پیش‌نویس:احمدشاه ابدالی

احمدشاه ابدالی؛ بنیان‌گذار سلسلۀ پادشاهی ابدالی‌ها در افغانستان.

احمدشاه درانی با بنیان‌نهادن اولین حکومت متمرکز افغانی (پشتونی)، الگویی از سبک زندگی مبتنی بر وفاداری قبیله‌ای و نظامی‌گری را تثبیت کرد که تأثیرات آن در جامعۀ امروز افغانستان مشهود است. وی با ایجاد سپاه دائمی و تشکیلات دیوانی، زمینه‌های اولیه دولت‌سازی مدرن را پیریزی کرد، اما تقدم مناسبات نظامی بر نهادسازی پایدار، به بی‌ثباتی ساختار سیاسی پس از خود انجامید.

توجه او به آبادانی و ترویج زبان پشتو، اگرچه موجب رشد موقت فرهنگی شد، اما در کنار سیاست‌های مالیاتی تبعیض‌آمیز، شکاف‌های عمیق قومی و طبقاتی بیشتر شد. سبک زندگی مبتنی بر حکمرانی قبیله‌ای او، با تضعیف ملی‌گرایی فراگیر، زمینۀ انزوا و تداوم منازعات داخلی را فراهم کرد.

وابستگی اقتصاد به غنائم جنگی نیز الگوی ناپایداری را ایجاد کرد که توسعۀ زیرساخت‌های مدنی را با چالش مواجه ساخت. در نهایت، میراث او اگرچه در کوتاه‌مدت وحدت سیاسی موقتی ایجاد کرد، اما به‌دلیل عدم نهادینه‌سازی بنیادهای یک نظام فراگیر مدرن، بحران‌های ساختاری را در سبک زندگی اجتماعی افغانستان تداوم بخشید.

نام‌گذاری به ابدالی

نام‌گذاری احمدشاه به «ابدالی» برگرفته از تعلق قبیله‌ای وی به طایفۀ ابدالی از قوم پشتون بود که ریشه در اصالت خانوادگی او داشت. پس از برگزیده‌شدن به پادشاهی در شورای قندهار، عنوان نمادین «دُرِّ دُرّان» (مروارید عصر) توسط یکی از عالمان دینی به او اعطا شد. این رویداد سبب شد تا هم شخص وی و هم قبیلۀ ابدالی به «درانی» ملقب شوند.

زندگی‌نامه احمدشاه ابدالی

کودکی و نوجوانی

بر‌اساس‌‌ برخی منابع محمدزمان خان چون هرات را آشفته دید، همسر باردار خود را به ملتان نزد مادر و دایی خود فرستاد و احمد در همانجا به دنیا آمد و مدت ۷ سال نزد دایی پدر به سر برد. اما برخی تاریخ نگاران نوشته‌اند که احمد در هرات زاده شد و بعد همراه مادر به فراه رفت. زندگی او از کودکی با بحران‌های سیاسی همراه بود، چنانکه در ۱۱۳۳ق که محمدزمان خان طی درگیری‌های قبیله‌ای کشته شد، خانواده‌اش مجبور به ترک هرات شدند.

وی در نوجوانی به برادر بزرگ‌تر خود، ذوالفقار خان، حاکم هرات پیوست‌ امادر ۱۱۴۳ق در پی لشکرکشی نادرشاه افشار به هرات، ذوالفقار خان همراه خانواده‌اش و احمد به ناچار هرات را ترک کرد و نخست به فراه رفت و آنگاه به سوی قندهار روانه شد‌‌‌. در قندهار نیز حسین خان غلزایی حاکم قندهار از حضور ذوالفقار خان بیمناک شد و او و برادرانش، علی‌مردان خان و احمدخان را به زندان انداخت. در ۱۱۵۰ق چون نادرشاه قندهار را فتح‌کرد، آنان را از آزاد کرد و به مازندران فرستاد.

جوانی

احمدشاه‌‌ ابدالی در ۲۰ سالگی پس از مرگ برادرش ذوالفقارخان به اردوی نادر پیوست و چندی بعد در زمرۀ نزدیکان او درآمد و فرماندهی ابدالیان لشکر نادر را برعهده گرفت. این دوره از زندگی او که با سفرهای پیاپی و آشنایی با ساختارهای نظامی همراه بود، سبک زندگی مبتنی بر تحرک و انعطاف‌پذیری سیاسی را در وجود او نهادینه کرد.

زمینه‌ها و بستر اجتماعی احمدشاه ابدالی

پیشینۀ قبیله‌ای و خاندانی

احمدشاه درانی با تعلق به خاندان سدوزایی قبیلۀ ابدالی (درانی)، از جایگاه اجتماعی ممتازی برخوردار بود. این پایگاه قبیله‌ای نه تنها مشروعیت رهبری او را در میان افغان‌ها (پشتون‌ها) تقویت کرد، بلکه امکان دسترسی به شبکه‌های قدرت و منابع انسانی را فراهم ساخت. به گفتۀ منابعی چون قدوسی پدرش محمدزمان خان حاکم هرات بود و این موقعیت، احمدشاه را از جوانی با مسائل حکمرانی و دیپلماسی قبیله‌ای آشنا و روحیۀ رهبری و مسئولیت‌پذیری را در او تقویت کرد.

تجارب در محیطی پرچالش

دوران جوانی احمدشاه با چالش‌های شدیدی همراه بود؛ از جمله مرگ پدر، تبعید اجباری و اسارت در قندهار توسط رقبای قبیله‌ای. ‌‌ این تجارب، روحیۀ مقاومت، انعطاف‌پذیری و توانایی مدیریت بحران را در او پرورش داد. همچنین، حضور در اردوی نادرشاه افشار و فرماندهی سواران ابدالی او را با تاکتیک‌های پیشرفتۀ نظامی و مدیریت نیروهای چندقومی آشنا کرد.

تأثیرپذیری از فرهنگ ایرانی و هندی

احمدشاه با بهره‌گیری از دیوانسالاری پیچیدۀ دورۀ نادری، ساختار حکومتی خود را سامان داد. به‌ نظر‌ برخی‌ محققان‌‌ که او دیوان‌هایی مانند دیوان اعلی و ایشیک آقاسی باشی را احیا کرد. همچنین، لشکرکشی‌های متعدد به هند موجب آشنایی او با شیوه‌های اداری و فرهنگی هند شد و دیدگاه او را به حکومتداری وسعت بخشید.

تعامل با جریان‌های فکری و مذهبی

قرار گرفتن افغانستان در چهارراه تمدن‌های ایرانی، هندی و آسیای مرکزی، احمدشاه را با اندیشه‌ها و مکاتب متنوعی آشنا کرد. او خود ادیبی توانا بود و اشعاری به زبان پشتو می‌سرود. این توجه به ادبیات و فرهنگ، نه تنها نشان از عمق فکری او داشت، بلکه ابزاری برای تقویت پیوندهای فرهنگی در قلمرو چندقومی افغانستان بود.

ویژگی‌های شخصیتی احمدشاه ابدالی

احمدشاه، باسواد بود و به زبان پشتو شعر می‌سرود. به شعرا، ادیبان و قشر روحانی احترام می‌گذاشت. وی از عیاشی و تجمل‌گرایی به‌دور بود و در سوار‌کاری و نظامی‌گری مهارت داشت. او را زیرک و باتدبیر و در عین حال خشن و بی‌رحم، متعصب، قوم‌گرا، دارای اندیشۀ زن‌ستیزانه و انحصارطلب توصیف کرده‌اند؛ اما برخی از مورخان احمدشاه را فرد زاهد، حلیم و خوش‌اخلاق دانسته‌‌اند.

احمدشاه درانی به‌عنوان شخصیتی تاریخی، مورد تمجید مورخان نیز قرار گرفته است. وی با تدوین قوانین و مقررات اجتماعی و تلاش برای اجرای آنها، نقش مؤثری در سازماندهی جامعه ایفا کرد. وی‌ در عرصۀ آبادانی سرزمین نیز فعال بود و با دعوت از معماران مناطق مختلف، شهر جدید «احمدشاهی» را در مجاورت قلعۀ قندهار بنا نهاد. احداث مساجد، بازارها و کاروانسراهای متعدد از دیگر فعالیت‌های عمرانی وی به شمار می رود. همچنین، احمدشاه ابدالی دارای ذوق ادبی بود و آثاری شعری به زبان پشتو از او به جای مانده که نشان دهندۀ توجه او به حوزه فرهنگ و ادبیات است.

پادشاهی احمدشاه ابدالی

با ترور نادرشاه افشار در ۱۷۴۷م ساختار متمرکز امپراتوری او دچار فروپاشی شد. این رویداد خلأ قدرت و رقابت میان مدعیان جانشینی در خراسان را ایجاد کرد. در این شرایط، احمدخان ابدالی که از فرماندهان مهم نادراشه بود، همراه دیگر سران قبیلۀ ابدالی، حفظ موقعیت خود در چارچوب امپراتوری در حال فروپاشی را دشوار ارزیابی کردند. آنها تصمیم به خروج از خراسان و بازگشت به قلمرو قومی در قندهار، واکنشی منطقی به این شرایط بحرانی تشخیص دادند.

فرآیند انتخاب و مشروعیت‌یابی

در نزدیکی قندهار، سران قبایل ابدالی در شورایی گرد آمدند و احمدشاه را به رهبری انتخاب کردند. این انتخاب بر اساس عواملی چند صورت گرفت: تبار شناخته‌شده او از خاندان سدوزایی، تجربۀ نظامی کسب‌شده در دوران نادرشاه و توانایی بالقوه او برای اتحاد قبایل. عنوان «درّ درّان» و انتخاب قندهار به‌عنوان پایتخت، نمادهایی برای ایجاد مشروعیت جدید فراتر از سطح محلی بودند. تغییر نام قبیله از ابدالی به درانی نیز نشان‌دهندۀ تحول در هویت جمعی تحت رهبری جدید بود.

تشکیل دولت و تثبیت قدرت

احمدشاه بلافاصله پس از به قدرت رسیدن، به ساختارسازی پرداخت. استفاده از دیوانسالاری باقیمانده از دورۀ نادرشاه، سازماندهی نیروی نظامی متشکل از قبایل و بهره‌گیری از موقعیت جغرافیایی قندهار، پایه‌های اولیۀ حکومت را تشکیل داد. گسترش متصرفات به مناطق همجوار از جمله خراسان و شمال هند، هم منبع درآمدی برای حکومت جدید بود و هم به تثبیت موقعیت منطقه‌ای آن کمک کرد. این گسترش‌طلبی در شرایط ضعف همزمان امپراتوری صفوی و گورکانیان هند امکان‌پذیر شد اما علی‌ر‌غم ادعای دفاع از جهان اسلام، غارت معابد هندوها و کشتار سیک‌ها رویکردی متناقض با اصول حکومت‌داری اسلامی داشت.

پیامدهای پادشاهی احمدشاه ابدالی

ایجاد امپراطوری پشتونی (قبیله‌ای)

احمدشاه ابدالی بخش بزرگی از خراسان را تحت حاکمیت خود درآورد و با محوریت قندهار و رویکرد قبیله‌ای، امپراطوری افغانی (پشتونی) را به‌وجود آورد.

ایجاد طبقۀ اشراف اداری و قبیله‌ای

نظام اداری حکومت احمدشاه، هرچند از نظر شکلی ترکیبی از ادارۀ گورکانی (مغول‌های حاکم بر هند) و ایرانی بود، اما در عمل زیر سلطۀ نظام قبیله‌ای و فئودالی افغانی (پشتونی) بود.

ایجاد طبقۀ اشراف زمیندار از قبیلۀ درانی

احمدشاه، در کنار القاب و مقام دولتی، زمین قندهار را در میان قبیلۀ ابدالی تقسیم کرد و بخشی از آن را به سرداران این قبایل به‌عنوان جاگیر داد و بعد از فتح کابل، پیشاور و کشمیر، زمین بیشتری به آنها بخشید.

ایجاد شکاف طبقاتی با وضع مالیات نابرابر

در حکومت احمدشاه، در کنار معافیت مالیات سرانه، مواشی، درخت و میوه، مالیات زمین پشتون ها در اطراف قندهار و مناطق مجاور، تخفیف یافت، اما مالیات دهقانان اقوام غیر پشتون چون تاجیک، هزاره، ازبک و نورستانی‌ها، افزوده و تحصیل آن به ‌سرداران پشتون سپرده شد که توانستند به‌تدریج املاک آن‌ها را تملک نمایند. این سیاست مالیاتی نابرابر، سنگ‌بنای یک بی‌اعتمادی عمیق میان اقوام مختلف شد که تا به امروز در قالب تنش‌های سیاسی و اجتماعی خود را نشان می‌دهد و بر سبک تعاملات روزمره و حس تعلق ملی شهروندان افغانستان تأثیر مستقیم دارد.

اعطای امتیاز به روحانیون قبیله

احمدشاه ابدالی، با سپردن تمام محاکم و مساجد به قشر روحانی، آنها را نیز از خود راضی نگه‌داشت و حتی برخی او را پدر و غازی می‌خواند.

حکمرانی قبیله‌ای و بحران مدرنیته

میراث احمدشاه درانی برای سبک زندگی امروز افغانستان، در قالب الگویی از حکمرانی قبیله‌ای متمرکز و تقویت هویت قومی به عنوان محور قدرت، جامعه‌ای را پایه گذاشت که در آن وفاداری‌های محلی بر ملی‌گرایی فراگیر اولویت دارد.

این الگو با تقدم مناسبات نظامی و فتح قلمرویی بر نهادسازی مدنی و توسعه اقتصادی، نه تنها به ناپایداری ساختار دولت و تشدید رقابت‌های قبیله‌ای انجامیده، بلکه با تثبیت الگوی مواجهه دفعی و انعطاف‌ناپذیر با جهان خارج، زمینه‌ساز انزوا و تضعیف روابط بین‌الملل شده است. در نتیجه، این میراث به جای تقویت دیپلماسی و همکاری‌های فرامرزی، به جنگ‌های داخلی مکرر، بی‌ثباتی سیاسی و توسعه‌نیافتگی ساختاری انجامیده که سبک زندگی کنونی در افغانستان را تحت تأثیر خود قرار داده است.

تشدید فقر ساختاری و ناپایداری اقتصادی

میراث اقتصادی احمدشاه درانی را می‌توان در دو بُعد کوتاه‌مدت و بلندمدت بررسی کرد. در دوران حکمرانی او، اقتصاد امپراتوری به‌طور عمده بر درآمدهای ناشی از فتوحات نظامی متکی بود. منابع تاریخی اشاره دارند که وی بلافاصله پس از تثبیت قدرت، با تصرف اموال و مالیات‌هایی که مقامات دورۀ نادرشاه از مناطق مختلف گردآوری کرده بودند، پایه‌های اولیۀ خزانه خود را استوار ساخت. همچنین، حملات پیاپی به سرزمین‌های همجوار به‌ویژه هند، که با غارت ثروت‌های کلانی همراه بود، منبع اصلی تأمین هزینه‌های حکومت از جمله نگهداری سپاه دائمی به شمار می‌رفت.

با این حال، این نظام اقتصادی که بر پایه غنائم جنگی شکل گرفته بود، از بنیان‌های تولیدی و داخلی محروم بود. گزارش‌ها حاکی از آن است که با کاهش توان نظامی و توقف گسترش قلمرو پس از دوره احمدشاه، ساختار اقتصادی امپراتوری به سرعت فروپاشید. این وابستگی به منابع خارجی و بی‌ثباتی ناشی از آن، الگویی را در تاریخ اقتصادی افغانستان تثبیت کرد که در آن ثروت بیش از آنکه از طریق توسعه پایدار کشاورزی، صنعت و تجارت ایجاد شود، از مسیر جنگ و غارت به دست می‌آمد. به باور تحلیلگران، این الگو در درازمدت به تشدید فقر ساختاری و ناپایداری اقتصادی در این سرزمین انجامید.

سیاست خارجی احمدشاه ابدالی

• سیاست خارجی احمدشاه درانی بر پایۀ توسعه‌طلبی نظامی و بهره‌گیری از ضعف همسایگان شکل گرفته بود. در جبهۀ هند، وی با بهره‌گیری از ضعف امپراتوری گورکانی، بارها به پنجاب و دهلی لشکرکشی کرد. او در ۱۱۶۱ق لاهور را تسخیر و حاکم آن را به دهلی گریزاند.. حملات پی در پی او به هند، از جمله تصرف دهلی در ۱۱۶۹ق و نبرد سرنوشت‌ساز پانی‌پت در ۱۱۷۴ق که به شکست سنگین مراته‌ها انجامید، موجب تضعیف شدید ساختار سیاسی هند و در نهایت زمینه‌ساز نفوذ استعمار بریتانیا شد.
• در جبهۀ ایران، احمدشاه با استفاده از آشفتگی پس از قتل نادرشاه، به خراسان یورش برد. او در ۱۱۶۷ق هرات را محاصره کرد و پس از شکست سپاه شاهرخ در تربت جام، بر این شهر چیره شد. سپس با محاصرۀ مشهد، شاهرخ را وادار به پرداخت غرامت و ضرب سکه به نام خود کرد. سیاست او در قبال ایران، ترکیبی از تهاجم نظامی و انعطاف دیپلماتیک بود؛ به‌گونه‌ای که با وجود اشغال نواحی مهمی مانند هرات و مشهد، حاکمیت محلی شاهرخ را در ازای پرداخت مالیات و به رسمیت شناختن حاکمیت خود حفظ کرد. همچنین، برای تثبیت موقعیت خود در مرزهای غربی، در ۱۱۷۵ق پسرش تیمور را به حکومت هرات منصوب‌کرد.
• در بعد دیپلماتیک، احمدشاه با بریتانیا و عثمانی ارتباط داشت، اما بریتانیا با وجود نظارت بر اقدامات او، به‌دلیل قدرت نظامی‌اش، رویکردی محتاطانه در پیش گرفته بود.
• احمدشاه، دو بار به‌سمت ترکستان در آسیای میانه لشکر کشیده است که در حملۀ اول به‌سرکردگی شاه‌ولی خان، ولایات ترکستان را تصرف کرد و در حملۀ دوم، در کنار سرکوب شورشیان شمال، با شاه بخارا صلح کرده، با تعیین حدفاصل دو کشور، خرقۀ شریف منصوب به ‌پیامبر ‌اسلام را به قندهار آورد.

دست آوردهای مهم احمدشاه ابدالی

• دستاوردهای سیاسی: وی با مهار خلأ قدرت پس از نادرشاه، نخستین حکومت متمرکز افغانی را بنیان نهاد و با انتخاب قندهار به‌عنوان پایتخت و ایجاد تشکیلات دیوانی، زمینه‌های اولیۀ یک دولت ملی را پیریزی کرد.
• دستاوردهای نظامی: ایجاد یک سپاه دائمی و منظم، مستقل از نیروهای قبیله‌ای، از نوآوری‌های او بود که امکان فتوحات گسترده در هند و ایجاد یک امپراتوری وسیع را فراهم کرد.
• دستاوردهای اجتماعی-فرهنگی: ارتقای جایگاه قبیله ابدالی (درانی) به‌عنوان هستۀ مرکزی قدرت، توجه به آبادانی (مانند بنای شهر احمدشاهی)، و ترویج زبان پشتو از طریق سرودن شعر، از اقدامات اثرگذار او بود.
• دوران حکمرانی احمدشاه درانی و جانشین وی تیمورشاه که به مدت چهل و پنج سال به طول انجامید، دوره‌ای شاخص از امنیت و ثبات نسبی داخلی در افغانستان بود. این آرامش و ثبات سیاسی، بستری مساعد برای رونق فعالیت‌های هنری و ادبی فراهم کرد.
• در این دوره، شاهد رشد و توسعۀ قابل توجه صنایع دستی سنتی از جمله نگارگری، صنایع چوب، فرش‌بافی، سطونجی، نمدسازی و به‌ویژه نساجی ابریشم بوده‌ایم. علاوه‌بر این، هنر تفاشی (خاتم‌کاری یا منبت‌کاری) نیز در دربار شاهان از جایگاه و اهمیت ویژه‌ای برخوردار شد.

با این حال، این دستاوردها به‌طور عمده کوتاه‌مدت و وابسته به شخص او بودند. تمرکز قدرت بر ساختار قبیله‌ای و عدم نهادسازی پایدار، باعث شد پس از درگذشت وی، رقابت‌های داخلی بازسازی شود و قلمرو وسیع او به سرعت از هم بپاشد. وابستگی اقتصاد حکومت به غنائم جنگی نیز الگویی ناپایدار را ایجاد کرد که با توقف فتوحات، بنیان اقتصادی حکومت متزلزل شد.

قوانین و ساختار اجتماعی در زمان احمدشاه ابدالی

ساختار حکومتی

احمدشاه برای ادارۀ قلمرو گسترده خود تشکیلات دیوانی مشابه دیوانسالاری نادرشاه افشار را در قندهار پی ریخت. این ساختار شامل وزیر اعظم (اشرف‌الوزراء) در رأس و دیوان‌های تخصصی مانند دیوان انشا، داروغگی و ایشیک آقاسی باشی می‌شد. همچنین دیوان اعلی به ریاست دیوان‌بیگی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای حکومتی فعالیت می‌کرد.

ساختار اجتماعی و اقتصادی

ساختار اجتماعی بر پایۀ نظام ارباب-رعیتی و تیولداری استوار بود که در آن احمدشاه به رؤسای قبایل در ازای دریافت سرباز، زمین اعطا می‌کرد. همچنین سیستم مالیاتی تبعیض‌آمیز به گونه‌ای اجرا می‌شد که قبایل درانی از معافیت‌ها و تخفیف‌های مالیاتی برخوردار بودند، در حالی که سایر اقوام مانند تاجیکان و هزاره‌ها تحت فشار مالیاتی بیشتری قرار داشتند.

ساختار نظامی

سپاه به دو بخش تقسیم می‌شد:

1. سربازان قبیله‌ای که از سوی سران قبایل ارائه می‌شدند

2. سپاه دائمی (قول اردو) که به‌طور مستیم از دولت مرکزی حقوق دریافت می‌کردند و شامل سربازان خارجی نیز می‌شدند.

ساختار قضایی

بر اساس شواهد، عرف‌های قبیله‌ای (پشتونوالی) همراه با احکام شریعت‌‌‌ اساس نظام قضایی را تشکیل می‌دادند. مورخان اشاره کرده‌اند که احمدشاه قوانین و ضوابطی بر اساس عرف جامعۀ پشتون و مذهب اهل‌سنت در جامعه وضع کرد و در رواج آنها کوشید.

تأثیر احمدشاه ابدالی بر سبک زندگی در افغانستان

• اقدامات احمدشاه درانی تأثیرات ماندگاری بر سبک زندگی مردم در دوران خود و الگوهای اجتماعی افغانستان معاصر بر جای گذاشت. در دوران حکمرانی او، ایجاد نخستین حکومت متمرکز با تشکیلات دیوانی منظم سبک زندگی مبتنی بر وفاداری‌های قبیله‌ای را تا حدی به سمت نظم دولتی سوق داد. از سوی دیگر، سیاست‌های مالیاتی تبعیض‌آمیز که به موجب آن زمین‌های قندهار میان قبیله درانی تقسیم شد باعث شکل‌گیری شکاف طبقاتی پایدار و محرومیت سایر اقوام از منابع اقتصادی شد، الگویی که در سبک زندگی امروز افغانستان نیز در قالب نابرابری‌های قومی تداوم یافته است.
• در بعد فرهنگی،‌ اهتمام وی به سرودن شعر به زبان پشتو و ترویج این زبان نه تنها هویت قومی پشتون را تقویت کرد، بلکه سبک زندگی فرهنگی مبتنی بر برتری یک زبان و قوم خاص را نهادینه نمود. همچنین احداث شهر جدید احمدشاهی و ایجاد بازارها و کاروانسراها اگرچه به رونق تجاری موقت انجامید، اما به‌دلیل وابستگی اقتصاد به غنائم جنگی نتوانست زیرساخت پایدار برای سبک زندگی شهری فراهم کند.
• ‌از‌دیگر‌ سوی‌‌ تقدم مناسبات نظامی بر نهادسازی مدنی در دوران او، الگویی را بنیان نهاد که در آن سبک زندگی جوامع همواره تحت تأثیر بی‌ثباتی سیاسی و رقابت‌های قبیله‌ای قرار گرفته است. این میراث تا به امروز در قالب اولویت مناسک قومی بر هویت ملی در سبک زندگی اجتماعی افغانستان مشهود است.

سبک زندگی زنان

• حکومت قبیله‌ای پدرسالار: اساس قدرت احمدشاه بر پایۀ اتحاد قبایل پشتون (درانی) استوار بود که ساختاری به‌طور عمیق پدرسالار داشت. در چنین سیستم‌هایی، قانون عرفی قبیله‌ای (پشتونوالی) بر زندگی اجتماعی حاکم بود که در آن نقش زن اغلب محدود به حوزه‌ی خصوصی (خانه) و کارکردهای زیستی (تولیدمثل) و اقتصادی (کار در خانه و کشاورزی) است. حقوقی مانند مالکیت، ارث و انتخاب همسر به‌طور معمول تحت کنترل مردان خانواده بود.
• تمرکز بر مناسبات نظامی: از آنجا که «روزگار سلطنت احمدشاه درانی بیشتر به جنگ و لشکرکشی می‌گذشت» جامعه به‌طور کلی حول محور ارزش‌های مردانه‌ای مانند جنگاوری، شجاعت و وفاداری قبیله‌ای سازمان یافته بود. در چنین فضایی، زنان به‌طور سیستماتیک از عرصۀ عمومی، سیاست و آموزش رسمی کنار گذاشته می‌شدند، زیرا این فضاها در انحصار مردان و در خدمت اهداف نظامی-حکومتی بود.
• هویت وابسته: هویت اجتماعی زنان به‌طور عمده از طریق مردان خانواده (پدر، همسر، برادر) تعریف می‌شد. برای مثال ازدواج پسر احمدشاه با دختر عالمگیر دوم نیز نشان می‌دهد که زنان گاهی به‌عنوان ابزاری برای اتحادهای سیاسی و قبیله‌ای مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

دیدگاه دیگران نسبت به احمدشاه ابدالی

دیدگاه اقوام غیرپشتون

اقوام غیرپشتون مانند تاجیکان، هزاره‌ها و ازبک‌ها، حکومت احمدشاه را مبتنی بر تبعیض سیستماتیک می‌دیدند. سیاست‌های مالیاتی او که به موجب آن مالیات‌های سنگین‌تری از غیرپشتون‌ها گرفته می‌شد، شکاف اقتصادی عمیقی ایجاد کرده بود. از سوی دیگر، انحصار قدرت در دست قبیله درانی و اعطای امتیازات ویژه به آنان، احساس محرومیت و ناعدالتی را در میان دیگر اقوام تقویت می‌کرد. این نگاه، حاکمیت او را نه به‌عنوان یک دولت ملی، بلکه به مثابۀ سلطۀ قومی خاص تفسیر می‌کرد.

کشور هند

هندیان احمدشاه را فاتحی بیرحم و غارتگر می‌پنداشتند که بارها به سرزمین آنان یورش برد. لشکرکشی‌های مکرر او به هند از جمله غارت دهلی و قتل‌عام سیک‌ها در پنجاب خاطره‌ای تلخ در اذهان عمومی به جای گذاشت. افزون بر این، اخذ مالیات‌های سنگین و غرامت از حکام محلی، اقتصاد منطقه را تحت فشار قرار داده بود. این اقدامات سبب شد تا حاکمیت او در هند به‌عنوان دورانی از خشونت و ستم تلقی شود.

کشور‌‌ ایران

ایرانیان به‌‎ویژه ساکنان خراسان، احمدشاه را حاکمی مهاجم و تهدیدی برای تمامیت ارضی ایران می‌دانستند. این نگرش ناشی از لشکرکشی‌های پیاپی او به خراسان بود که با کشتار و غارت همراه می‌شد؛ از جمله حملات متعدد به مشهد که با «کشتاری سخت» و «غارت» شهرها همراه بود. همچنین، وادار کردن شاهرخ به پرداخت غرامت و ضرب سکه به نام خود، رویکردی تحقیرآمیز نسبت به حکومت ایران قلمداد می‌شد. تصرف مناطقی مانند هرات که برای ایران دارای اهمیت راهبردی بود، بر این دیدگاه منفی تأکید داشت.

قدرت‌های خارجی

قدرت‌های خارجی به ویژه بریتانیا، احمدشاه را حاکمی مقتدر اما قابل مدیریت ارزیابی می‌کردند. بریتانیا با وجود «نظارت دقیق» بر اقدامات او، رویکردی «محتاطانه و دوراندیش» در پیش گرفته بود.

درگذشت احمدشاه ابدالی

احمدشاه درانی در ۲۰ رجب ۱۱۸۶ قمری در شهر قندهار درگذشت. دوران پادشاهی وی ۲۵ سال به طول انجامید و در زمان مرگ ۵۱ سال داشت. وفات او همزمان با افول تدریجی قدرت امپراتوری درانی بود.

آرامگاه احمدشاه درانی 

آرامگاه احمدشاه درانی درباغ روضه، کنار خرقۀ شریف در قندهار که به «مرقد احمد شاه بابا» معروف است، از مهم‌ترین بناهای تاریخی افغانستان محسوب می‌شود. این مکان به‌عنوان یادمان بنیان‌گذار امپراتوری درانی، دارای ارزش نمادین و تاریخی است. معماری آن تلفیقی از سبک‌های اسلامی و محلی است و به‌عنوان یک جاذبۀ فرهنگی و گردشگری مورد توجه قرار دارد.

خانه تاریخی احمدشاه ابدالی

خانۀ تاریخی احمدشاه ابدالی واقع در قندهار، با قدمتی نزدیک به ۳۰۰ سال، از آثار مهم فرهنگی افغانستان به شمار می‌رود. این بنا در سال‌های اخیر با خطر ویرانی مواجه شده و بخش‌هایی از آن تخریب شده است.

آثار احمدشاه ابدالی

احمد شاه، به‌رغم آن‌که در طول دورۀ سلطنت خود به‌امور نظامی و جنگی مصروف بود، از خود دیوان شعری به‌ زبان پشتو با عنوان «هرا» به‌یادگار گذاشته است.

محبوبیت احمدشاه ابدالی

احمدشاه ابدالی، در میان گروه قومی پشتون به ویژه قبیلۀ درانی محبوبیت زیاد دارد و به «احمدشاه بابا» معروف است و او را بنیان‌گذار افغانستان فعلی می‌دانند و مورد توجه خاص شاعران و تحلیل‌گران آنها قرار گرفته است.

احمدشاه درانی در ادبیات

احمدشاه درانی به‌دلیل بنیانگذاری کشور افغانستان و فتوحات خود در شبه‌قاره هند، مورد ستایش گرفته و برخی از شعرا درابارۀ او شعر سروده‌اند. برای مثال اقبال لاهوری‌‌ در وصف وی سروده است:

تربت آن خسرو روشن ضمیر

از ضمیرش ملتی صورت پذیر

گنبد او را حرم داند سپهر

با فروغ از طوف او سیمای مهر

مثل فاتح آن امیر صف شکن

سکه ئی زد هم به اقلیم سخن

ملتی را داد ذوق جستجو

قدسیان تسبیح خوان بر خاک او

از دل و دست گهر ریزی که داشت

سلطنت ها برد و بی پروا گذاشت

نکته سنج و عارف و شمشیر زن

روح پاکش با من آمد در سخن

گفت می دانم مقام تو کجاست

نغمهٔ تو خاکیان را کیمیاست

خشت و سنگ از فیض تو دارای دل

روشن از گفتار تو سینای دل

پیش ما ای آشنای کوی دوست

یک نفس بنشین که داری بوی دوست

ایخوش آن کو از خودی آئینه ساخت

وندر آن آئینه عالم را شناخت

پیر گردید این زمین و این سپهر

ماه کور از کور چشمیهای مهر

گرمی هنگامه ئی می بایدش

تا نخستین رنگ و بو باز آیدش

بندهٔ مؤمن سرافیلی کند

بانگ او هر کهنه را برهم زند

ای ترا حق داد جان ناشکیب

تو ز سر ملک و دین داری نصیب

فاش گو با پور نادر فاش گوی

باطن خود را به ظاهر فاش گوی

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• «احمدشاه درانی؛ سیاست‌مدار شاعرپیشه که مهمان مازندرانی‌ها شد»، وب‌سایت فارس افغانستان، تاریخ درج‌ مطلب: 9 دی 1394ش.
• «از احمدشاه ابدالی تا عبدالرحمن»، وبلاگ خراسان‌زمین، تاریخ درج مطلب: 28 آذر 1390ش.
• استرابادی، محمدمهدی، جهانگشای نادری، به کوشش عبدالله انوار، تهران، 1341ش.
• حسینی، محمود، تاریخ احمد شاهی، چ تصویری، به کوشش دوستمراد سید مرادوف، مسکو، 1974م.
• رفیعی‌راد، رضا و اکرمی، حسن، «تحلیل تاریخی نقاشان افغانستان از دوران ماقبل تاریخ تا آغاز اصلاحات امانی»، مجلۀ هنر و تمدن شرق، شمارۀ ۳۸، ۱۴۰۱ش.
• «روایت دیگر از زندگی احمدشاه بابا»، شبکۀ اطلاع رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 27خرداد 1394ش.
• سلطان محمدخان، تاریخ سلطانی، بمبئی، 1298ق.
• سمیعی، محمد، «احمدشاه درانی»، وب‌سایت مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 خرداد 1399ش.
• سهایی، عبدالحمید، «تشکیلات دربار احمدشاه بابا به اصطلاحات امروز»، عرفان، کابل، شمارۀ 9-12، 1350ش.
• غبار، میر غلام محمد، افغانستان در مسیر تاریخ، نسخۀ دیجیتالی، کابل، انتشارات محسن، بهار 1391ش.
• فرهنگ، میرمحمدصدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، ویرجینیا، امریکن سپیدی، قوس (آذر) 1367ش.
• قدوسی، محمدحسین، نادرنامه، مشهد، 1339ش.
• کاتب، فیض‌محمد، سراج التواریخ، ج اول، کابل، مطبعۀ حروفی دارالسلطنه، 1331ش.
• گانکوفسکی، یو. و.، «لشکر و نظام لشکری شاهان درانی»، ترجمۀ محمد صدیق طرزی،‌‌ مجلۀ آریانا، شمارۀ ۲-۳، 1343ش.
• محمدی، محمدامیر، «احمدشاه درانی و نقش خانوادۀ آن در ادبیات افغانستان»، وبلاگ محمدامیر محمدی ابلاغ، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1397ش.
• «مقبره و زیارت احمدشاه بابا»، وبلاگ انار افغانستان، تاریخ بازدید: 16 اردیبهشت 1402ش.
• مصباح‌زاده، محمدباقر، تاریخ سیاسی مختصر افغانستان، مرکز پژوهش‌های آفتاب، 1388ش.
• «مستندی از سرگذشت احمد شاه ابدالی در قندهار»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ درج مطلب: ۸ شهریور ۱۴۰۴ش.
• موسوی دالینی، جواد، «واکاوی عمل‌کرد سیاسی – نظامی احمدشاه درانی و پیامدهای آن»، فصل‌نامۀ علمی – پژوهشی پژوهش‌نامۀ تاریخ اسلام، شمارۀ ۱۷، 1394ش.
• «نگرانی‌ها برای ویرانی خانه تاریخی احمدشاه ابدالی در قندهار»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ درج مطلب: ۱۷ اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
• وکیلی فوفلزایی، عزیزالدین، تیمورشاه درانی، کابل، 1346ش.
• ‌Ahmad Shah Durrani New World Encyclopedia
• Dupree, Louis, Afghanistan, New Jersey, 1973
• Sinha, N. K., «The Durrani Menace and the British North-West Frontier Problem in the Eighteenth Century», The Indian Historical Quarterly, Delhi, 1985, vol. X