جایگزین گذرگاه سالنگ می‌شود. همچنین ساخت سرک واخان آغاز شده است که بخشی از مسیر تاریخی جادهٔ ابریشم تلقی می‌شود و قرار است واخان را به مرز چین متصل سازد. ولایت بدخشان دارای یک فرودگاه در مرکز ولایت است که برای شرایط اضطراری یا پروازهای سبک کاربرد دارد.

ولایت بدخشان دارای یک باب شفاخانهٔ دولتی بزرگ در فیض‌آباد است و در سطح ولسوالی‌ها، خدمات درمانی از طریق درمانگاه‌های دولتی کوچک تأمین می‌شود. در دو ولسوالی نیز دو شفاخانهٔ تخصصی با نام‌های «CSA» و «BSA» خدمات‌رسانی می‌کنند. به‌دلیل کمبود امکانات درمانی کامل در مناطق دوردست این ولایت، بیماران بیش از حد انتظار به شفاخانهٔ ولایتی مراجعه می‌کنند. در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای توسعهٔ فضاهای ورزشی نیز صورت گرفته است؛ ازجمله یک جمنازیوم ورزشی بزرگ در بدخشان برای مسابقات فوتسال ساخته شده که ظرفیت تماشای حدود هزار نفر را دارد.

بدخشان تاجکستان

استان خودگردان بدخشان کوهستانی (GBAO) در شرق تاجیکستان، بازماندهٔ سرزمین‌های پامیر غربی است که پس از انحلال خانات بخارا در ۱۹۲۵م، در زمرهٔ متصرفات روسیه قرار گرفت و با عنوان خودگردان تثبیت شد. این منطقهٔ کوهستانی که حدود ۳۶٬۷۱۰ کیلومتر مربع مساحت دارد، از شمال با قرقیزستان، از شرق با سین‌کیانگ چین و از جنوب با افغانستان مرز مشترک دارد و تنها از طریق دالانِ واخان (واقع در افغانستان) از پاکستان جدا می‌شود. ساختار توپوگرافی آن نیز شامل فلات‌های مرتفع در شرق و مناطق با ارتفاع کمتر در غرب است که رود پنج (آمودریا) و شعبه‌های آن، حیات منطقه را تأمین می‌کنند. در بخش غربی که ارتفاع کمتری دارد و شرایط برای کشاورزی مساعدتر است، مردم به کشت محصولاتی مانند گندم، سیب‌زمینی و سبزیجات مشغول‌اند و کشاورزی رونق دارد. در بخش‌های شرقی و مرتفع‌تر، دامداری رواج بیشتری دارد. افزون بر این، اقتصاد منطقه بر معادن غنی از جمله فلزات صنعتی و مواد معدنی ارزشمند مانند طلا، نمک خوراکی، زغال‌سنگ و میکا استوار است.

گردشگری

چشمۀ آب گرم

بدخشان تاجیکستان به‌دلیل جاذبه‌های طبیعی زیاد به یک مقصد اصلی گردشگری بین‌المللی تبدیل شده است. این منطقه دارای قله‌های مرتفع مانند اسماعیل سامانی و پدیده‌های زمین‌شناختی نایابی چون یخچال طبیعی فدچنکو و دریاچهٔ سریز است. همچنین، وجود چشمه‌های آبگرم شفابخش مانند اوجند و بی‌بی فاطمه زهرا و آثار تاریخی همچون قلعه‌های یمچون و قهقهه در کنار مسیر تاریخی راه ابریشم، عمق فرهنگی منطقه را برجسته می‌سازد.

بدخشان در زبان و ادب فارسی

اهمیت تاریخی و فرهنگی منطقهٔ بَدَخشان سبب شده است که این سرزمین در متون ادبی و تاریخی کهن جایگاه ویژه‌ای داشته باشد. برای مثال «تاریخ بدخشان» نامی است که به مجموعه آثاری در این زمینه اطلاق می‌شود؛ از جمله یک کتاب تاریخی به خط شکسته‌نستعلیق که توسط دو میرزا نوشته شده و اکنون در کتابخانهٔ آثار خطی عتیقه در انستیتوی شرق‌شناسی شهر سنت پترزبورگ نگهداری می‌شود. کتاب «راهنمای قَطغَن و بدخشان» یکی از منابع مهمی است که در دوران سلطنت شاه امان‌الله توسط برهان‌الدین کُشککی یا محمد نادر خان تدوین شده است. همچنین، آثاری چون «ارمغان بدخشان» به‌عنوان یک تذکرهٔ مستقل در شرح حال شاعران فارسی‌گوی بدخشان از گذشته تا دوران معاصر نگاشته شده است. علاوه‌بر این، کتبی مانند «از بدخشان تا بخارا» نیز به‌صورت سفرنامه و خاطرات، به روایت ابعاد فرهنگی و جغرافیایی این منطقه پرداخته‌اند.

شهرت بدخشان در ادبیات فارسی، به‌طور عمده ریشه در معادن لعل آن دارد؛ این سنگ قیمتی به‌دلیل نایاب‌بودن و ارزش بالا، به یک استعارهٔ شاخص برای توصیف زیبایی و گران‌بها بودن تبدیل شده است. شاعرانی چون بیدل دهلوی لعل بدخشان را نماد فکر رنگین و ثروت روحانی خود می‌داند که نثار تهی‌دستان شرق می‌شود و در شعر خود چنین سروده است:

فکر رنگینم کند نذر تهی‌دستان شرق

پارهٔ لعلی که دارم از بدخشان شما

همچنین، سعدی شیرازی با استفاده از لعل بدخشان، بر خاصیت کمیاب‌بودن و تفاوت در ارزش‌ها تأکید کرده و می‌سراید:

گر سنگ همه لعل بدخشان بودی

پس قیمت سنگ و لعل یکسان بودی

منابع

• «آثار تاریخی ولایت بدخشان»، وب‌سایت ولایت بدخشان، تاریخ بازدید: ۶ آذر ۱۴۰۱ش.
• ابن‌بطوطه، محمد بن عبدالله، رحلة بن بطوطه، به کوشش طلال حرب، بیروت، ۱۹۸۷م.
• ابوالمعالی، محمد، بیان الادیان، به کوشش دانش‌پژوه، تهران، ۱۳۷۶ش.
• «ارمغان بدخشان»، وب‌سایت کابلستان، تاریخ درج مطلب: تاریخ بازدید: ۱۱ آبان ۱۴۰۴ش.
• اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۲۷م.
• «افول رسانه‌های چاپی در بدخشان»، وب‌سایت روزنامهٔ آرمان ملی، تاریخ درج مطلب: ۷ نوامبر ۲۰۲۰م.
• الفت، تیمورشاه، «تجلیل نوروز در استان بدخشان»، وبلاگ معلومات عمومی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اسفند ۱۳۸۴ش.
• «باشنده‌گان بدخشان و مشکلات راه‌های رفت‌وآمدشان»، وب‌سایت سلام وطن‌دار، تاریخ درج مطلب: ۶ فروردین ۱۴۰۰ش.
• بدخشان نگین گردشگری تاجیکستان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۷ تیر ۱۳۹۸ش.
• «بدخشانیان برای نوروز آمادگی می‌گیرند»، وب‌سایت روزنامه ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۲۹ اسفند ۱۳۹۱ش.
• بدخشانی، عبدالقهار، «وضعیت معارف در بدخشان»، وبلاگ بدخشانی، تاریخ انتشار: ۲۱ بهمن ۱۳۹۰ش.
• بدخشی، میرزا سنگ‌محمد، تاریخ بدخشان، آکادمی مطالعات شرق‌شناسی شوروی، ۱۹۵۹م.
• بلاذری، احمد، فتوح‌البلدان، به کوشش رضوان محمد رضوان، بیروت، ۱۹۷۸م.
• «بیمارداران در بدخشان: در بخش عاجل شفاخانهٔ ولایتی هیچ پزشک متخصص وجود ندارد»، وب‌سایت سلام وطن‌دار، تاریخ درج مطلب: ۲۲ دی ۱۴۰۲ش.
• «تاریخ بدخشان»، وب‌سایت خراسان، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اسفند ۱۳۹۱ش.
• «تغییر نصاب معارف؛ طالبان ۲۵ مکتب را در تخار و بدخشان به مدرسه تبدیل کردند»، وب‌سایت روزنامهٔ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۴ اردیبشهت ۱۴۰۳ش.
• «تکمیل ۹۷ درصدی کار بازسازی میدان هوایی فیض‌آباد»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اسفند ۱۴۰۲ش.
• جمشیدی، پروان، «نوروز در بدخشان»، وب‌سایت روزنامه ماندگار، تاریخ انتشار: ۱۰ حمل ۱۳۹۸ش.
• «چپن؛ مظهری ملی که به دست زنان تولید می‌شود»، خبرگزاری جمهور، تاریخ درج مطلب: ۲۱ دی ۱۳۹۲ش.
• خلیلی، خلیل‌الله، «یمگان»، مجلهٔ آریانا، شمارهٔ ۲، سال ۳۳، ۱۳۵۴ش.
• «ده زوج در بدخشان مراسم عروسی شان را بگونهٔ دسته‌جمعی برگزار کردند»، وب‌سایت طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۲ شهریور ۱۳۹۷ش.
• روند، رحمت‌الله، «تاریخ بدخشان»، وب‌سایت خراسان زمین، تاریخ انتشار: ۲۷ حوت ۱۳۹۱ش.
• «زنان بدخشان صنایع دستی و آثار هنری را در نمایشگاهی به نمایش گذاشتند»، وب‌سایت سلام تایمز، تاریخ درج مطلب: ۲۴ اکتبر ۲۰۲۲م.
• «ساخت یک جمنازیوم ورزشی با هزینه ۱۰ میلیون افغانی در بدخشان»، ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۲۵ش.
• سیحون، سمیع‌الله، «آبده‌های تاریخی و میراث‌های فرهنگی بدخشان با خطر نابودی روبه‌رو استند»، خبرگزاری نشانه، تاریخ درج مطلب: ۱۰ جنوری ۲۰۲۱م.
• سیفیی هروی، سیف بن محمد، تاریخ نامهٔ هرات، به کوشش محم زبیر صدیقی، کلکته، ۱۹۴۳م.
• شیروانی، زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحه، تهران، سنایی، ۱۳۱۵ش.
• طبری، محمد بن جریر، تاریخ، عبدالرزاق سمرقندی، تهران، به کوشش عبدالحسین نوابی، ۱۳۵۳ش.
• «ظواهر معدنی ولایت بدخشان»، وب‌سایت وزارت معادن و پترولیم، تاریخ بازدید: ۹ آبان ۱۴۰۴ش.
• «علاقه‌مندی جوانان بدخشان به عرفان و تصوف»، وب‌سایت روزنامه ۸ صبح، ۳۰ قوس ۱۴۰۰ش.
• «عید قربان، بازار مواشی بدخشان، قیمت گوسفند، گاو و بز»، وب‌سایت یوتویوب، تاریخ بازدید: ۸ آبان ۱۴۰۴ش.
• فرامکین، گرگوار، باستان‌شناسی در آسیای مرکزی، ترجمه صادق ملک شهمیرزادی، تهران۱۳۷۲ش.
• «فرهنگ عامیانهٔ پامیر بدخشان وثیقهٔ سنتهای بجا ماندهٔ آریانای کهن و امانت تاریخی نیاکان ما»، وب‌سایت اصالت، تاریخ بازدید: ۹ آبان ۱۴۰۴ش.
• فسایی، حسن، فارس‌نامهٔ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
• «کار جغل‌اندازی فاز اول و دوم سرک واخان تا پایان سال جاری تکمیل می‌شود»، وب‌سایت طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۰ خرداد ۱۴۰۴ش.
• «کتلاک دانشگاه‌ها و موسسات تحصیلات عالی دولتی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی افغانستان، تاریخ انتشار: حمل ۱۳۹۹ش.
• «لباس مردم افغانستان»، وب‌سایت شبکهٔ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: ۸ آبان ۱۴۰۴ش.
• «لوای پنجشیر: ۱۴۸ کیلومتر جاده پنجشیر-بدخشان هموار و جغل‌اندازی شده است»، وب‌سایت طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۳ خرداد ۱۴۰۴ش.
• مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۳م.
• «معارف بدخشان در سردرگمی مطلق قرار دارد»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۵ اردیهشت ۱۳۹۴ش.
• «معرفی واخان بدخشان، به عنوان دومین پارک ملی کشور»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۰ فروردین ۱۳۹۳ش.
• «معرفی ولایت بدخشان»، خبرگزاری شاهد، تاریخ درج مطلب: ۲۶ اسفند ۱۳۹۹ش.
• «معرفی ۲۵ ساحه جدید گردشگری در ولایت بدخشان»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۲ شهریور ۱۴۰۳ش.
• مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه لیدن، ۱۹۰۶م.
• نظامی، عبدالواسع، منشأ الانشاء، به کوشش رکن‌الدین همایونفر، تهران، ۱۳۵۷ش.
• «نگاهی به کتاب راهنمای قطغن و بدخشان»، وب‌سایت خراسان زمین، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «نوروز در بدخشان»، وبلاگ بشارت نیوز، تاریخ بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۱ش.
• وصاف، شرف‌الدین عبدالله بن فضل‌الله شیرازی، تاریخ وصاف، تحریر عبدالمحمد آیتی، تهران، ۱۳۴۶ش.
• «وضعیت بحرانی در شفاخانه بدخشان؛ ۳۲۰ مریض در ۱۲۸ بستر زیر درمانند»، وب‌سایت ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۲۴ بهمن ۱۴۰۳ش.
• «وضعیت بد رسانه‌ها در بدخشان؛ از ۴۹ رسانه ۷ رسانه فعال مانده است»، وب‌سایت روزنامهٔ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۱۹ دی ۱۴۰۲ش.
• «ولایت بدخشان افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۳۰ تیر ۱۴۰۰ش.
• «ولسوالی‌های ولایت بدخشان»، وبلاگ سرزمین لعل و لاجورد، تاریخ بازدید: ۷ آذر۱۴۰۱ش.
• Barthold, WW, X Istoriko-geograficheskii obzor Irana n، Sochineniya, Moscow, 1971, vol VII.