پیش‌نویس:مشکلات رفتاری کودک

مشکلات رفتاری کودکان؛ اختلال‌ها و ناهنجاری‌های رفتاری کودکان.

مشکلات رفتاری کودکان، شامل بروز واکنش‌های سریع و تند، نسبت به فشارهای وارد شده بر آنها است. کودکان، به‌محض رفع فشارهای وارده، آرام شده و واکنش‌هایی متفاوت از خود بروز می‌دهند. بروز مکرر مشکلات رفتاری کودک، بر تحول کودک تأثیر منفی گذاشته و در بلندمدت نیز تسهیل‌کنندۀ رفتارهای ضداجتماعی و ارتکاب جرم او خواهد شد. رفتار کودک، زبان گویای او بوده و هرچه در ارتباط با دیگران و احساسات و نیازهای خود مشکلات بیشتری داشته باشد، اختلال‌های رفتاری و روانی بیشتری نیز خواهد داشت.

مفهوم‌شناسی مشکلات رفتاری کودکان

دورۀ کودکی از مهمترین دوره‌های رشد در چرخۀ زندگی انسان بوده و برخی از آن به‌نام دورۀ «شدن» یاد می‌کنند. در دوران کودکی، پایه‌های شخصیتی فرد شکل گرفته و این تحول کیفی در دوره‌های بعدی زندگی، تکمیل می‌شود. در این میان، عوامل متعددی از جمله مشکلات رفتاری کودکان، روند رشد و تکامل کودک را تحت تأثیر قرار داده و چالش‌ها و نگرانی‌هایی را برای والدین و نیز جامعه ایجاد می‌کنند.

براساس راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی، در حدود ۱۲.۴ تا ۵۱.۳ درصد از کودکان، دارای اختلال‌های رفتاری قابل تشخیصی هستند که در سنین ابتدایی به اوج می‌رسند. این مشکلات، بیشتر در قالب رفتارهای نابهنجار غیر متناسب با سن، شدید، مزمن یا مداوم، مشکلات رفتاری درونی‌سازی شده مانند گوشه‌گیری یا افسردگی و مشکلات رفتاری برونی‌سازی شده مانند بیش‌فعالی یا تضادورزی تعریف شده و ابعاد مختلفی از رشد کودک را به‌صورت منفی تحت تأثیر قرار می‌دهند. درمان نشدن این اختلالات رفتاری در همان دوران کودکی، ناسازگاری‌های رفتاری بسیاری را در بزرگسالی برای آنها رقم خواهد زد.

نشانه‌های مشکلات رفتاری کودکان

بیشتر مشکلات رفتاری کودکان تا زمانی‌که کودک رفتاری خارج از محدودۀ سنی از خود بروز ندهد، برای والدین قابل تشخیص نیست. تکرار بیش از حد رفتارهایی همچون شیطنت، غر زدن، حرف گوش ندادن و بازیگوشی، جزء اختلالات رفتاری کودکان محسوب می‌شوند. از دیگر علائم این مشکلات در کودکان می‌توان به بی‌ادبی (گستاخی)، عدم تمرکز، رفتارهای جنسی (رفتارهای جنسی که متناسب با سن کودک نیستند)، دروغ‌گویی، اختلال در بروز احساسات، سرپیچی، بی‌تحرکی و سکوت طولانی و نیز مشکلات رفتاری در مدرسه اشاره کرد.

انواع مشکلات رفتاری کودکان

کارشناسان، انواع مختلفی از اختلالات رفتاری را معرفی کرده‌اند مانند بیش‌فعالی و نقص توجه، لجبازی، تیک، آتش‌افروزی، انواع ترس، اختلال سلوک، دزدی، اوتیسم، اختلال انفجاری متناوب و خجالتی بودن.

پیامدهای مشکلات رفتاری کودکان

یجاد آسیب روانی و نگرانی اجتماعی

رفتارهای مخرب در دوران کودکی، بیشترین شکل آسیب روانی کودک را تشکیل داده و از جمله نگرانی‌های اصلی والدین و نیز ارائه‌دهندگان خدمات سلامت روانی است. این نوع از اختلالات رفتاری، بر تخطی از قوانین اجتماعی و انجام اعمال منفی در مورد دیگران مانند پرخاشگری، دروغگویی و دزدی دلالت دارد.

پیامدهای فردی و بلندمدت مشکلات رفتاری

بروز مکرر این نوع از رفتارها می‌تواند با ورود کودک به دوران نوجوانی و بزرگسالی، به رفتارهایی ضد اجتماعی و اختلال‌های شخصیتی دیگری تبدیل شود. از دیگر پیامدهای مشکلات رفتاری کودکان می‌توان به اختلال در تعامل والد- فرزند، فرار از مدرسه و ارتکاب انواع جرم اشاره کرد. علاوه بر آن، براساس پژوهش‌های صورت گرفته، مشکلات رفتاری به‌صورت قابل ملاحظه‌ای پیشرفت تحصیلی کودکان را تحت تأثیر قرار داده، رشد شناختی کودک را نه‌تنها در دورۀ دبستان بلکه در تمامی دوره‌های تحصیلی مختل می‌کند.

این مشکلات، گاهی به‌دلیل سیر پیوسته و امکان بازگشت مجدد، آثار بلندمدتی را بر سطوح مختلف هیجانی کودک داشته و در نهایت احتمال ابتلا به اختلال‌های روانشناختی را افزایش می‌دهد. پژوهش‌های دیگری نیز نشان داده‌اند که بزرگسالان ضد اجتماعی، در دوران کودکی خود دارای مشکلات رفتاری شدیدی بوده‌اند.

تأثیر مشکلات رفتاری بر خانواده و جامعه

این گروه از مشکلات، از طریق ایجاد نگرانی‌های متعدد برای والدین، خرده نظام خانواده را نیز دچار آشفتگی می‌سازد که بر اساس الگوی سیستمی، تبعات آن جامعه را نیز با هزینه‌های زیادی مواجه می‌کند.

عوامل مشکلات رفتاری کودکان

نقش خانواده و سبک فرزندپروری

برخی، این رفتارها را متأثر از فرآیند فعال تحول کودک و مهار کردن شرایط محیطی کودک توسط مراقبین او می‌دانند. به‌همین دلیل، در علت‌شناسی این مشکلات، متغیرهای خانوادگی را از جمله مهمترین عوامل معرفی می‌کنند. والدین، به‌ویژه مادران، دارای نقشی حمایت‌کننده و رابطه‌ای نزدیک‌تر با کودکان هستند و از سوی دیگر نیز در تعامل با کودکان، به‌صورت آمرانه عمل کرده و همواره تلاش می‌کنند در دنیای روانشناختی کودک و در مسیر مهار کردن مستقیم رفتاری کودک وارد شوند. این تلاش، به نوعی گیجی روانشناختی هیجانی در کودک و مشکلات رفتاری در آنها منتهی می‌شود.

تأثیرات دوران بارداری بر سلامت روان کودک

از سوی دیگر، امروزه اثبات شده است که برخی رفتارهای والدین در طول دوران بارداری و پیش از آن بر سلامت روان جنین اثرگذار هستند. از آن جایی‌که جنین، در طول مدت بارداری، بیش از همه با مادر در ارتباط است، بیشترین اثرپذیری را نیز از مادر دریافت خواهد کرد. روانشناسان توصیه می‌کنند تا والدین در طول دوران بارداری، به نکاتی از جمله استراحت کافی مادر، ایجاد محیط آرام در خانواده، محبت والدین به یکدیگر و تقویت پایه‌های عاطفی در خانواده، ورزش، تغذیۀ مناسب، صحبت کردن با جنین و ابراز محبت به او توجه کنند.

ایجاد تنش‌های روحی و روانی در طول این مدت و عدم توجه به جنین در حال رشد، بر سلامت روان کودک تأثیری منفی گذاشته و در نهایت به بروز برخی مشکلات رفتاری در وی منجر خواهد شد.

مجموعه‌ای از عوامل فردی، اجتماعی و بیولوژیکی

ریشه‌های مشکلات رفتاری کودکان به موارد بالا محدود نمی‌شود و طیف گسترده‌ای از عوامل را در بر می‌گیرد که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• عوامل فردی و روانی: فقدان عزت نفس، احساس حقارت و ترس از مجازات؛
• عوامل تربیتی: بی‌توجهی والدین به تربیت اخلاقی و دینی، آزادی‌های نامحدود و عدم نظارت بر روابط فرزندان؛
• عوامل اجتماعی و فرهنگی: تهاجم فرهنگی و بدآموزی‌های رسانه‌های جمعی.
• عوامل بیولوژیکی: مسائل ژنتیکی، نورولوژیکی و بیوشیمیایی.

روش‌های درمانی مشکلات رفتاری کودکان

با توجه به ضرورت پیشگیری و مداخلات زودهنگام مشکلات رفتاری کودکان، در همان سال‌های اولیۀ کودکی، روش‌های گوناگونی برای درمان آنها طراحی شده که برخی بر کودک، بعضی بر والدین و برخی دیگر بر محیط متمرکز شده‌اند.

آموزش والدین

اهمیت تعامل والد-کودک و نقش آموزش والدین

متخصصان بالینی و پژوهشگران، امروزه، کیفیت تعامل والدین و کودکان را مورد توجه ویژه قرار داده و عنوان کرده‌اند که برخی از ویژگی‌های والدین و متغیرهای چارچوب خانوادگی بر این تعامل و مشکلات رفتاری کودکان تأثیرگذار هستند. به‌همین دلیل، آموزش والدین، به‌خصوص در شرایطی که این رابطه دچار تنیدگی شده، می‌تواند راهگشا بوده و بر تعامل والد- کودک تأثیر بگذارد.

واکنش‌های متقابل والدین و صمیمیت آنها با کودکان، در رشد شناختی- عاطفی کودک نقشی مهم ایفا کرده و کنش و واکنش‌های میان اعضای خانواده، تأثیری به‌سزا در کاهش یا افزایش مشکلات دارند.

نقش محوری والدین و تأثیر نابسامانی عاطفی مادر

کارشناسان بر این باورند که بسیاری از مشکلات رفتاری افراد، از دوران کودکی آنها نشأت گرفته و از آن‌جایی‌که والدین، به‌خصوص مادر، اولین کسانی هستند که کودک در تعامل با آنها خواهد بود، بنابراین، ویژگی‌ها و نحوۀ ارتباط آنها با کودک، تأثیری به‌سزا در تحول و سلامت کودک دارد. در این میان، نابسامانی عاطفی مادر، بیش از پریشانی‌های عاطفی پدر، منجر به ایجاد اختلال رفتاری در کودک خواهد شد.

عوامل مرتبط با مشکلات رفتاری: از تحصیلات مادر تا تعارضات خانوادگی

تحقیقات صورت گرفته همچنین نشان داده‌اند که مشکلات رفتاری کودکان با عواملی همچون تعداد افراد خانواده، تحصیلات مادر و موقعیت‌های فرهنگی در ارتباط عمیقی هستند. همچنین، نقش والدین، سبک زندگی، تعارض‌های خانوادگی و افسردگی مادر نیز در پیش‌بینی مشکلات رفتاری کودکان اثرگذار هستند؛ برای مثال، مادرانی که از تجارب بهتری در پرورش کودکان برخودار بودند، افسردگی کمتری داشته و تلاش بیشتری در رفع تعارض‌های خانوادگی خود داشتند که این موضوع در نهایت به وقوع کمتر مشکلات رفتاری در کودکان آنها منجر شده است.

برنامه‌های آموزش والدین به عنوان راهبرد پیشگیری و درمان

در این میان، برنامه‌های آموزشی والدین، به‌عنوان اولین راهبرد در پیشگیری و درمان مشکلات رفتاری کودکان معرفی می‌شوند. ناتوانی والدین در هماهنگی رفتارهای خود با نیازهای کودک، منجر به بروز رفتارهای کنترل نشده در کودکان شده و از سوی دیگر، منجر به احساس ناامیدی و ناکامی در کودکان می‌شود. آموزش والدین، منجر به تربیت و پرورش صحیح عواطف و افکار کودکان می‌شود که در نهایت، به نفع فرد، والدین و جامعه خواهد بود. در این نوع درمان، برنامۀ اصلاح رفتار کودک در محیط منزل و توسط والدین اجرایی می‌شود.

از جمله مزایای دیگر این روش درمانی، اثرگذاری آن بر جنبه‌های مختلفی از عملکرد والدین و خانواده بوده و استرس والدین را نیز کاهش داده و در نهایت اعتماد به نفس در آنها را افزایش می‌دهد.

ضرورت آموزش همگانی و توسعه مراکز مشاوره

کارشناسان حوزۀ کودک معتقدند که اگر مشکلات رفتاری کودکان در سنین قبل از مدرسه باشد، نظام تعلیم و تربیت رسمی کشور (آموزش و پرورش) محدود شده و برنامۀ اساسی نمی‌تواند در این زمینه، اجرایی کند. در چنین مواردی، مردم، به‌خصوص والدین جوان باید از طریق رسانه‌های گروهی، آموزش‌های لازم را دریافت کرده و مراکز مشاوره و راهنمایی کودک و والدین نیز در مناطق مختلفی از کشور راه‌اندازی شوند.

آموزش مفاهیم معنوی

معنویت: رکن فراموش‌شده در مدل جامع بهزیستی کودک

مدل جامع بهزیستی کودک از چهار رکن اصلی ذهن، بدن، محیط و معنویت تشکیل شده است. با این حال، بیشتر مداخلات درمانی برای مشکلات رفتاری کودکان، به‌صورت سنتی بر ابعاد ذهنی و محیطی متمرکز شده و رکن معنویت را نادیده گرفته‌اند. اما در دو دهه اخیر، روانشناسان به معنویت به عنوان بخش مهمی از ذات انسان و یکی از مؤلفه‌های روانشناسی مثبت‌نگر توجه ویژه‌ای کرده‌اند.

نقش معنویت در سلامت روان و کاهش رفتارهای پرخطر

در آخرین تعریف سازمان جهانی بهداشت نیز بُعد معنویت به سایر ابعاد سه‌گانۀ آدمی شامل جسمی، روانی و اجتماعی افزوده شده و در تحقیقات مختلفی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج برخی از این تحقیقات نشان داده‌اند که معنویت، رابطه‌ای مثبت و معنادار با افزایش اعتماد به نفس، بهزیستی روانی، توافق‌جویی، گشودگی، برون‌گرایی، کاهش رفتارهای انحرافی، مصرف الکل و سیگار داشته است.

برخی دیگر از پژوهش‌ها نیز به بررسی رابطۀ سطح معنویت والدین با مشکلات رشدی و رفتاری فرزندان پرداخته و رابطۀ منفی این دو را تأیید کرده‌اند. در سال‌های اخیر، ضرورت توجه مدارس به معنویت به‌عنوان امری حیاتی در تقویت فکری و خلاقیت کودکان، مورد تأکید قرار گرفته است.

ریشه‌یابی مشکلات رفتاری در تعالیم اسلامی: عزت نفس و شفقت

در تعالیم دین اسلام، ریشۀ تمامی مشکلات رفتاری انسان‌ها، حقارت و ذلت نفس معرفی شده است. در روایتی از امام علی عزت‌مندی نفس، به‌عنوان عامل اصلی دوری از معاصی و گناهان شناخته شده است. در احادیث دیگری نیز حقارت نفس را به‌عنوان اصلی‌ترین عامل بروز خودشیفتگی و رفتارهای ضداجتماعی معرفی کرده‌اند. رابطۀ معنادار عزت نفس آدمی و مشکلات رفتاری در تحقیقات غربیان نیز به اثبات رسیده است.

علاوه بر عزت نفس، مفاهیمی همچون شفقت (توانایی در نظر گرفتن درد و رنج دیگران) و خدمت به دیگران، به‌عنوان مؤلفه‌های مهم تربیت اسلامی و اجزای اساسی معنویت، از دیگر تبیین‌کننده‌های اصلی کاهش مشکلات رفتاری کودکان شناخته شده‌اند.

اثربخشی درمان معنویت‌محور و مفهوم معنویت ذاتی کودکان

برخی پژوهش‌های صورت گرفته در ایران ثابت کرده‌اند که درمان معنویت‌محور، در بازۀ زمانی کوتاه، منجر به کاهش معنادار مشکلات رفتاری کودکان و روند کاهشی آن در دورۀ پیگیری بوده‌اند.

در بخشی از این تحقیقات، کودکان را موجوداتی معنوی در نظر گرفته‌اند که با معنویت وجودی متولد شده و در ادامۀ مراحل رشدی خود، عدم پرورش معنویت به‌عنوان مؤلفه‌ای شخصیتی در کنار سایر عوامل محیطی، به بروز مشکلات رفتاری در کودکان منتهی خواهد شد.

توجه به ریشه‌ها و عوامل ناهنجاری

هر معلولی، علتی داشته و هر رفتار ناهنجاری که از کودکان سر می‌زند، دارای ریشه و زمینۀ خاصی است. بنابراین، والدین و اطرافیان کودکان باید توجه داشته باشند که برای تغییر رفتارهای ناهنجار کودکان و درمان مشکلات رفتاری آنها، باید به علل و زمینه‌های آنها توجه کرده و ضمن ریشه‌یابی مشکلات، درصدد درمان آنها برآیند؛ برای مثال، کودکان در زمانی‌که مهمان به خانه می‌آید، هرج‌ومرج بیشتری را از خود بروز می‌دهند و دلیل آن، متمرکز شدن والدین به مهمانان و بی‌توجهی یا توجه کمتر به کودکان است. کودک، در این زمان، احساس می‌کند شخصیت و عزت نفس او در معرض خطر قرار گرفته و در نتیجه برای جبران این کمبود، با شلوغ‌بازی درصدد جلب توجه دیگران برمی‌آید.

یادآوری غیرمستقیم

کارشناسان معتقدند که در بیشتر مواقع لازم است تا برای اصلاح مشکلات رفتاری کودکان، به‌صورت غیرمستقیم به آنها مشکلات را گوشزد کرده و ضمن حفظ احترام و شخصیت فرد خطاکار، اشتباهات را به او تفهیم کنند. این شیوۀ تربیتی، در سیرۀ اهل بیت و پیامبران نیز به‌وضوح دیده شده است.

سالم‌سازی محیط

براساس پژوهش‌های صورت گرفته، سالم‌سازی محیط‌هایی که کودک در آنها حضور دارد، نورگیری طبیعی و مناسب فضا، ایجاد ارتباط دیداری و شنیداری با محیط خارج از فضای مهدهای کودک و مراکز پیش‌دبستانی، ارتباط با فضای سبز و باز و نیز انجام بازی‌های گروهی و هدفمند، بر کاهش علائم مشکلات رفتاری کودکان بسیار تأثیرگذار هستند.

منابع

• احدی، حسن و بنی‌جمالی، شکوه السادات، روانشناسی رشد (مفاهیم بنیادی در روانشناسی کودک)، تهران، جیحون، چ2، 1385ش.
• «اختلالات رفتاری کودکان»، وب‌سایت آوان کلینیک، تاریخ بارگذاری: 15 مرداد 1401ش.
• امینی، آرزو و دیگران، «اثربخشی آموزش مفاهیم معنوی با محوریت مذهب بر مشکلات رفتاری کودکان»، نشریۀ فرهنگ مشاوره و روان درمانی، دورۀ 8، شمارۀ 29، 1396ش.
• بلالی، رقیه و آقایوسفی، علیرضا، «اثربخشی برنامۀ والدین بر کاهش مشکلات رفتاری کودکان»، نشریۀ روانشناسی کاربردی، دورۀ 5، شمارۀ 4، پیاپی 20، 1390ش.
• پاک‌نیا، عبدالکریم، «شیوه‌های اصلاحی رفتار کودکان و نوجوانان در فرهنگ اهل بیت»، مجلۀ پاسدار اسلام، شمارۀ 281، 1384ش.
• «حدیث امام صادق دربارۀ علت تکبر»، وب‌سایت کتابخانۀ احادیث شیعه، تاریخ بازدید: 15 مرداد 1402ش.
• «حدیث امام علی دربارۀ آثار کرامت نفس»، وب‌سایت کتابخانۀ احادیث شیعه، تاریخ بازدید: 15 مرداد 1402ش.
• «حدیث امام هادی»، وب‌سایت کتابخانۀ احادیث شیعه، تاریخ بازدید: 15 مرداد 1402ش.
• رائیجی، مبینا، «چه رفتارهایی از والدین بر روی جنین تأثیرگذار است؟»، وب‌سایت روژه، تاریخ بارگذاری: 18 شهریور 1400ش.
• ساطوریان، عباس و دیگران، «مقایسۀ مشکلات رفتاری در خانواده‌های تک فرزند و دو فرزند»، روانشناسی دین، شمارۀ 7، 1393ش.
• شکوهی یکتا، محسن و شهابی، روح‌الله، «اثربخشی کارگاه آموزشی تربیت کودک اندیشمند بر مشکلات رفتاری کودکان و خودکارآمد پنداری والدگری»، نشریۀ علوم روانشناختی، دورۀ 17، شمارۀ 68، 1397ش.
• ضرغامی، اسماعیل و دیگران، «تأثیر عوامل کیفی محیط بر کاهش اختلال رفتاری در کودکان 5-7 سال»، نشریۀ پایش، دورۀ 12، شمارۀ 4، 1392ش.
• «مشکلات رفتاری کودکان»، وب‌سایت پزشکت، تاریخ بازدید: 15 مرداد 1402ش.