پیش‌نویس:تربیت دینی کودک

آموزش مسائل دینی به کودکان؛ مسجدی در شهر بیرجند

تربیت دینی کودک؛ پرورش کودک بر اساس فطرت و به‌منظور رسیدن به هدف آفرینش.

تربیت دینی کودک در راستای بیداری و شکوفایی فطرت او مورد توجه قرار می‌گیرد. توجه به اصل تدریج و عدم اجبار در انتقال مفاهیم دینی از اصول اولیهٔ این نوع تربیت است. تربیت دینی کودک باید با بیان ظریف و هنرمندانه و ادبیات مختص کودکان صورت بگیرد.

مفهوم‌شناسی تربیت دینی کودک

تربیت دینی به‌معنای فراهم‌سازی زمینه‌های لازم برای ایجاد آگاهی از اصول و قواعد دینی و پایبندی قلبی و عملی به گزاره‌های آن است؛ به‌گونه‌ای که ناشی از اختیار فرد و هماهنگ با فطرت او برای رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی باشد. بر اساس آموزه‌های اسلام، همهٔ کودکان با فطرت توحیدی به‌دنیا می‌آیند و تربیت دینی، نقش شکوفاسازی فطرت دینی را ایفا می‌کند.

اهمیت تربیت دینی کودک

پرورش کودکان به شیوهٔ دینی سبب نهادینه‌سازی دین و فرهنگ اسلامی در بزرگسالی می‌شود. عدم توجه به تربیت دینی کودکان و انتقال آن به دوران نوجوانی و جوانی سبب می‌شود که فرد آمادگی روحی و انس لازم را برای انجام دادن تکالیف دینی نداشته باشد. همچنین اعتقادات، امور قابل مشاهده‌ای نیستند و انتقال آنها به کودکان دشوار بوده و نیازمند به‌کارگیری ظرافت‌هایی است.

اهداف تربیت دینی کودک

هدف از تربیت دینی دستیابی به قرب الهی است که در این میان دورهٔ کودکی دربرگیرندهٔ اهداف میانی و جزئی‌تری است که از جملهٔ آنها می‌توان به بیداری فطرت کودک، ایجاد انگیزه برای محور قرار دادن دین در زندگی، محدود ندانستن تربیت دینی در انجام شرعیات بلکه توجه به تربیت شناختی، تربیت عاطفهٔ دینی، تربیت اخلاقی و رفتاری و تقویت حس زیباشناختی کودک، اشاره داشت.

مراحل تربیت دینی کودک

پیش از تولد

خواندن اذان و اقامه در گوش نوزاد توسط امام خمینی

از مراقبت‌های پیش از تولد کودک در زمینهٔ تربیت دینی می‌توان به دعا و درخواست فرزند صالح از خداوند، استفاده از غذای حلال، معاشرت با افراد خوب، شنیدن صوت قرآن، شرکت در مجالس دینی، غذای نذری به‌قصد تبرک و توجه به شرایط انعقاد نطفه اشاره کرد.

تولد تا شش‌سالگی

پس از تولد نیز برخی آداب و رسوم مورد تأکید آموزه‌های اسلام قرار گرفته است؛ از جمله: برداشتن کام نوزاد با تربت کربلا، گفتن اذان و اقامه در گوش نوزاد و نام نیکو نهادن بر نوزاد. در این سنین کودک را بایستی به‌صورت تدریجی با مسائل دینی آشنا کرد؛ از جمله آموزش‌هایی که در روایات آمده؛ آموزش ذکر «لااله‌الاالله» در سه‌سالگی، آموختن شهادت به رسالت پیامبر در ۳–۵ سالگی، آموختن صلوات در ۴–۵ سالگی، آموزش سجده در پنج‌سالگی، آموختن رکوع و سجود و سایر اجزای نماز در شش‌سالگی، آموزش وضو در هفت‌سالگی، آموزش نماز برای دختران پیش از نه‌سالگی و مداومت بر آن.

پرورش دینی کودک در سنین ابتدایی بایستی همراه بازی و سرگرمی و بدون هر نوع فشار و اجبار و به‌دور از خسته کردن کودک باشد. والدین بایستی در حضور کودک اعمال عبادی را انجام دهند؛ زیرا کودک از چهارسالگی به‌شیوه تقلید و مشاهده، اعمال عبادی را می‌آموزد.

شش تا سیزده‌سالگی

انجام دادن برخی عبادات و جشن‌ها به‌شکل جمعی در این سنین موجب نشاط و انگیزه‌بخشی است. با توجه به ویژگی عادت‌پذیری کودکان در این دوره، آموزش اعمال و احکام دینی و انجام دادن و تکرار آن، نتیجه‌بخش خواهد بود. از سنین ۸ و ۹ سالگی می‌توان اصول اعتقادی همچون توحید، معرفی اولیای خدا، معاد، احکام دینی، حقوق و حدود الهی و بهشت و جهنم را به‌صورت داستان‌وار و همراه با دلیل برای کودک توضیح داد. ایمان حقیقی به دین از ۱۲ سالگی در کودک ایجاد می‌شود و آموزه‌های کامل‌تر دینی را در این سن می‌توان به او انتقال داد.

اصول تربیت دینی کودک

در نظر داشتن برخی اصول در تربیت دینی کودک بایسته است؛ از جمله: تناسب تربیت با ویژگی‌های کودک، محبت و انس، بزرگداشت شخصیت کودک، آزادی عمل و پرهیز از هر نوع اجبار، فطرت پاک او، رعایت اصل اعتدال و پرهیز از افراط و تفرط در آموزش، اثرگذاری محیط بر کودک و کودک بر محیط، لذت بردن و علاقه، تأمل و تفکر پیش از تلقین، رعایت اصل تدریج، صداقت، توجه به کیفیت یادگیری و نه کمیت، گسترش دین در تمام زندگی، اصل تذکر و یادآوری الهی.

محتوای تربیت دینی کودکان

محتوای تربیت دینی گسترده بوده و همهٔ جوانب و ابعاد زندگی را دربر می‌گیرد. مطابق دیدگاه صاحب‌نظران، موضوعات محتوای تربیت دینی کودکان، بایستی بر پایهٔ آموزش آداب بر اساس روایات دینی، آشنایی با سیرهٔ پیامبران و امامان، آموزش مسائل اخلاقی، آشنایی با مفهوم خدا و در نهایت مناسک و عبادات باشد.

ویژگی‌های محتوای تربیت دینی

محتوای دینی ارائه شده به کودک باید دارای ویژگی خیال‌پروری، عشق‌ورزی و زیباشناسی باشد. این محتوا شامل همه جنبه‌های ارتباطی کودک، یعنی ارتباط با خود، خدا، جهان هستی و انسان‌های دیگر است. ویژگی‌های دیگر محتوای تربیت دینی عبارت است از:

• ارائهٔ تصویری ساده و قابل درک از محتواهای دینی؛
• همراه با ادبیات کودکان و بیان هنرمندانه مطالب؛
• به‌صورت تلفیقی و درهم‌تنیده (جدا نکردن دین از سایر امور زندگی)؛
• بسترسازی پیش از ارائهٔ مطالب؛
• رشد کودک در تمام مراحل زندگی؛
• قابل بیان به روش غیرمستقیم.

روش‌های تربیت دینی کودکان

یک دختر خردسال به همراه مادرش در نماز جمعه دانشگاه تهران؛ ۴ خرداد ۱۳۸۶ش

صاحب‌نظران در تربیت دینی کودک به روش‌های زیر توجه کرده‌اند:

• تشویق کودک به تفکر دربارهٔ طبیعت؛
• نشان‌دادن راه‌های افزایش محبت به خدا؛
• واکنش مناسب و به‌موقع به عکس‌العمل‌های دینی کودک؛
• انجام‌دادن اعمال مذهبی در مدرسه و خانه؛
• استفاده از شیوه‌های غیرمستقیم شعر، نقاشی، قصه، بازی و نمایش؛
• نشان‌دادن مصادیق عینی برای آموختن تأثیرات خوب و بد؛
• استفاده از روش‌های طبیعی و فطری در تربیت دینی؛
• عملی و کاربردی کردن مفاهیم؛
• زمینه‌سازی برای تربیت دینی؛
• آموزش خانواده در جهت هم‌راستا کردن خانه و مدرسه؛
• استفاده از روش عادت؛
• آموزش به روش تلقین؛
• استفاده از تصاویر و نمادهای دینی در مدرسه و خانه؛
• الگوسازی، اسطوره‌سازی و تقلید؛
• تعامل و گفت‌وگو با کودک؛
• اجرای مراسم و آداب مربوط به مناسبت‌های مذهبی توسط کودکان؛
• مشاهده اعمال و رفتار خوب دیگران به‌ویژه والدین؛
• محبت‌ورزی به کودک؛
• پخش فیلم و کارتون و انیمیشن‌های مذهبی؛
• یادآوری نعمت‌های الهی؛
• پاسداشت سنن و آداب مذهبی به‌ویژه مراسم سرور و شادی اهل‌بیت و نیز عزاداری ماه محرم توسط والدین و همراه‌کردن کودکان خود در این مجالس؛
• بردن کودکان به زیارت امامان و اهل‌بیت آنان و ایجاد رابطهٔ قلبی با شناساندن آنان؛
• آماده‌سازی تدریجی برای انجام تکالیف دینی؛ مثلاً پیش از روزه کامل، با روزهٔ کله‌گنجشکی به تمرین روزه‌داری بپردازد و انس و عادت در او پدیدار شود.
• حفظ سوره‌های کوتاه قرآن و گوش کردن به صوت‌های زیبای قرآن در مواقع نقاشی کشیدن یا بازی؛
• برقراری انس میان قرآن و کودک به‌وسیلهٔ مطالعه مستمر و شناخت قرآنی و الگوی مناسب رفتاری از طریق بیان قصه‌های قرآنی به‌گونهٔ تصویرسازی از آن؛
• تشویق و پاداش با رعایت اعتدال در آن.

نکات مورد توجه والدین در تربیت دینی کودکان

• ترساندن کودک از موجودات خیالی با انگیزه اطاعت‌پذیری کودک سبب می‌شود در بزرگسالی وجود جهنم را انکار کند و آن را دست‌آویزی برای فریب و اطاعت‌پذیر کردن مردم قلمداد کند.
• عدم تحمل صداقت کودکان از سوی والدین سبب پرورش نفاق و تظاهر در آنان می‌شود.
• تحقیر فرزندان حین نصیحت و اجبار همراه با تحقیر برای انجام دادن عبادات سبب می‌شود که فرزند در بزرگسالی دچار فسق و فجور شود.
• از آنجا که فرزند در کودکی پدر را به‌جای خدا رازق می‌داند، اگر پدر بتواند اعتماد کودک را جلب کند، منجر به اعتماد کودک به خدا می‌شود. رفتار کودک با پدر، ترسیم نوع رفتار او در بزرگسالی با خدا خواهد بود.

آسیب‌های موجود در روند تربیت دینی کودک

موانع و آسیب‌هایی که در روند تربیت دینی کودکان اخلال ایجاد می‌کند، عبارت است از:

• آموزش معارف به‌صورت زبانی به‌جای عملی؛
• عدم مطابقت حرف و عمل والدین و دیگر مربیان تربیتی؛
• ارائهٔ تصویر ایده‌آل و دست‌نیافتنی از الگوهای دینی یا در مقابل ارائه تصویر سطحی از آنان؛
• مستقل دانستن دین از سایر علوم؛
• انباشت اطلاعات دینی و مهم جلوه دادن حفظیات دینی کودک بدون توجه به تأثیرگذاری آن؛
• اکتفا کردن به تربیت دینی به‌روش مستقیم؛
• معرفی نادرست اسلام و آموزه‌های دینی.

مصداقی از تربیت دینی

از مصادیق عینی تربیت دینی نقل داستانی از فریده مهدوی دامغانی است که در آن چگونگی آشنایی وی با امام حسین و زیارت عاشورا در کودکی‌اش را شرح داده است. او از طریق بیان قصه روز عاشورا از زبان پدرش احمد مهدوی دامغانی با امام حسین و زیارت عاشورا مأنوس شد؛ به‌گونه‌ای که خاطرهٔ شیرین آن پس از سال‌ها همراه او است.

منابع

• «آسیب‌شناسی تربیت دینی فرزندان»، وب‌سایت بلاغ، تاریخ درج مطلب: ۲۶ آذر ۱۳۹۶ش.
• احسانی، محمد، «تربیت دینی خانواده»، در مجلهٔ معرفت، شمارهٔ ۳۲، بهمن و اسفند ۱۳۷۸ش.
• پایدارفرد، آرزو و شفیعی، فاطمه، «نقش و جایگاه هنر تذهیب قرآنی در تربیت دینی کودکان و نوجوانان»، در فصلنامهٔ تربیت اسلامی، شمارهٔ ۲۹، ۱۳۹۸ش.
• حائری شیرازی، محی‌الدین، تربیت دینی کودک، قم، معارف، چاپ هفتم، ۱۳۹۹ش.
• حیدری، ناهید و دیگران، «تدوین الگوی جامع تربیت دینی کودک بر اساس اندیشهٔ تربیتی ابن‌سینا»، در دوفصلنامهٔ اسلام و پژوهش‌های تربیتی، شمارهٔ ۲۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش.
• خلجی، حسن، «بررسی تأثیر تربیتی قصه‌های قرآنی در تربیت دینی کودکان»، در پژوهش‌نامهٔ تربیتی تبلیغی، پیش‌شمارهٔ ۱، پاییز ۱۳۹۱ش.
• «داستان زیارت عاشورا در کربلای معلی»، روزنامهٔ اطلاعات، تاریخ انتشار: ۲۷ خرداد ۱۴۰۲ش.
• دلبری، سیدمحمد، «آسیب‌شناسی تربیت دینی از دیدگاه شهید بهشتی»، در نشریهٔ زمانه نامهٔ اندیشه، فرهنگ و ادبیات، شمارهٔ ۶۲، ۱۳۹۰ش.
• شمشیری، بابک، «ارائهٔ الگوی بومی؛ تربیت دینی کودکان پیش‌دبستانی از طریق مصاحبه با صاحب‌نظران»، در فصلنامهٔ رشد آموزش پیش‌دبستانی، پاییز ۱۳۹۷ش.
• شمشیری، بابک و نوذری، مرضیه، «آسیب‌های تربیت دینی کودکان مقطع پیش‌دبستانی از نظر متخصصان علوم تربیتی، روان‌شناسی، علوم دینی، ادبیات کودک و مربیان پیش‌دبستانی»، در دوفصلنامهٔ علمی-پژوهشی تربیت اسلامی، سال ۶، شمارهٔ ۱۲، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش.
• شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه الی تحصیل مسائل‌الشریعه، تهران، کتابچی، ۱۴۱۲ق.
• قائمی، علی، پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان، تهران، امیری، ۱۳۶۴ش.
• علامه مجلسی، محمدباقر بن محمد، بحارالانوار، تهران، مؤسسةالوفا، ۱۴۰۳ق.
• محدثی، جواد، تربیت دینی فرزندان، مشهد، قدس رضوی، ۱۳۹۱ش.
• میرزایی، حامدحسین، «روش‌های تربیت دینی کودکان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۱۲ خرداد ۱۴۰۲ش.
• یوسفیان، نعمت‌الله، تربیت دینی فرزندان، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۶ش.