پیش‌نویس:اشتغال زنان افغانستان

اشتغال زنان افغانستان؛ مشارکت زنان در فعالیت‌های اقتصادی افغانستان.

اشتغال زنان در افغانستان به‌عنوان مشارکت در فعالیت‌های اقتصادی، همواره در تقابل میان سنت‌های محافظه‌کار و الگوهای مدرن در نوسان بوده است. این مشارکت امروزه نه تنها یک حق، بلکه ضرورتی اساسی برای کاهش فقر، ثبات ملی و توسعه پایدار تلقی می‌شود. با وجود تضمین‌های حقوقی در قوانین اساسی مختلف، موانع ساختاری شدیدی از جمله فرهنگ مردسالار قبیله‌ای، تفاسیر افراطی مذهبی و محدودیت‌های جغرافیایی، حضور زنان در عرصۀ عمومی را محدود کرده است.

سیر تاریخی اشتغال زنان فراز و نشیب‌های زیادی را از دورۀ اصلاحات امان‌الله خان تا حاکمیت طالبان نشان می‌دهد. اگرچه در دورۀ جمهوری اسلامی (۲۰۰۱-۲۰۲۱) پیشرفت‌های قابل توجهی در زمینۀ مشارکت اقتصادی زنان حاصل شد، اما بازگشت طالبان در ۱۴۰۰ش بار دیگر محدودیت‌های گسترده‌ای را بر سر راه اشتغال زنان ایجاد کرد. تفاوت‌های جغرافیایی، قومیتی و مذهبی نیز الگوهای متنوعی از مشارکت اقتصادی زنان را در مناطق مختلف کشور شکل داده است.

مفهوم‌شناسی اشتغال زنان افغانستان

اشتغال در لغت به‌معنای پرداختن به کار و کسب و در اصطلاح به‌معنای فعالیت‌های اقتصادی است که به‌منظور کسب درآمد نقدی یا غیر نقدی در راستای تولید کالا یا ارائه خدمات انجام می‌شود. ‌قید «کسب درآمد»، کارهایی مانند رسیدگی به فرزندان، پخت‌و‌پز و پذیرایی از مهمان را از تعریف اشتغال، خارج می‌کند.

اشتغال زنان افغانستان نیز به فعالیت‌های اقتصادی هدفمند تعریف می‌شود که به‌منظور کسب درآمد (نقدی یا غیرنقدی) از طریق تولید کالا یا ارائه خدمات انجام می‌گیرد. این نوع مشارکت، با وجود فراز و فرودهای تاریخی ناشی از کشمکش‌های سنت و مدرنیته، به‌عنوان یک ضرورت معیشتی و موتور محرک توسعه برای کاهش فقر خانوار، افزایش تولید ناخالص داخلی و توانمندسازی فردی و اجتماعی زنان در جامعه عمل می‌کند، هرچند که همواره با محدودیت‌های شدید فرهنگی، مذهبی (قرائت‌های خاص از مذهب) و جغرافیایی مواجه بوده است.

تاریخچه اشتغال زنان افغانستان

عصر امان‌الله خان: شکستن چارچوب‌های سنتی زندگی

دوران حکومت امان‌الله خان، آغازگر یک جنبش مدرنیزاسیون فرهنگی بود که با هدف رهایی جامعه از عقب‌ماندگی، به نقد ساختارهای سنتی پرداخت. در این دوره، تلاش شد تا با تصویب قانون اساسی، زنان از چارچوب‌های زندگی قبیله‌ای و محدود به خانه خارج و به‌عنوان شهروندانی با حقوق برابر شناخته شوند.

تأسیس اولین مدارس دخترانه، لغو چندهمسری و ازدواج کودکان، و برگزاری جلساتی برای مقابله با آداب و رسوم غلط، همگی نشان‌دهندۀ یک تلاش آگاهانه برای تغییر سبک زندگی زنان از حالت انزوا و سنتی به سمت یک نقش فعال و اجتماعی بود. ملکه ثریا حتی پا را فراتر نهاد و چادر را مانع اصلی عقب‌ماندگی زنان خواند. این اصلاحات، اگرچه از سوی نخبگان و روشنفکران حمایت می‌شد، اما به‌دلیل تقلیدگرایی از سبک زندگی غربی با مخالفت‌های شدید گروه‌های مذهبی و سنتی مواجه شد که در نهایت منجر به سقوط دولت امانی شد.

دوران افول: بازگشت به سنت و انزوای اجتماعی

پس از سقوط دولت امانی، حاکمیت‌های حبیب‌الله کلکانی و نادرخان با رویکردی محافظه‌کارانه، به بازگرداندن ارزش‌های سنتی و مذهبی اقدام کردند. در این دوره، زنان از حق آموزش و مشارکت در حوزه‌های عمومی محروم شدند و فضای اجتماعی برای اشتغال آنان محدود شد. بسته‌شدن مدارس دخترانه و نشریات مربوط به زنان، نشانگر بازگشت به سبک زندگی‌ای بود که در آن، زنان تنها در حوزۀ خصوصی تعریف می‌شدند.

عصر تدریجی بازگشایی: گام‌های آهسته به سوی مشارکت

در دوران ظاهرشاه، فضای اجتماعی به تدریج برای زنان باز شد و مدارس دخترانه در سراسر کشور تأسیس شد. زنان به مشاغلی مانند معلمی روی آوردند و توانستند در کنفرانس‌های ملی و بین‌المللی شرکت کنند. این دوره، گام‌های آرامی به سوی تغییر سبک زندگی زنان برداشت، اما همچنان با احتیاط و در چارچوب‌های محافظه‌کارانه حرکت می‌کرد. در دوران داوودخان نیز، حقوق زنان در قانون اساسی تقویت و زمینه برای تحصیل و اشتغال آنان بهتر شد، هرچند که تغییرات در عمل به کندی صورت می‌گرفت.

تحولات معاصر: فراز و فرود در سبک زندگی

با روی‌کارآمدن حکومت‌ حزب خلق و پرچم، تلاش برای برابری زن و مرد با شدت بیشتری دنبال شد. اگرچه این رویکرد به افزایش حضور زنان در سازمان‌های دولتی، به‌ویژه در بخش‌های آموزش و صحت منجر شد، اما این تغییرات به‌طور عمده در شهرهای بزرگ و برای طیف خاصی از زنان بود. در مقابل، در دورۀ دولت اسلامی و مجاهدین، به‌دلیل جنگ و ناامنی، حضور زنان در موقعیت‌های اجتماعی و اقتصادی کمرنگ شد.

در مرحلۀ اول حکومت طالبان، زنان به‌طور کامل از عرصه عمومی و اجتماعی حذف شدند، زیرا این گروه کار زنان را محدود به خانه می‌دانست. این دوران، یک عقب‌گرد کامل در سبک زندگی زنان بود که آنها را به انزوای اجباری در خانه وادار کرد.

پس از سقوط طالبان و روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی، با تصویب قانون اساسی، زنان توانستند دوباره حضور فعالی در عرصه‌های عمومی، ادارات دولتی، سازمان‌های مردم‌نهاد و تجارت داشته باشند. این دوره، فرصتی برای زنان فراهم آورد تا سبک زندگی مدرن و فعال اجتماعی را تجربه کنند. با این حال، با قدرت‌یابی مجدد طالبان در ۱۴۰۰ش، زنان دوباره با محدودیت‌های شدید در حضور اجتماعی و اشتغال مواجه شدند.

اهمیت اشتغال زنان افغانستان

پژوهشگران اهمیت اشتغال زنان در افغانستان را در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و توسعه‌ای تحلیل کرده‌اند. آنها با توجه به شرایط خاص افغانستان، مشارکت اقتصادی زنان را تنها یک مسئلۀ حقوق بشری نمی‌دانند بلکه یک ضرورت بنیادین برای ثبات، بازسازی و کاهش فقر مزمن در کشور ارزیابی می‌کنند:

اهمیت اقتصادی و کاهش فقر

• کاهش فقر خانوار: مشارکت زنان، به‌ویژه در شرایطی که مردان به‌دلیل جنگ، مهاجرت، یا معلولیت قادر به تأمین معاش نیستند (زنان سرپرست خانوار)، درآمد حیاتی را به خانواده تزریق می‌کند. در یک اقتصاد شکننده، درآمد زن نه یک حق، بلکه یک ضرورت معیشتی است که خانواده‌ها را از فقر مطلق نجات می‌دهد.
• توسعۀ تولید ناخالص داخلی (GDP): حذف نیمی از نیروی کار جامعه از چرخۀ رسمی اقتصاد، به‌طور مستقیم منجر به کاهش شدید تولید ناخالص داخلی می‌شود. سازمان‌های بین‌المللی تخمین زده‌اند که محدودیت‌های کار زنان، اقتصاد افغانستان را با زیان‌های کلان مواجه کرده است.
• افزایش بهره‌وری و تنوع اقتصادی: حضور زنان افغانستان در بخش‌هایی مانند آموزش، سلامت و خدمات که بیشتر با کمبود نیروی کار متخصص زن مواجه هستند، کیفیت خدمات را افزایش می‌دهد. علاوه‌بر این، زنان در حوزه‌های سنتی مانند صنایع دستی و قالی‌بافی، ظرفیت‌های صادراتی مهمی را به اقتصاد غیررسمی اضافه می‌کنند.

اهمیت اجتماعی و فرهنگی

• توانمندسازی فردی: کار و استقلال مالی، قدرت چانه‌زنی زنان افغانستان را در خانواده و جامعۀ مردسالار این کشور افزایش می‌دهد. این امر به زنان امکان می‌دهد تا در مورد ازدواج، آموزش فرزندان و مدیریت منابع مالی تصمیم‌ بگیرند که یک عامل حیاتی برای کاهش خشونت خانگی نیز محسوب می‌شود.
• بهبود سلامت و آموزش: زنان شاغل و تحصیل‌کرده به‌طور عموم آگاهی بیشتری در مورد بهداشت و تغذیه دارند و تمایل بیشتری به سرمایه‌گذاری بر آموزش دختران خود نشان می‌دهند. این الگو، چرخۀ فقر و محرومیت را در نسل‌های بعدی متوقف می‌کند.
• الگوسازی اجتماعی: حضور زنان متخصص و موفق در جامعۀ افغانستان که چندین سال در جنگ و ناامنی بوده است، برای نسل جوان دختران الگوهای مثبت خلق می‌کند و هنجارهای اجتماعی را به‌سوی پذیرش نقش‌های فعال‌تر زنان در فضای عمومی تغییر می‌دهد.

اهمیت توسعه‌ای و سیاسی

• توسعۀ پایدار: تجربۀ جهانی نشان می‌دهد که هیچ کشوری بدون مشارکت کامل نیمی از جمعیت خود نمی‌تواند به توسعۀ پایدار دست یابد. سازمان‌های بین‌المللی تأکید دارند که سرمایه‌گذاری در آموزش و اشتغال زنان افغانستان، یکی از مؤثرترین راه‌های دستیابی به اهداف توسعه در این کشور است.
• پاسخگویی اجتماعی در بخش سلامت و آموزش: در افغانستان‌‌‌‌‌ که بر اساس اقتضائات فرهنگی و اجتماعی تفکیک جنسیتی شدید در حوزه‌های عمومی حاکم است، وجود معلمان زن برای آموزش دختران و پزشکان زن برای ارائۀ خدمات بهداشتی به زنان، یک ضرورت عملی است. اگر زنان شاغل نباشند، دختران از آموزش و زنان از خدمات سلامت محروم خواهند ماند.
• ظرفیت‌سازی برای بازسازی: به نظر کارشناسان زنان نقش حیاتی در آشتی ملی، ایجاد صلح محلی و بازسازی جامعه در افغانستان دارند. اشتغال زنان در نهادهای مدنی، سازمان‌های غیردولتی و دولت، صدای آسیب‌دیدگان را تقویت کرده و به ایجاد حکومتی فراگیرتر و پاسخگوتر کمک می‌کند.

اشتغال زنان در قوانین اساسی افغانستان

بنیادهای حقوقی اشتغال زنان در افغانستان، در متن قوانین اساسی مدرن و دموکراتیک (مانند ۱۳۰۲، ۱۳۴۳، ۱۳۵۵ و به‌ویژه ۱۳۸۲ش)، بر پایۀ اصول برابری جنسیتی، حق انتخاب شغل آزاد، اهلیت‌محوری در استخدام و حمایت‌های دولتی استوار بوده است. در مقابل، قوانین اساسی متأثر از رویکردهای محافظه‌کارانه (مانند ۱۳۱۰ و ۱۳۷۲ش)، این حقوق را در عمل یا در متن قانون بهشدت محدود کرده‌اند که نشان‌دهندۀ تضاد عمیق میان آرمان‌های حقوقی مدرن و واقعیت‌های اجتماعی-سیاسی سنتی در افغانستان است.

تضمین برابری و حقوق شهروندی (قوانین اساسی ۱۳۰۲، ۱۳۴۳، ۱۳۵۵ و ۱۳۸۲)

این قوانین اساسی، مبانی حقوقی اصلی برای مشارکت زنان در نیروی کار را فراهم کردند:

برابری و شمولیت بدون تبعیض

• قانون اساسی ۱۳۰۲ش (عصر امانی): برای اولین‌بار شهروندان افغانستان بدون در نظرداشت جنسیت، مساوی اعلام شدند (مادۀ ۳)؛
• قانون اساسی ۱۳۴۳ش (عصر ظاهرشاه): به حقوق و وظایف مساوی افراد اشاره شد (مادۀ ۲۵)؛
• قانون اساسی ۱۳۵۵ش (عصر داوودخان): حقوق و وجایب مساوی شهروندان بدون تبعیض و امتیاز تسجیل یافت (مادۀ ۲۷)؛
• قانون اساسی ۱۳۸۲ش (دوران پسا طالبان): برابری کامل شهروندان در حقوق و وظایف تأکید شد و تمهیداتی مانند سهمیه‌بندی جنسیتی برای تضمین حضور زنان در پارلمان و ادارات دولتی وضع شد (مواد ۸۳، ۸۴، ۵۰).

حق کار و انتخاب شغل آزاد بدون تبعیض جنسیتی

• قانون اساسی ۱۳۰۲ش: اشتراک شهروندان در تجارت، صنعت و زراعت درج شد (ماده‌ی ۱۲).
• قانون اساسی ۱۳۴۳ش: حق کار برای هر شهروندی که قدرت اجرای آن را داشته باشد، آزادی در انتخاب شغل و حرفه در محدودۀ قانون و منع تحمیل کار اجباری گنجانده شد (ماده‌ی ۳۷).
• قانون اساسی ۱۳۵۵ش: حق کار و آزادی در انتخاب شغل و حرفه تأیید شد (ماده‌ی ۴۱).
• قانون اساسی ۱۳۸۲ش: حق کار، انتخاب شغل و حرفه و عدم تحمیل کار اجباری به رسمیت شناخته شد (مواد ۴۸ و ۴۹).

استخدام بر اساس اهلیت

• قانون اساسی ۱۳۰۲ش: استخدام شهروندان به اندازۀ قابلیت و اهلیت شان در مأموریت‌ها مورد تأکید قرار گرفت (ماده‌ی ۱۷).
• قانون اساسی ۱۳۸۲ش: استخدام در دولت بر اساس اهلیت و بدون هیچ‌گونه تبعیض تسجیل شد (ماده‌ی ۵۰).

تسهیلات دولتی و حقوق حمایتی (عصر کمونیستی و پسا طالبان):

• قوانین اساسی ۱۳۵۹ش و ۱۳۶۶ش: دولت مکلف به ایجاد شرایط وسیع برای زنان در تحصیل، کسب مسلک و تدارک کار شد (مادۀ ۲۶ قانون ۱۳۵۹ش). همچنین بر حق کار و مسئولیت دولت جهت فراهم‌سازی اسباب استفاده از این حق و از بین‌بردن تبعیض در قسمت دریافت معاشات تأکید شد (مواد ۵۳ و ۵۴ قانون ۱۳۶۶).
• قانون منع خشونت علیه زنان (مصوب در دوران قانون اساسی ۱۳۸۲ش): ممانعت زن از اشتغال جرم پنداشته شد (مادۀ ۳۵)، که خود پشتوانه‌ای قانونی برای حق اشتغال فراهم کرد.

محدودیت‌های فرهنگی و سنتی (قوانین اساسی ۱۳۱۰ش و ۱۳۷۲ش)

این قوانین، به‌دلیل نفوذ قشر مذهبی تندرو و سنتی، محدودیت‌هایی را بر حقوق زنان اعمال کردند:

• قانون اساسی ۱۳۱۰ش (عصر نادرشاه): با وجود تسجیل مواد مشابه قانون ۱۳۰۲ش در مورد برابری و حق کار (مواد ۳، ۱۲، ۱۳، ۱۴)، اما در عمل، رویکرد حاکمیت منفی و زن‌ستیزانه بود که به انسداد مکاتب دخترانه و ممنوعیت فعالیت‌های زنان منجر شد. در این قانون، هیچ تضمینی برای حمایت زنان در مقابل قدرت مطلق قوای مجریه وجود نداشت.
• قانون اساسی ۱۳۷۲ش (عصر دولت اسلامی مجاهدین): حق کار و مشارکت، منوط و محدود به چوکات شریعت اسلامی شد (مادۀ ۳۷). همچنین، مردبودن شرط ریاست دولت و ریاست حکومت تعیین شد (مواد ۵۲ و ۶۲) که به‌طور رسمی نقش زنان در رده‌های بالای حکومتی را محدود کرد و حضور زنان در ادارات دولتی و رسانه‌ها ممنوع اعلام شد.

تفاوت‌های اشتغال زنان در افغانستان

تفاوت‌های اشتغال زنان در افغانستان به‌طور عمده تابعی از تقابل میان مناطق شهری و روستایی و همچنین پویایی‌های قومی و مذهبی است:

تفاوت‌های جغرافیایی

بُعد جغرافیایی	ویژگی‌های اشتغال زنان	عوامل مؤثر جامعه‌شناختی و فرهنگی
شهری (به‌ویژه کابل، هرات، مزار)	بالاترین نرخ مشارکت در بخش‌های رسمی (دولتی، خصوصی، آموزش، سلامت و رسانه). حضور در مشاغل یقه سفید و سطوح مدیریتی (به‌ویژه پیش از ۲۰۲۱م).	دسترسی به آموزش و تحصیلات عالی، نفوذ کمتر هنجارهای قبیله‌ای، وجود زیرساخت‌ها و بازار کار مدرن، و تماس با تأثیرات جهانی.
روستایی و مناطق دورافتاده	نرخ مشارکت بالا، اما به‌طور عمده در اقتصاد غیررسمی، کار کشاورزی، دامداری، صنایع دستی و قالی‌بافی (کار خانگی).	تسلط اقتصاد معیشتی، غلبه سنت‌های قبیله‌ای (مانند پشتونوالی در برخی مناطق پشتون‌نشین) که بر تفکیک جنسیتی تأکید دارند، و دسترسی محدود به آموزش.

تفاوت‌های قومیتی (هنجارهای فرهنگی)

• پشتون‌ها (به‌ویژه در جنوب و شرق): در بسیاری از مناطق پشتون‌نشین، به‌ویژه در مناطق روستایی، سنت‌های قوی پدرسالاری قبیله‌ای و پشتونوالی، اشتغال زنان در فضای عمومی را به‌شدت محدود می‌کند. نقش اصلی زن در این جوامع، حفظ حریم خانواده (پردگی) و کار در داخل خانه (کشاورزی غیرمستقیم، صنایع دستی) تعریف می‌شود.
• هزاره‌ها (شیعه‌مذهب، در مرکز و شهرهای مختلف): به‌دلیل سال‌ها فشار اجتماعی و اقتصادی و تمرکز تاریخی بر تحصیل به‌عنوان ابزار ارتقای طبقاتی، زنان هزاره اغلب نرخ مشارکت بالاتری در تحصیلات و مشاغل رسمی (پیش از ۲۰۲۱م) داشته‌اند، به‌خصوص در بخش‌های خدمات و آموزشی.
• تاجیک‌ها و ازبک‌ها (در شمال و شمال‌شرق): این اقوام، به‌ویژه در شهرها و مناطق شمالی، به‌طور معمول انعطاف‌پذیری بیشتری در هنجارهای اجتماعی نسبت به پشتون‌های سنتی‌تر نشان می‌دهند که به مشارکت بالاتر زنان در بازارهای محلی، آموزش و خدمات عمومی کمک کرده است.

تفاوت‌های مذهبی

تأثیر مذهب اسلام بر اشتغال زنان در افغانستان تحت تأثیر قرائت‌ها و تفسیرهای فقهی مذاهب اسلامی قرار دارد:

• فقه حنفی (مذهب اکثریت سنی): قرائت‌های سنتی و محافظه‌کارانه از فقه حنفی، به‌ویژه در محیط‌های روستایی، بیشتر بر اولویت نقش مادری و خانه‌داری تأکید دارند و خروج زن برای کار را منوط به نیاز شدید اقتصادی و رعایت کامل حجاب شرعی (مانند برقع) می‌دانند. این قرائت‌ها توسط روحانیون محلی تقویت می‌شوند.
• فقه جعفری (مذهب هزاره‌ها): در مقایسه، قرائت‌های فقه شیعه که در جوامع هزاره بیشتر رایج است، گاهی اوقات تأکید بیشتری بر عقلانیت و تحصیل دارد که به‌طور ضمنی راه را برای مشارکت اجتماعی زنان در چارچوب‌های مذهبی بازتر می‌کند (البته همچنان با حفظ اصول شرعی).
• تفسیرهای رادیکال (مانند طالبان): در دوره‌های حاکمیت طالبان، تفسیری افراطی از شریعت (که بسیاری آن را بیشتر عرف قبیله‌ای پشتون‌محور می‌دانند تا فقه سنتی) اشتغال زنان را از تقریباً تمام بخش‌های عمومی به‌جز بخش‌های ضروری مانند بهداشت، حذف کرد. به نظر بسیاری از کارشناسان این محدودیت‌ها به‌طور عموم با هدف پنهان‌سازی زن از فضای عمومی انجام می‌شود.

ب) تفاوت‌های طبقات اجتماعی

• طبقۀ بالا و نخبگان شهری: زنانی که به شبکه‌های سیاسی و اقتصادی نخبگان دسترسی دارند، حتی در شرایط سخت‌تر، امکان فعالیت در بخش‌های محدود (مانند سازمان‌های غیردولتی، تجارت‌های کوچک خصوصی یا بخش‌های حمایتی) را دارا بوده‌اند. این زنان از سرمایه فرهنگی (تحصیلات) و سرمایه اجتماعی (ارتباطات) بیشتری برخوردارند.
• طبقۀ متوسط شهری (تحصیل‌کرده): این قشر، بیشترین تأثیر را از ممنوعیت‌های شغلی (مانند حاکمیت دوم طالبان) دید. این زنان نیروی کار ماهر و متخصص جامعه بودند که به‌طور مستقیم از مشاغل رسمی اخراج شدند و به سرعت به طبقۀ «زنان بی‌کار تحصیل‌کرده» تبدیل شدند.
• طبقۀ پایین و روستایی: مشارکت اقتصادی این زنان، هرگز در قالب «اشتغال رسمی» تعریف نشده است. کار آنان در بخش کشاورزی و تولیدات دستی، عمومی، مستمر اما نامرئی بوده و اغلب فاقد حمایت‌های حقوقی و اجتماعی کارگران رسمی است. این کار معیشتی، نه یک انتخاب حرفه‌ای، بلکه یک ضرورت بقا برای خانواده محسوب می‌شود.

عرصه‌های اشتغال زنان افغانستان

زنان در افغانستان در عرصه‌های مختلف در کارهای خانگی و بیرون از خانه اشتغال داشته‌اند و در مواد زیاد بار اقتصاد خانواده به دوش زنان بوده است که در موارد زیر عرصه‌های آن اشاره شده است:

بخش تولید (اقتصاد سنتی و غیررسمی)

در بخش تولید، فعالیت زنان بیشتر ریشه در مهارت‌های سنتی و معیشتی دارد و به‌ویژه در مناطق روستایی و اقتصاد غیررسمی خانوار نقش حیاتی ایفا می‌کند:

• صنایع دستی: این حوزه وسیع‌ترین و سنتی‌ترین زمینۀ کار زنان است که از گذشته‌های دور شامل‌ خورجین، بَرَگ، نمد، فرش‌های سنتی، شال‌گردن، دستکش، جوراب (مناطق مرکزی)، تولید قالی، گلیم، انواع خیاطی و دوخت‌های سنتی (مانند خامک‌دوزی، گل‌دوزی و یخن‌دوزی) می‌شود. این فعالیت‌ها به‌طور عمده در محیط خانه انجام شده، اما از ۲۰۰۱م به بعد، با تأسیس نهادهایی چون اتاق تجارت و صنایع زنان، فرصت‌هایی برای انتقال کار از منزل به بازار و ورود زنان به‌عنوان سرمایه‌گذار در این بخش‌ها فراهم شد.
• کشاورزی و دامداری: بخش عمده‌ای از فعالیت‌های دامداری (پرورش حیوانات، شیردوشی و تهیه لبنیات) و کشاورزی (به‌ویژه درو و جمع‌آوری محصولات) در مناطق روستایی بر عهده زنان است. در دوران جمهوری اسلامی، زنان در تولید محصولاتی مانند زعفران، زنبورداری و مرغداری نیز سرمایه‌گذاری کردند. این مشاغل، ستون فقرات اقتصاد معیشتی خانوار را تشکیل می‌دهند.

بخش خدمات (اقتصاد رسمی و مدرن)

این بخش به‌طور عمده در دوره‌های بازگشایی سیاسی و به‌ویژه در دوران جمهوری اسلامی (۲۰۰۱ تا ۲۰۲۱م) در شهرهای بزرگ گسترش یافت و شامل حوزه‌های تخصصی است:

• خدمات دولتی، عمومی و خصوصی: زنان توانستند در سطوح مختلف ملکی، نظامی، عدلی و قضائی در ادارات دولتی، بخش خصوصی و مؤسسات ملی و بین‌المللی حضور یابند. این حضور بر اساس عرف و سنت‌ها در ولایت‌ها و اقوام مختلف، متفاوت بود.
• آموزش و پرورش: بعد از اصلاحات امانی به‌ویژه در زمان حاکمیت نظام جمهوری اسلامی زنان افغانستان به‌عنوان معلم نقش حیاتی ایفا کرده‌اند و حضور حرفه‌ای آنان تضمین‌کنندهٔ دسترسی دختران به آموزش در جامعهٔ مبتنی بر تفکیک جنسیتی بوده است.
• صحت (بهداشت و درمان): بسیاری از زنان تحصیل‌کرده در قالب پزشک، پرستار و ماما به ارائه خدمات درمانی پرداخته‌اند و حضور آنان امکان دسترسی زنان به مراقبت‌های بهداشتی را فراهم ساخته است.
• نهادهای مدنی و تجاری: زنان در تأسیس و مدیریت مؤسسات آموزشی عالی خصوصی (مانند گوهرشاد و رابعۀ بلخی)، و همچنین ورود به صنایع خدماتی مانند رستوران‌داری و تجارت نقش داشته‌اند.

زمینه‌های اشتغال زنان در نظام جمهوری اسلامی افغانستان

1. حمایت جریان‌ها و رهبران سیاسی افغانستانی که بنیان‌گذاران نظام جمهوری اسلامی بودند، از حقوق زنان؛ به‌خصوص حق اشتغال مطابق شرایط فرهنگی افغانستان؛
2. حضور و مشارکت فعال زنان در بخش‌های مختلف نظام جدید افغانستان؛
3. تصریح قانون اساسی بر ‌تساوی همگان در برابر قانون، تفاوت نداشتن زن و مرد در استخدام و الزام دولت به ‌رعایت منشور سازمان ‌ملل متحد، اعلامیۀ جهانی حقوق بشر، میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی، میثاق بین‌المللی حقوق فرهنگی و اقتصادی و کنوانسیون رفع کلیۀ اشکال تبعیض علیه زنان؛ همچنین قانون‌ کار و قانون کارکنان خدمات ملکی جمهوری اسلامی افغانستان بدون تبعیض از حق اشتغال زنان در ادارات دولتی و خصوصی حمایت کرده است. قانون محو خشونت علیه ‌زنان (2007م)، ممانعت از حق‌ کار را جرم دانسته است. همچنین به‌منظور بهبود وضعیت کاری زنان و ایجاد فرصت‌های مناسب برای آنها، شورای وزیران در 1387ش، پلان کاری ملی برای زنان را به تصویب رساند.
4. وزارت امور زنان به‌منظور تطبیق تعهدات دولت در راستای بهبود وضعیت زنان، توانمندسازی زنان در ابعاد مختلف، هماهنگی برای افزایش کارمندان زن در بخش‌های مختلف، تأسیس شد. کمیسیون مستقل حقوق بشر، وزارت‌های ارشاد، حج و اوقاف، اطلاعات و فرهنگ، تحصیلات عالی، صحت‌عامه، معارف، عدلیه، تجارت و صنایع، اتاق‌های تجارت، در این راستا با وزارت امور زنان همکار بودند.

موانع اشتغال زنان افغانستان

موانع اجتماعی و فرهنگی

این دسته از موانع ریشه در ساختارهای سنتی جامعه دارد. دیدگاه‌های غالب، کار زنان در بیرون از خانه را نامناسب می‌دانند و این امر منجر به ایجاد محدودیت‌های سخت‌گیرانه می‌شود. یکی از بارزترین این موانع، نیاز به همراهی یک مرد (محرم) برای هرگونه تردد یا فعالیت شغلی در خارج از منزل است.

این مسئله به شدت استقلال و آزادی عمل زنان را در انتخاب شغل و رفت‌وآمد محدود می‌کند. همچنین، برخی هنجارها، زنان را از تعامل مستقیم با مردان در محیط‌های کاری باز می‌دارند که این خود مانع بزرگی برای استخدام در بسیاری از مشاغل محسوب می‌شود.

موانع آموزشی و مهارتی

با وجود تلاش‌های برخی نهادها برای آموزش زنان، هنوز هم محدودیت‌های سنتی در زمینه آموزش، به‌ویژه در مناطق روستایی، وجود دارد. این محدودیت‌ها باعث می‌شود زنان از آموزش‌های تخصصی و مهارتی که برای ورود به بازار کار ضروری است، محروم بمانند.

حتی زنانی که آموزش دیده‌اند، به‌دلیل موانع اجتماعی، نمی‌توانند به‌طور کامل از مهارت‌های خود بهره ببرند و به مشاغلی که با نیازهای فرهنگی جامعه سازگار باشد، روی می‌آورند، مانند کارهای مرتبط با صنایع دستی و بهداشت که اغلب درآمد کمتری دارند.

موانع اقتصادی و زیرساختی

محدودیت‌های اجتماعی به‌طور مستقیم بر موانع اقتصادی نیز تأثیر می‌گذارند. عدم دسترسی به منابع مالی و تولیدی، زنان را از راه‌اندازی کسب‌وکارهای مستقل بازمی‌دارد. بسیاری از زنان به‌دلیل سنت‌ها و عدم مالکیت، سرمایه‌ای برای شروع کار ندارند. علاوه‌بر این، نبود حمایت‌های دولتی و سازمانی از کارآفرینی و آموزش حرفه‌ای زنان، این مشکلات را تشدید می‌کند.

اشتغال زنان افغانستان در حاکمیت طالبان

بر اساس گزارش «بررسی اجتماعی و اقتصادی افغانستان» از برنامۀ توسعه‌ای سازمان ملل متحد (UNDP) در آوریل ۲۰۲۴م، وضعیت اشتغال و امنیت معیشتی زنان تحت حاکمیت طالبان با چالش‌های ساختاری عمیقی رو به‌ رو است:

تأثیر محدودیت‌ها بر الگوی اشتغال و زیان اقتصادی

محدودیت‌های اعمال شده بر اشتغال و آموزش زنان، منجر به بازتعریف رادیکال نقش‌های جنسیتی در حوزۀ عمومی شده است. این سیاست‌ها، به‌طور سیستماتیک، زنان را به حوزۀ خصوصی (خانه) سوق داده و آنها را از بازار کار کنار گذاشته است. آمارها حاکی از آن است که تنها ۷درصد از زنان در ۲۰۲۴ش در خارج از خانه کار کرده‌اند.‌‌ این گزارش تأکید می‌کند که محدودیت‌های جاری، تا ۲۰۲۶م می‌تواند نزدیک به ۹۲۰میلیون دلار به اقتصاد افغانستان زیان وارد کند.

فرسایش امنیت و تشدید ناامنی معیشتی

کاهش چشمگیر احساس امنیت در محیط زندگی برای زنان و دختران (افت از ۷۲درصد در ۲۰۲۲ به ۵۶درصد در ۲۰۲۴)، نشان‌دهندۀ فرسایش سرمایۀ اجتماعی و اعتماد عمومی در سطح خانوار است. این آمار نشان می‌دهد که محیط‌های خانگی، که انتظار می‌رود امن‌ترین مکان‌ها باشند، تحت فشار اجتماعی، اقتصادی و محدودیت‌های بیرونی، احساس آسیب‌پذیری زنان را افزایش داده است.

در عین حال، بحران اقتصادی عمومی تشدید شده است؛ به‌طوری‌که ۷۵درصد خانوارها با ناامنی معیشتی دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند. این ناامنی، خانوارهای زن‌سرپرست را در کانون آسیب قرار داده است؛ جایی که ۹۷درصد آنها در معرض شوک‌های اقتصادی قرار گرفته‌اند. این آمار، گویای آن است که محدودیت‌های اعمال‌شده بر اشتغال زنان، به‌طور مستقیم به تعمیق فقر جنسیتی و افزایش آسیب‌پذیری معیشتی در میان آسیب‌پذیرترین گروه‌های جامعه منجر شده است.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• «آموزگار زن هزاره در کابل: نجاتم دهید پیش از آن‌که دیر شود»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۲۸ تیر ۱۴۰۴ش.
• احمدی، فاطمه، «بررسی وضعیت مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان در کشور افغانستان»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های اسلامی جنسیت و خانواده، سال سوم، شمارۀ چهارم، بهار و تابستان 1399ش.
• «اشتغال زنان افغان؛ عامل رشد و توسعه افغانستان، وب‌سایت ایراف، تاریخ درج مطلب: ۱۰ مهر ۱۴۰۳ش.
• امامی، زهرا و دیگران، «الگوی اشتغال بانوان در گفتمان انقلاب اسلامی: بررسی و ترسیم هسته‌های گفتمانی از منظر آیت‌الله خامنه‌ای»، در مجله نشریه راهبرد، شمارهٔ ۴، زمستان ۱۴۰۰ش.
• امان‌الله، «تاریخچۀ اشتغال زنان از گذشته تا امروز»، وبلاگ سمینارهای اقتصادی برای دانشجویان، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• باقری، اسماعیل، «نگاهی جامعه‌شناختی به جایگاه زنان در جامعۀ افغانستان در حکومت دوم طالبان»، وب‌سایت دیپلماسی ایرانی، تاریخ درج مطلب: 2 بهمن 1401ش.
• «بررسي تطبيقي نظرات شيعه و اهل سنت در مورد اشتغال بانوان (1)»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۳ خرداد ۱۳۹۱ش.
• بهزاد، امین، «مشارکت اقتصادی زنان؛ کلید انکشاف اقتصادی»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما، تاریخ درج مطلب: 4 فروردین 1398.
• «تعریف اشتغال و بیکاری»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1393ش.
• حسین‌خانی، نورالله، سرمایه‌های فکری، معنوی و انسانی در اندیشه‌های دفاعی امام خامنه‌ای، تهران، یاران شاهد، ۱۳۹۲ش.
• «حق اشتغال زنان در قانون‌های‌اساسی افغانستان (۱۳۰۰-۱۴۰۰ خورشیدی)»، وب‌سایت روزنامۀ اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «دورنمای جایگاه زنان افغانستان بر مبنای اصول فکری قاضی‌القضات طالبان»، وب‌سایت موسسۀ مطالعات راهبردی شرق، تاریخ درج مطلب: ۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
• دهخدا، علی‌اکبر لغت‌نامه، وب‌سایت مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی، بازدید: 20 اردیبهشت 1402.
• «روز جهانی زنان روستایی؛ «زنان روستایی افغانستان در اقتصاد خانواده‌ها چه نقشی دارند؟» / گزارش شفقنا افغانستان»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: مهر ۱۴۰۴ش.
• زعفرانچی، لیلاسادات، اشتغال زنان، مجموعه مقالات و گفت‌وگوها، تهران، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، 1388ش.
• «زنان روستایی و زنان پروژه‌ای؛ دو جهان از هم جدا»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۱۷ اسفند ۱۴۰۳ش.
• سعیدی، گل‌ناز، «وضعیت زنان افغانستان در تحولات سیاسی – بخش نخست»، وب‌سایت مرکز بین‌المللی صلح، تاریخ درج مطلب: 25 ستامبر 2021م.
• «صنایع دستی افغانستان و نقش آن در اقتصاد خانواده‌های افغان»، وب‌سایت خبرگزاری پیام آفتاب، 20 خرداد 1391ش.
• «طالبان: زنان حق کار در سازمان‌های غیر دولتی را ندارند»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب:۱۳ دی ۱۴۰۳ش.
• طالبی، معصومه، «وضعیت امنیتی افغانستان پس از سال 2014»، وب‌سایت مرکز بین‌المللی مطالعات صلح، تاریخ درج مطلب: 24 اپریل 2013م.
• عارفی، محمداکرم و حمیدی، روبینه، نقش فرهنگ سیاسی در مشارکت سیاسی افغانستان (1380-1395ش)، فصل‌نامۀ کاتب علمی و پژوهشی، سال پنجم، شمارۀ 11، زمستان 1397ش.
• «علمای شیعه افغانستان: اشتغال زنان با رعایت موازین شرعی اشکالی ندارد»، خبرگزاری ابنا، تاریخ درج مطلب: ۳۱ شهریور ۱۴۰۴ش.
• فرهنگ، میرمحمد‌صدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، ویرجینیا، امریکن سپیدی، قوس (آذر) 1367ش.
• قانون‌اساسی جمهوری اسلامی افغانستان، 1382ش.
• قانون کار جمهوری اسلامی افغانستان، 1385ش.
• قانون کار‌کنان خدمات ملکی جمهوری اسلامی افغانستان، 1384ش.
• قانون محو خشونت علیه‌ زنان جمهوری اسلامی افغانستان، 2007م.
• «قسمت دوم: موانع فرهنگی اشتغال زنان»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۱۰ آبان ۱۳۹۹ش.
• کاظم، عبدالله، زنان افغانستان زیر فشار عنعنه و تجدد، کالفرنیا، میوند، نوامبر 2004م.
• گنیش و دیگران، توانمندسازی اقتصادی زنان افغانستان 2002 – 2012م، (گزارش تحقیقی، ادارۀ سازمان‌ملل‌متحد برای تساوی جنسیت و توانمندسازی زنان دفتر افغانستان)، آبان 1392ش.
• محمدی، محمدداوود، «سنگینی توسعۀ اقتصادی بر دوش زنان افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ افغانستان ما، تاریخ درج مطلب: 28 تیر 1398ش.
• موسوی، عسکر، هزاره‌های افغانستان، ترجمۀ اسدالله شفایی، تهران، مؤسسۀ فرهنگی هنری نقش سیمرغ، 1379ش.
• میری، زینب، «زنان افغانستان و اقتصاد کارآفرینی»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما، تاریخ درج مطلب: 28دی 1398ش.
• نجفی، خدیجه و اسلامی، روح‌الله، «چرخه و مبانی سیستمی سیاست‌گذاری امور زنان در افغانستان 2001-2019م»، فصل‌نامۀ کاتب، علمی و پژوهشی، سال ششم، شمارۀ 15، زمستان 1389ش.
• «نقش تجارتی زنان در رشد اقتصاد افغانستان»، وب‌سایت العربیه فارسی، تاریخ درج مطلب: 19 آوریل 2019م.
• «نقش زنان در شکوفایی اقتصاد»، وب‌سایت روزنامۀ افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۳ فروردین ۱۴۰۰ش.
• «نگاهی جامعه‌شناختی به جایگاه زنان در جامعه افغانستان در حکومت دوم طالبان»، وب‌سایت دیپلماسی ایرانی، تاریخ درج مطلب: ۲ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «نگاه طالبانی به زنان، منظر اسلامی یا فرهنگ پشتون‌والی؟ / وضعیت اسف­بار و محرومیت زنان در دوره دوم امارت طالبان»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱ دی ۱۴۰۱ش.
• «وضعیت اشتغال زنان در افغانستان:فرصت های شغلی در افغانستان در اختیار مردان است»، وب‌سایت رزونامۀ سرمایه، تاریخ درج مطلب: ۱۹ آذر ۱۳۸۵ش.
• یزدانی، عنایت‌الله، «مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان؛ ضرورت‌ها و راه‌بردها»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: اسفند 1375ش.
• «78 درصد معلمان مدارس افغانستان زنان هستند»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 7 تیر 1395ش.