پیش‌نویس:دایکندی

دایکندی؛ از ولایات مرکزی افغانستان.

دایکندی یکی از ولایات مرکزی و هزاره‌نشین افغانستان است. این ولایت در مجاورت ولایات غور، بامیان، ارزگان و هلمند قرار گرفته است. مردم این ولایت با زبان فارسی (دری) و لهجۀ هزارگی تکلم می‌کنند. دین مردم دایکندی اسلام و مذهب آنها شیعۀ دوازده‌امامی است. ولایت دایکندی، کوهستانی بوده و سرچشمۀ رود هلمند در این ولایت قرار دارد. اقتصاد مردم در این ولایت وابسته به محصولات کشاورزی و دامداری است.

نام‌گذاری

دایکندی ترکیبی از دو کلمۀ «دای» و «کندی» است. واژۀ دای به مفهوم سرزمین و کندی نیز دارای معانی مختلفی است که یکی از آنها «دلاور» است؛ بنابراین دایکندی یعنی سرزمین کندی بای یا سرزمین دلاوران. دایکندی منسوب به یکی از دای‌های (سرزمین) بزرگ هزاره در کنار دایزنگی، دایچوپان و دایمیرداد است که با هم هزارستان قدیم را تشکیل می‌دادند.

تاریخچه

در سال 1343ش بخش‌هایی از ولایات کابل، بامیان، غور و قندهار از آنها جدا و با هم ولایت ارزگان را تشکیل دادند. در این ولایت ولسوالی‌های دایکندی از ولایت بامیان و شهرستان از ولایات غزنی و ولسوالی کجران از ولایت غور جدا شده بود؛ اما بااین‌حال هرکدام مشترکات فرهنگی خود را با ولایات مادر حفظ کردند.

ولایتی تحت نام دایکندی با 9 واحد اداری که طی فرمان شمارۀ 14 حامد کرزی رئیس‌جمهور وقت افغانستان منظور و در تاریخ 4 تیر 1383ش افتتاح شد. این ولایت در ابتدا از سه ولسوالی کجران، شهرستان و دایکندی تشکیل شده بود که در گذشته هر سه جزء ولایت ارزگان بودند.

جمعیت‌شناسی

تعداد نفوس ولایت دایکندی 723,980 نفر برآورد شده که 48 درصد زن و 52 درصد مرد هستند. بیشتر نفوس این ولایت از قومیت هزاره هستند. زبان مردم دایکندی دری- فارسی است و به‌دلیل هم‌جواری با پشتون‌های ارزگان و هلمند، کلمات «زبان پشتو» نیز در گویش مردم دایکندی مشاهده می‌شود.

موقعیت جغرافیایی

دایکندی دومین ولایت بزرگ در منطقۀ هزاره‌جات است. ولایت دایکندی از جمله ولایات مرکزی افغانستان است که حدود 36/17501 کیلومترمربع مساحت و از سطح دریا 2400 متر ارتفاع دارد. این ولایت از شرق و شمال شرق با ولایات غزنی و بامیان، از غرب با ولایات هلمند و غور، از شمال با ولایت غور و از جنوب با ولایت ارزگان مرز مشترک دارد.

دایکندی ولایت کوهستانی با راه‌های مواصلاتی صعب‌العبور است. این ولایت کوهستان (96 درصد کوهستانی) که حدود2.68 درصد کل خاک افغانستان را تشکیل می‌دهد، دارای 2085 قریه (روستا) است.

آب و هوا

آب‌وهوا در بخش‌های مختلف این ولایت متفاوت است. این ولایت، در شمال (سنگ‌تخت و بندر و خدیر) دارای دره‌های عمیق و آب‌وهوای بسیار سرد با تابستان کوتاه و در جنوب (کیتی و کجران) دارای زمین‌های هموار و آب‌وهوای گرم است.

اقتصاد

بیشتر مردم ولایت دایکندی به کشاورزی و دام‌پروری مشغول هستند. بیشتر محصولات کشاورزی در این ولایت بادام، گندم، جواری (ذرت)، ماش، انگور، سیب، نخود، لوبیا و عدس است. بادام عمده‌ترین محصول کشاورزی مردم در این ولایت است که به‌دلیل مرغوبیت بالا در بازارهای داخلی و خارجی بازار خوبی دارد. معادن گچ در ولسوالی سنگ تخت و بندر، تورمالین در اشترلی، مرکز و شهرستان، ابرک در شهرستان و اشترلی، ذغال سنگ در اشترلی، گالن در کیتی و شهرستان، کرازوپراز در میرآمور، مرمر در مرکز و شهرستان، گرانیت در شهرستان و گارنت در مرکز وجود دارد ولی تاکنون هیچ‌کدام از آنها استخراج نشده است.

ساختار اجتماعی

ساختار اجتماعی دایکندی از یک نظام مبتنی بر ثروت و زمین‌داری، به سمت جامعه‌ای حرکت کرد که در آن دانش دینی و فعالیت‌های مذهبی به یکی از معیارهای مهم منزلت اجتماعی تبدیل شد. این تغییر، تأثیر عمیقی بر تحولات بعدی منطقه گذاشت و زمینه را برای نقش‌آفرینی بیشتر روحانیون در عرصه‌های سیاسی و فرهنگی فراهم کرد.

برای مثال پیش از تهاجم عبدالرحمان ۱۲۷۰ش، ساختار اجتماعی دایکندی بر پایه سلسله مراتب سنتی استوار بود. در رأس این هرم اجتماعی، میرها و بیگ‌ها قرار داشتند که به‌عنوان زمینداران بزرگ و افراد صاحب نفوذ، امور اجتماعی و اقتصادی منطقه را مدیریت می‌کردند. سادات نیز به‌دلیل انتساب به خاندان پیامبر اسلام، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند و مورد احترام عموم مردم قرار می‌گرفتند. در رده‌های میانی، کشاورزان خرده‌پا و مالداران محلی جای داشتند که اگرچه از ثروت و قدرت محدودی برخوردار بودند، اما در چرخۀ تولید نقش اساسی ایفا می‌کردند. در پایین‌ترین سطح این نظام، کارگران بی‌زمین و مزدوران (معروف به غریب‌کار) قرار داشتند که به کارهای سخت و خدمات روزمزدی مشغول بودند و از کمترین امتیازات اجتماعی برخوردار بودند.  

پس از کشتار و سرکوب هزاره‌ها توسط عبدالرحمان، ساختار قدرت سنتی دچار تحول شد. نظام ارباب‌رعیتی تضعیف شد و بسیاری از خان‌ها و زمینداران بزرگ، بخشی از نفوذ خود را از دست دادند. این روند تا دهه‌های ۱۳۴۰ش و ۱۳۵۰ش ادامه یافت. در این دوره، با بازگشت روحانیون تحصیل‌کرده از نجف و ایران و تأسیس مدارس علمیه در هزارستان، جایگاه علما و طلاب در جامعه تقویت شد. این تحول، به تدریج موجب کاهش نفوذ خوانین محلی و افزایش نقش روحانیت شیعه در هدایت اجتماعی و فرهنگی مردم شد.  

فرهنگ و هنر در دایکندی

فرهنگ دینی: در بافت اجتماعی و فرهنگی ولایت دایکندی، علمای دین و حوزه‌های علمیه قم و نجف نقشی اساسی در شکل‌دهی به سبک زندگی اسلامی ایفا کرده‌اند. پس از دوره سرکوب هزاره‌ها در اواخر قرن نوزدهم میلادی، نخستین نسل از طلاب این منطقه با مهاجرت به مشهد و سپس نجف اشرف، مبانی علوم دینی را فراگرفته و پس از بازگشت، به تأسیس مدارس دینی و تربیت شاگردان همت گماشتند. این حرکت زمینه‌ساز تحولی عمیق در حیات دینی و فرهنگی منطقه شد.

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، موج جدیدی از طلاب دایکندی راهی حوزه علمیه قم شدند و با بهره‌گیری از نظام آموزشی نوین، به بومی‌سازی معارف اسلامی در منطقه پرداختند. حضور این روحانیون در متن جامعه، موجب تقویت هویت شیعی و نهادینه‌شدن ارزش‌های اسلامی در سبک زندگی روزمره مردم گردید. آنان با تدریس در مدارس دینی، اقامه نماز جماعت، پاسخگویی به شبهات شرعی و راهنمایی مردم در امور شخصی و اجتماعی، نقش واسطه‌ای مؤثر بین سنت‌های اصیل اسلامی و زندگی مدرن ایفا کرده‌اند.

این تعامل دوسویه بین مراجع تقلید در قم و نجف با مردم دایکندی، نه تنها بر عمق باورهای دینی افزوده، بلکه در حل مسائل اجتماعی و خانوادگی نیز تأثیرگذار بوده است. کارشناسان حوزه‌های علمیه را کانونی برای حفظ هویت اسلامی-شیعی در این منطقه تبدیل می‌دانند که پیوند ناگسستنی بین آموزه‌های دینی و سبک زندگی بومی ایجاد کرده‌اند.

رسانه‌ها: در ولایت دایکندی در حال حاضر سه رسانۀ صوتی رادیو نسیم، رادیو آفتاب و رادیو دایکندی مشغول فعالیت هستند. جشن گل بادام یکی از فستیوال‌های محبوب در این ولایت است. جشن نوروز (میلۀ نوروز) یکی دیگر از جشن‌های تاریخی مردم در ولایت دایکندی است که در آن به اجرای برنامه‌های مختلفی از قبیل صلۀ رحم، تئاتر، ذبح حیوانات و در برخی نقاط کشتی‌گیری می‌پردازند.

ازدواج و تشکیل خانواده: ازدواج در دایکندی در اوایل جوانی و با آشنایی پسر و دختر بعد از خواستگاری رسمی توسط اقوام پسر صورت می‌گیرد. ابتدا مراسم شیرینی‌خوری (خویشی‌گری) انجام می‌شود؛ سپس داماد شیربها (گله) را طی یک تا دو سال به پدر عروس پرداخت کرده و در نهایت، مراسم عروسی (طوی) صورت می‌گیرد. مراسم عقد را نیز در خانۀ داماد ضمن مجلس مختصری اجرا می‌کنند.

صنایع دستی: سوزن‌دوزی، گلیم‌بافی، خامک‌دوزی، نمدبافی، لحاف‌بافی و بافندگی از جمله صنایع‌دستی زنان در ولایت دایکندی است. پوشش مردان دایکندی شلوار و پیراهن گشاد و یکرنگ (پیرو و تنبو) و لباس زنان در این ولایت مثل دیگر هزاره‌های افغانستان چادر یا لاچک (شبیه چادر ولی کوچک‌تر از آن) و پیراهن و تنبان در رنگ‌های متفاوت است.

غذاهای محلی: مردم دایکندی مثل سایر هزاره‌های هم‌جوار غذاهای مختلفی می‌پزند مثل قروتی (با دوغ یا شیر)، شیربرنج، کِچِری، لیِتی (گندم، جواری، حلوا)، اِشکِنه، شوربا (مرغ، گوشت تازه، لاندی: گوشت خشک‌شده) و آردبیریو. نان‌های مشهور مردم دایکندی پتیر (فتیر)، تندور (تنوری)، دودی (نان جواری)، نان دیگی، بوسراغ و خمیر هستند.

مشاهیر

دولت‌بیگ (حاکم نیمی از هزارستان در دوران صفویه)؛ عنایت خان هزاره (حاکم دایکندی و اطراف آن در زمان احمدشاه ابدالی)؛ محمدابراهیم گاوسوار (سردارِ مشهور هزاره در زمان ظاهر شاه)؛ محمدحسین صادقی نیلی (از فرماندهان مهم حزب وحدت)؛ سرور دانش (حقوقدان برجسته و معاون اشرف غنی رئیس‌جمهور سابق افغانستان)؛ آیت‌الله محمدحسن خسروی (از علمای مشهور دایکندی)؛ داوود سرخوش (آوازخوان و مشهور به سلطان دمبوره).

معارف و تحصیلات عالی

مکاتب، دارالعلوم‌ها، مراکز تعلیمات تخنیکی و مراکز سواد حیاتی متعددی در سطح ولایت دایکندی با صدها معلم و نزدیک به 200 هزار دانش‌آموز وجود دارند.

دانشگاه دولتی دایکندی در سال 1393ش در شهر نیلی افتتاح شد. دانشگاه خصوصی ناصرخسرو نیز از سال‌ها پیش در مرکز ولایت دایکندی مشغول فعالیت است. در ولایت دایکندی بیش از 20 مدرسۀ دینی مشغول ارائۀ خدمات آموزش علوم دینی است.

حوزه‌های علمیه

حوزه‌های علمیه در ولایت دایکندی به رغم محدودیت‌های فراوان، نقش محوری در حفظ و ترویج معارف اسلامی در این منطقه ایفا می‌کنند. حدود بیست مدرسه علمیه در این ولایت فعالیت دارند که عمدتاً به دلیل کمبود حمایت مالی و نبود امکانات کافی، با مشکلات عدیده‌ای مواجه هستند.

این مراکز دینی که اغلب به صورت نیمه‌فعال اداره می‌شوند، با حداقل امکانات به پرورش طلاب علوم دینی می‌پردازند. سابقه تأسیس مدارس دینی در دایکندی به دوران پس از تهاجم عبدالرحمان خان بازمی‌گردد، زمانی که شیخ حمزه نوری اولین مدرسه علمیه را در منطقه سنگ‌تخت بنیان نهاد. در دهه ۱۳۵۰ خورشیدی نیز طلاب مقیم نجف با تأسیس مدرسه توحیدیه در دره خودی ولسوالی خدیر، گام دیگری در توسعه آموزش‌های دینی برداشتند.

امروزه اگرچه برخی مراجع تقلید و نهادهایی مانند جامعه المصطفی با کمک‌های محدود از بخشی از این مدارس حمایت می‌کنند، اما این حمایت‌ها به دلیل پراکندگی و اندک بودن، پاسخگوی نیازهای اساسی این مراکز نیست. با این حال، همین مدارس با امکانات اندک، کماکان به عنوان پایگاه‌های اصلی تربیت نیروهای مذهبی و ترویج معارف اسلامی در منطقه به فعالیت خود ادامه می‌دهند و در شکل‌دهی به سبک زندگی دینی مردم نقش بسزایی ایفا می‌کنند.

تقسیمات کشوری

ولایت دایکندی به مرکزیت شهر نیلی، از جمله مناطق کوهستانی و تاریخی افغانستان است که پیش از این بخشی از ولایت ارزگان محسوب می‌شد. این ولایت پس از استقلال اداری به نه ولسوالی تقسیم شده که هر کدام ویژگی‌های منحصر به فردی دارند. ولسوالی‌های دایکندی شامل اشترلی، سنگ‌تخت و بندر، خدیر، شهرستان، کجران، گیتی، میرامور، نیلی و پاتو می‌شوند که هر یک از نظر جغرافیایی، اقلیمی و فرهنگی دارای خصوصیات متمایزی هستند.

اشترلی

ولسوالی اشترلی در شمال ولایت دایکندی قرار گرفته و از مناطق سردسیر این ولایت محسوب می‌شود. این ولسوالی با جمعیتی حدود ۶۱ هزار نفر، در فصل زمستان با بارش برف سنگین مواجه می‌شود که منجر به مسدود شدن راه‌های مواصلاتی آن می‌گردد. زندگی در اشترلی تحت تأثیر شرایط آب و هوایی سخت قرار دارد و مردم این منطقه با چالش‌های ناشی از انزوای فصلی دست و پنجه نرم می‌کنند.

سنگ‌تخت و بندر

ولسوالی سنگ‌تخت و بندر نیز در شمال ولایت واقع شده و با جمعیتی بیش از ۵۹ هزار نفر، از نظر آب و هوایی دارای چهار فصل متمایز است. بهار، تابستان و پاییز در این منطقه معتدل بوده، در حالی که زمستان‌های سردی دارد. وجود کوه‌های بلند، چشمه‌های جوشان و رودخانه‌های پرآب، این ولسوالی را به منطقه‌ای مناسب برای کشاورزی و دامپروری تبدیل کرده است. محصولات اصلی این منطقه شامل گندم، جو، ذرت، باقالی، لوبیا، عدس، شلغم و پیاز می‌شود. همچنین معدن بزرگ کچ در این ولسوالی از منابع مهم اقتصادی محسوب می‌شود.

خدیر

ولسوالی خدیر در غرب ولایت دایکندی قرار دارد و جمعیتی حدود ۵۳ هزار نفر را در خود جای داده است. مردم این منطقه به زبان دری با گویش هزارگی صحبت می‌کنند و فرهنگ و آداب و رسوم خاص خود را حفظ کرده‌اند. خدیر از نظر جغرافیایی موقعیت مناسبی داشته و ارتباطات فرهنگی قوی با دیگر مناطق ولایت دارد.

ولسوالی شهرستان که در مرکز ولایت واقع شده، با جمعیتی حدود ۸۰ هزار نفر، پرجمعیت‌ترین ولسوالی دایکندی محسوب می‌شود. شغل اصلی مردم این منطقه باغداری است و بادام از مهم‌ترین محصولات آن به شمار می‌رود. شهرستان به دلیل موقعیت مرکزی خود، نقش مهمی در ارتباطات بین ولسوالی‌های مختلف ایفا می‌کند.

کجران

ولسوالی کجران در جنوب غرب ولایت قرار گرفته و جمعیتی بیش از ۳۷ هزار نفر دارد. این منطقه با خاک حاصلخیز و آب و هوای مناسب، میزبان انواع درختان میوه از جمله انگور، انار، سیب، توت، انجیر، شفتالو، نارنج، گیلاس، زردآلو و آلبالو است. وجود معادن زمرد، سرب و لعل از دیگر ویژگی‌های مهم این ولسوالی محسوب می‌شود. کجران همچنین دارای سه مکان تاریخی به نام‌های زیارت ماهیگان، شاه الماس و زیارت کاینات است که مورد توجه زائران قرار دارد. این ولسوالی متأسفانه همواره مورد تهدید و حملات گروه طالبان بوده، اما مردم آن همواره مقاومت نشان داده‌اند.

گیتی (کیتی)

ولسوالی گیتی (یا کیتی) در غرب ولایت واقع شده و جمعیتی بیش از ۵۶ هزار نفر را در خود جای داده است. این منطقه با ویژگی‌های جغرافیایی خاص خود، بخشی از تنوع اقلیمی ولایت دایکندی را تشکیل می‌دهد.

میرامور

ولسوالی میرامور در شرق ولایت قرار گرفته و با جمعیتی حدود ۸۶ هزار نفر، پرجمعیت‌ترین ولسوالی دایکندی به شمار می‌رود. این منطقه از نظر اداری و جمعیتی اهمیت ویژه‌ای در ولایت دارد.

نیلی

ولسوالی نیلی، مرکز ولایت دایکندی، در بخش مرکزی این ولایت واقع شده و جمعیتی حدود ۴۳ هزار نفر دارد. این منطقه با آب و هوای معتدل و نسبتاً گرمسیر، میزبان قلعه‌های تاریخی متعددی با برج‌های بلند است که در گذشته برای دفاع از منطقه مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. همه ساکنان نیلی از قوم هزاره بوده و به کشاورزی اشتغال دارند.

پاتو

ولسوالی پاتو که در جنوب ولایت واقع شده، یکی از ولسوالی‌های تازه تأسیس دایکندی است و جمعیتی حدود ۴۰ هزار نفر دارد. این منطقه با ویژگی‌های جغرافیایی خاص خود، بخشی از تنوع اقلیمی و فرهنگی ولایت را تشکیل می‌دهد.

هر یک از این ولسوالی‌ها با حفظ ویژگی‌های منحصر به فرد خود، در کنار هم هویت فرهنگی و جغرافیایی ولایت دایکندی را شکل می‌دهند. مردم این مناطق با وجود تمام چالش‌های طبیعی و انسانی، همواره در حفظ فرهنگ، زبان و آداب و رسوم خود کوشا بوده‌اند. تنوع محصولات کشاورزی، معادن ارزشمند و جاذبه‌های تاریخی، این ولایت را به منطقه‌ای مهم در افغانستان تبدیل کرده است. مقاومت مردم در برابر تهدیدات امنیتی و حفظ سبک زندگی سنتی در کنار مواجهه با چالش‌های مدرن، از ویژگی‌های بارز ساکنان این ولایت محسوب می‌شود.

لایت دایکندی از ولسوالی‌های خدیر، کیتی، شهرستان، میرامور، اشترلی، کجران، گیزاب، سنگ‌تخت و بندر و نیلی تشکیل شده است.

امکانات رفاهی

شهر نیلی دارای یک پارک مشهور بنام پارک بادام و چوک بادام است؛ این شهر مرکزی در دشت نیلی واقع شده است. در ولایت دایکندی تنها10 کیلومتر سرک (جاده) از مرکز به‌سوی ولسوالی شهرستان آسفالت شده است. تنها بند (سد) برق ساخته‌شده در دایکندی بند سوختوک است که در مرکز ولایت دایکندی و روی رودخانۀ «لزیر» یکی از سرچشمه‌های رودخانۀ هلمند ساخته شده و با ظرفیت 700 کیلووات برق فعال است که از آن برای روشنایی شهر نیلی استفاده می‌شود.

یک شفاخانۀ 20 بستر اختصاصیِ ترک اعتیاد در نیلی ساخته شده است. همچنین یک شفاخانه دولتی 100 بستر (شفاخانۀ ولایتی) در مرکز ولایت دایکندی و بیش از 36 مرکز صحی در مرکز و ولسوالی‌های این ولایت مشغول ارائۀ خدمات صحی هستند. ولایت دایکندی در حال حاضر دارای یک میدان هوایی (فرودگاه) در مرکز به نام میدان هوایی نیلی است.

اماکن تاریخی و مذهبی ولایت دایکندی

ولایت دایکندی مانند‌دیگر مناطق افغانستان، از میراث غنی تاریخی و مذهبی برخوردار بوده که هر یک بیانگر بخشی از هویت فرهنگی این منطقه است و پیوند ناگسستنی بین نسل‌های گذشته و حال برقرار ساخته و هویت فرهنگی مردم دایکندی را به نمایش می‌گذارد. در میان این آثار، زیارتگاه‌های شاه طوس، شاه قصور و شاه تراب از جمله مکان‌های مقدس و مورد احترام مردم است که سالانه زائران بسیاری را به خود جذب می‌کنند.

از نظر تاریخی نیز دایکندی دارای آثار ارزشمندی است که شهر ویران در قریه غوچک میرامور علیا، نمونه‌ای از این میراث به شمار می‌رود. خاکریزک در قریه سرآورد و قلعه باغ‌با دروازه سنگی مستحکم و موقعیت استراتژیک آن بر فراز کوهی عظیم، از دیگر شواهد تاریخ پر فراز و نشیب این منطقه است. این قلعه‌ها و استحکامات تاریخی از نظر معماری قابل توجه بود‌ه‌‌ و بیانگر توان دفاعی و نظامی ساکنان این دیار در ادوار گذشته است.

به نظر کارشناسان حفظ و معرفی این آثار تاریخی و مذهبی می‌تواند نقش مهمی در شناخت بهتر تمدن کهن این منطقه و جذب گردشگران فرهنگی ایفا کند.‌

جشنواره‌ گل‌ بادام‌‌‌ دایکندی

ولایت دایکندی یکی از مناطق مهم کشاورزی در افغانستان محسوب می‌شود که بادام به عنوان محصول اصلی آن جایگاه ویژه‌ای دارد. این محصول علاوه بر تأمین معیشت مردم، در بازارهای داخلی و خارجی نیز جایگاه مناسبی دارد. در سال‌های اخیر، با توجه به اهمیت اقتصادی و فرهنگی بادام، مراسمی تحت عنوان جشن گل بادام در فصل بهار برگزار می‌شود.

این مراسم همزمان با شکوفه‌دهی درختان بادام سازماندهی می‌شود و شامل برنامه‌های فرهنگی از جمله قرائت مقالات و اشعار در مورد بهار و شکوفه‌های بادام می‌باشد. این رویداد علاوه بر جنبه‌های فرهنگی، به عنوان فرصتی برای معرفی ظرفیت‌های کشاورزی منطقه نیز مورد توجه قرار می‌گیرد.

آوازخوانان محلی دایکندی

سرور سرخوش- از پیشگامان موسیقی در دایکندی که بیشتر به خاطر آهنگ‌های انقلابی و حماسی شناخته می‌شود. وی با نواختن دمبوره نقش مهمی در توسعه موسیقی محلی داشته است.

داود سرخوش - معروف به سلطان دمبوره، هنرمندی که در سال 1970 در دایکندی متولد شد. او پنج آلبوم موسیقی منتشر کرده که مضامین وطنی و مهاجرت را در بر می‌گیرد. آثار او در میان افغان‌های مقیم خارج محبوبیت زیادی دارد.

سید انور آزاد - خواننده‌ای که بیشتر با آهنگ‌های عامه‌پسند شناخته می‌شود. فعالیت هنری خود را در میان مهاجران افغان در ایران آغاز کرد و اکنون در کابل به کار خود ادامه می‌دهد.

خیرعلی شهرستانی - هنرمند اهل شهرستان دایکندی که در آثار خود به نقد رسم‌ورواج‌های ناپسند اجتماعی می‌پردازد. موسیقی او جنبه‌های فولکلور و انتقادی دارد.

صفدر خیرعلی- نوازنده دمبوره و خواننده اهل سنگتخت دایکندی که به خاطر سبک غیرمتعارف و جسورانه در موسیقی شناخته می‌شد. او در سال 1391 در ایران درگذشت.

روف سرخوش- فرزند سرور سرخوش که در سال 1351 در بندر دایکندی متولد شد. وی تحصیلات خود را در رشته روزنامه‌نگاری در ترکیه به پایان رساند و همزمان به فعالیت در زمینه موسیقی محلی پرداخت. او سه آلبوم موسیقی منتشر کرده است.

مشاهیر دایکندی

دولت بیگ - حاکم قدرتمند دایکندی در عصر شاه عباس صفوی که بر نیمی از هزارستان حکمرانی می‌کرد.  

عنایت‌خان هزاره - فرماندار دایکندی در دوران احمدخان ابدالی (1142ش) که مقاومت سرسختانه‌ای در برابر لشکرکشی‌های ابدالی از خود نشان داد.  

سردار حسن - حاکم دایکندی (متوفی 1239ش) که روابط نزدیکی با دربار کابل داشت و نقش مهمی در مناسبات سیاسی منطقه ایفا کرد.  

محمد ابراهیم گاوسوار - رهبر نهضت دهقانی و مبارز ضداستبداد که قیام مردمی علیه مالیات روغن حکومت را رهبری کرد و از بنیانگذاران حزب سری "اتحاد" برای سرنگونی نظام سلطنتی بود. پس از افشای نقشه کودتا، ۱۴ سال در زندان به سر برد و به نماد مقاومت در برابر ظلم تبدیل شد.

محمدحسن خسروی- فقیه و مدرس حوزه علمیه که تحصیلات حوزوی را در مشهد و نجف گذراند و از شاگردان برجسته آیت‌الله خویی و امام خمینی بود. او در ترویج علوم دینی در دایکندی نقش بسزایی داشت و از حامیان تشکیل حزب وحدت اسلامی و مقاومت غرب کابل بود.

محمد یوسف واعظی- عالم دینی و سیاست‌مدار که در حوزه‌های نجف و قم تحصیل کرد. از اعضای اصلی سازمان نصر و حزب وحدت اسلامی بود و در لوی‌جرگه‌های قانون‌اساسی و اضطراری شرکت داشت. وی همچنین عضو شورای علمای شیعه، شورای اخوت اسلامی و وزیر مشاور در دولت حامد کرزی بود.  

محمدحسین صادقی نیلی- مجاهد و روحانی که پس از تحصیل در نجف، مدرسه علمیه در نیلی تأسیس کرد. از بنیان‌گذاران گروه پاسداران جهاد اسلامی و فرمانده نیروهای حزب وحدت اسلامی بود. او در جریان مقاومت ضد کمونیستی نقش کلیدی داشت و در نهایت به همراه فرزندش ترور شد.  

سرور دانش - روحانی، حقوقدان و سیاست‌مدار که هماکنون معاون دوم رئیس‌جمهور افغانستان است. تحصیلات حوزوی را در نجف، دمشق و قم تکمیل کرد و آثار متعددی در فقه و حقوق تألیف و ترجمه نمود. از والیان و وزیران سابق افغانستان و از چهره‌های برجسته حزب وحدت اسلامی است.  

منابع

• «آغاز آبگیری بند برق سوختوک دایکندی»، وب‌سایت شفقنا: پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 3 دسامبر 2018 م.
• «افتتاح ولسوالی جدید پاتو در دایکندی»، وب‌سایت شفقنا- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 15 جولای 2018م.
• «پرواز موفقیت آمیز نخستین خلبان زن ولایت دایکندی»، وب‌سایت خبرگزاری فارس- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 9 آذر 1395ش.
• پولادی، حسن، هزاره ها، ترجمه:علی عالمی کرمانی، تهران، شریعتی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
• تقی زاده، محمدرضا، «ولایت دایکندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 3 تیر 1400ش.
• «تهداب تعمیر دانشگاه دایکندی طی محفلی ...»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1395ش.
• جیلانی «عارض»، غلام، جغرافیای ولایات افغانستان، پاکستان، پیشاور، اداره کتابخانه‌های سیار اریک، 1379ش.
• «چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1398ش.
• «چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 29 خرداد 1398ش.
• «چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1395ش.
• خانوف، تیمور، «تاریخ ملی هزاره»، مترجم: عزیز طغیان، چاپ اول، ایران، موسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان، 1372ش.
• «دایکندی»، وب‌سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 9 اسفند 1401ش.
• سادات موسوی، لطیفه، «صنایع دستی زنان دایکندی از خانه به خیابان»، وب‌سایت نیمرخ، تاریخ درج مطلب: 15 بهمن 1399ش.
• سروش، سرور «جشن نوروز نالیج»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 2 فروردین 1400ش.
• «سروی اقتصادی- اجتماعی و دموگرافی دایکندی»، تاریخ تطبیق سروی: مهرماه 1391ش.
• سروی منابع معدنی ولایت دایکندی: ظواهر معدنی دایکندی، وبسایت وزارت معادن و پطرولیم افغانستان، 20 آبان 1398ش.
• «سنگ تهداب شفاخانۀ دایکندی گذاشته شد»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1393ش.
• «سهم مردم دایکندی از هزاران کیلومتر سرک پخته در افغانستان فقط 10 کیلومتر!»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 3 آبان 1395ش.
• شریعتی، حفیظ‌الله، «آداب و رسوم عمومی مردم هزاره»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1392ش.
• طاهری، الیاس، «دایکندی؛ با 70 هزار معتاد و یک شفاخانۀ 20 بستر ترک اعتیاد»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 17 فروردین 1400ش.
• ضیایی، محمدرضا، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، قم، پژوهشگاه المصطفی، ۱۳۹۶ش.
• فروغی، محمد، «آوازخوانان مشهور و نامدار دایکندی»، وب‌سایت دایکندی اسکای، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1392ش.
• فروغی، محمد، «شکایت رسانه‌های ولایت دایکندی از والی این ولایت»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 24 خرداد 1395ش.
• فروغی، محمد، «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 24 آذر 1392ش.
• فروغی، محمد، «معلومات اجمالی از مکاتب ولایت دایکندی در سال تعلیمی1393»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 3 دی 1393ش.
• کاظمی، سید عوض علی، «بررسی لهجۀ مردم دایکندی»، وب‌سایت فروغی روز بلاگ، تاریخ درج مطلب: 9 اردیبهشت 1394ش.
• «مدارس علمیه ولایت دایکندی»،‌‌‌ وبلاگ کتابخانه دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۳۸۵ش.
• محمدی، احمد، «معرفی ولایت دایکندی»، وب‌سایت آتیس: سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان، تاریخ درج مطلب: 3 فروردین 1397ش.
• مددی، علی‌احمد، «عروسی در دایکندی»، وب‌سایت افغانستان نوین، تاریخ درج مطلب: 11 فوریه 2008م.
• «معرفی ولایت دایکندی افغانستان به روایت تصویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
• نبی زاده کارگر، محمد عوض، انتوگرافی هزاره‌ها، کابل، مطبعه دولتی، 1365ش.
• نخبگان و محصلین ولایت دایکندی، «دایکندی‌شناسی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1398ش.
• «ولایت دایکُندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۳ تیر ۱۴۰۰ش.
• «ولایت دایکندی در یک نگاه»، وب‌سایت شفقنا: پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 20 ژوئن 2014م.
• «ولایت دایکندی- نفوس و ولسوالی‌های آن»، وب‌سایت خبرگزاری شاهد، تاریخ درج مطلب: 10 فروردین 1400ش.
• «ولایت دایکندی»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان- اطلاعات عمومی، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1401ش.
• «ولایت دایکندی»، وب‌سایت ویکی سفر، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1401ش.
• یزدانی، حسین‌علی (حاج کاظم)، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، چاپ4، تهران، محمدابراهیم شریعتی افغانستانی، 1390ش