پیش‌نویس:بودیزم

مجسمه برنزی بزرگ بودا، تیان تان، که با نام بودای بزرگ نیز شناخته می‌شود، جزیره لانتائو در هنگ کنگ

بودیزم؛ از کهن‌ترین ادیان جهان.

بودیزم، از کهن‌ترین و بزرگ‌ترین آیین‌های جهان است که در قارهٔ آسیا پیروان بسیاری دارد. این آیین که در حدود سدهٔ ۶ قبل از میلاد، با تعلیمات بودا در هند به‌ظهور رسید، در فرهنگ و تمدن اسلامی به‌ویژه در مناطقی که سابقه بودایی داشته‌اند، تأثیراتی نهاده است.

مفهوم‌شناسی

بودیزم، به پیروان آیین «بودا» اطلاق می‌شود و واژهٔ بودا از ریشهٔ «بودها» در سانسکریت، به‌معنی بیدار، آگاه، باهوش، زرنگ و خردمند گرفته شده است.

ظهور بودیزیم

آیین بودا، در حدود سدهٔ ۶ قبل از میلاد، با تعلیمات و تبلیغ بودا ابتدا در هند به‌وجود آمد و طی چند سدهٔ در مناطق اطراف هند، به‌ویژه در شمال آن گسترش سریع پیدا کرد. بودا در ۲۹ سالگی با مشاهده چهار منظره پیر سالخورده، مریض درمانده، جنازه و راهب قصر پدر، همسر و تنها فرزند خود را ترک کرد، موی سر خود را تراشید، لباس راهبان هندو را پوشید و شش سال به ریاضت پرداخت و سرانجام در زیر درختی که بعدها آن را درخت بودْهی (درخت بیداری و روشنایی) نامیدند، به‌مقام بودایی (روشن‌بینی) رسید. بعد از این رویداد، بودا شاگردان خود را به اطراف فرستاد و به تبلیع آیین خود پرداخت. بسیاری از خویشاوندان بودا، از جمله پسر عموی او «آناندا» که از شاگردان برجسته بودا بود، به وی پیوستند. شایگان، ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۱۳۴–۱۳۶.

بنیان‌گذار

آیین بودیزم را بودا به‌وجود آورد. وی در حدود سال ۵۶۰ق. م در هند متولد شد و به طبقهٔ امرا و نجیبان هندی تعلق داشت؛ او پس از ۴۵ سال تعلیم، در هشتادسالگی درگذشت.

آموزه‌ها

الف) مهم‌ترین اعتقادات

1. نفی وجود خدا به‌عنوان موجود ازلی و ابدی؛
2. نفی وجود روح به‌عنوان عنصری مجرد و جاودان؛
3. اعتقاد به قانون بازگشت روح و تناسخ.

ب) چهار حقیقت مقدس

1. وجود، توأم با رنج است؛
2. منشأ رنج، امیال نفسانی است؛
3. رفع رنج با سرکوبی امیال، ممکن است؛
4. طریق دفع رنج، اعتدال است.

ج) اصول اخلاقی

1. موجودات زنده را نباید کشت؛
2. مال دیگران را نباید تصاحب کرد؛
3. زن دیگری را نباید تصاحب کرد؛
4. نباید دروغ گفت؛
5. نوشیدنی‌های مست‌کننده نباید نوشید؛
6. از پرخوری باید اجتناب کرد؛
7. باید از لهو و لعب دوری کرد؛
8. نباید از زیور و عطر و آرایش استفاده کرد؛
9. نباید در بستر نرم خوابید؛
10. نباید از کسی پول پذیرفت.

تحولات تاریخی

۱. رشد و گسترش

گسترش بودیزم در خارج از هند با تلاش آشوکا (برجسته‌ترین پادشاه سلسلهٔ موریایی هند) با فرستادن مبلغان و ساختن معابد و استوپه‌های بسیار در نقاط مختلف، آغاز شد. بعد از آن، حکومت کانیشکای اول، مشهورترین فرمانروای کوشانی، در قرن اول و دوم میلادی، عصر تازه‌ای در پیشرفت این آیین به‌وجود آورد. کوشانی‌ها که به‌زبان بلخی سخن می‌گفتند، کنترل جاده اصلی و مهم از «تیکسلا» (در نزدیکی پیشاور پاکستان) تا بلخ و از آنجا تا تِرمِذ را در دست داشتند و از طریق این جاده آیین بودا به آسیای میانه رسید. در طول این جاده تا شرق بقایایی از استوپه‌ها، کتیبه‌ها و مجسمه‌های بودایی متعلق به دوره کوشانی یافت شده است. سرانجام، آیین بودا از هندوستان رخت بربست اما در خارج از این سرزمین همچنان به حیات خود ادامه داد.

۲. دوران افول

با روی کار آمدن ساسانیان که خود را مدافعان دین زرتشتی می‌دانستند بوداییان در ایران قدیم مانند مانویان و مسیحیان مورد تعقیب و آزار قرار گرفتند و بسیاری از معابد آنان در آتش سوخت اما از بین نرفت. در نخستین سده‌های ورود اسلام به ایران، بوداییان همچنان در بامیان و بلخ فعال بودند. حملهٔ هون‌های سفید یا هپتالیان (هیاطله) به قندهار و نواحی مرکزی هند در حدود سال ۴۴۰م و پس از آن اشغال این سرزمین‌ها توسط ترک‌ها نیز از جمله عواملی بود که حضور بوداییان در این مناطق را محدودتر ساخت. با ظهور و گسترش اسلام به سمت شرق، آیین بودایی در معرض زوال قرار گرفت. در سده‌های نخست هجری مجسمه‌های بودا سوزانیده، و بیشتر معابد بودایی تخریب و به‌جای آنها مساجد بنا شد.

۳. گسترش مجدد

تصویر معبد غار داشکسن، که با نام غار اژدها نیز شناخته می‌شود، واقع در نزدیکی سلطانیه در استان زنجان، ایران

بعد از از ۳۰۰ سال و با اشغال ایران توسط مغولان در سدهٔ سیزدهم میلادی آیین بودایی بار دیگر به فلات ایران راه یافت. در این دوران حکمرانان مغول معابد بودایی متعددی را در نقاط مختلف ایران ساختند و شمار زیادی از روحانیان بودایی را به‌ویژه از تبت آوردند و در این معابد جای دادند. این روحانیان در دستگاه حکومتی از نفوذ بالایی برخوردار بودند و بر تصمیم‌گیری‌های حاکمان مغول تأثیر می‌گذاشتند.

۴. وضعیت امروزی در جهان

بودیزم امروزه در قالب چندین مکتب زنده در سراسر جهان فعال است و پیروان زیاد در سراسر جهان دارد. از جمله، مکتب ترواده بیشتر در سری‌لانکا، برمه، کامبوج و تایلند و مکتب مهایانه در تبت، کره، چین و ژاپن رواج دارد. مکتب مهایانه که اکثریت بوداییان را شامل می‌شود، علاوه بر آسیا در اروپا و آمریکای شمالی گسترش یافته و به‌ویژه از مکتب ذن (یکی از شاخه‌های مهایانه در چین و ژاپن) در این دو قاره استقبال فراوانی شده است. بوداییان مکتب ترواده با تشکیل گردهمایی‌های جهانی که در سال ۱۹۵۶م پایه‌گذاری شد، سعی در اتحاد میان پیروان مکاتب بودایی دارند.

مهم‌ترین اماکن مقدس بودایی

1. محل تولّد بودا در جنوب نپال؛
2. محل به نیروانه رسیدن بودا در شمال شرقی هند در ایالت بیهار؛
3. محل نخستین وعظ بودا (باغ گوزن) در شمال شرقی هند شهر بنارس؛
4. محل مرگ بودا در شمال شرقی هند ایالت اوتّرپرادش؛
5. زیارتگاه‌های بودایی منحصر در سرزمین پیدایش آیین بودا نیست، بلکه تمام کشورهایی که آیین بودا در آن رواج دارد، زیارتگاه‌های متعددی وجود دارد.

آثار بودایی در افغانستان

۱. صومعه‌های بودایی

هیون تسانگ سیاح چینی از حدود صد صومعهٔ بودایی در شهرهای بلخ، بامیان و کاپیسا نام برده و به‌حضور هزاران راهب در هر یک از آنها اشاره کرده است.

۲. معبد نوبهار

در جنوب غربی بلخ معبدی با نام «نَوه ویهاره» یا «سنگهارامه» به‌معنی صومعهٔ جدید وجود داشته و آن را تنها معبد بودایی در منطقهٔ هندوکش دانسته است که استادان مفسر متون مقدس در آنجا بوده‌اند. در این معبد مجسمه و آثار باقی مانده از بودا ازجمله دندان، جارو و تشت مخصوص تطهیر او نگهداری می‌شده است.

۳. بودای بامیان

طاقچه خالی یکی از بوداهای بامیان در افغانستان

دو تندیس عظیم بودا در بامیان به نام‌های «سرخ بت» و «خنگ بت» که در دل صخره تراشیده شده‌اند. هیون تسانگ مراسمی را که زائران بودایی نقاط مختلف در مقابل این دو بت اجرا می‌کردند، نیز وصف کرده است. این دو بت در زبان محلی به‌نام‌های «صلصال» و «شَهْ‌مامه» یاد می‌شوند. یک مجسمهٔ بودا در درهٔ کَکْرَک ولایت بامیان نیز وجود دارد.

۴. نقاشی‌ها

نقاشی‌های زیادی در برخی از غارهای بامیان وجود داشت که از نمونه‌های کهن نقاشی‌های بودایی محسوب می‌شود.

۵ استوپه‌های مختلف

استوپه‌های مختلفدر ولایت (استان) میدان وَرْدَک، «استوپه دره» در ولایت پروان، «شهرک باستانی بودایی» در مس عینک ولایت لوگر و «تخت رستم» در ولایت بلخ.

۶. کتیبه‌های بودایی

کتیبه‌های بوداییِ یافت شده در «قراتپه» در مرز میان افغانستان و تاجیکستان نیز از آثار مهم بودایی در افغانستان است.

۷. کتیبه‌های دو زبانه

کتیبه‌های دو زبانهٔ یونانی و آرامی یافت شده در قندهار از مهمرترین آثار بودایی در جنوب افغانستان است.

یادگارهای بودیزم در ادبیات فارسی

۱. ستایش بودا

ستایش از بودا و ذکر یادگارهای بودایی در ادبیات فارسی دیده می‌شود؛ برای مثال «عنصری بلخی» داستان «صَنَمَیِ البامیان» ابوریحان بیرونی را، که داستان دو بت بامیان (سرخ بت و خنگ بت) است، به فارسی منظوم ساخته است. خاقانی نیز در اشعار خود از این دو بت بزرگ یاد می‌کند.

۲. نمادپردازی ادبی

«بُت» در ادب فارسی صوفیه و غیرصوفیه بارها به‌عنوان نمادی از «زیبایی آرمانی» به‌کار رفته و برخی از پژوهشگران معتقداند که بت، از نام بودا و تصویر بت‌های بودایی گرفته شده است.

بودیزم و تصوف اسلامی

توجه آیین بودا به فقر، زهد و ریاضت که نتیجهٔ آن از بین بردن خودخواهی است، شباهت‌هایی میان عارف و صوفی مسلمان با زاهد بودایی به وجود آورده است. برخی از محققان معتقدند که از این شباهت‌ها می‌تواند نشانه تأثیر این بودیزم بر تصوف اسلامی باشد.

تأثیر آثار بودیزم بر گردشگری

آثار مختلف بودیزم در کشورهای مختلف اسلامی و هند باعث رونق گردشگری و رونق اقتصادی و ارزآوری در این کشورها شده است. برای مثال در افغانستان هرساله هزاران گردشگر و باستان‌شناس خارجی از آثار بودایی به‌ویژه بت‌های بامیان و معبد نوبهار بلخ، دیدن می‌کنند.

بودیزم و آزار مسلمانان در میانمار

با اینکه در اصول اخلاقی بودیزم به ممنوعیت کشتن موجود زنده و حرمت تصاحب اموال مردم تأکید شده است، اما در دو دههٔ اخیر، پیروان تندرو آیین بودیزم در کشور میانمار، دست به خشونت و اذیت و آزار مسلمانان زده‌اند به‌طوری که سبک زندگی مسلمانان این کشور بر اثر کشتار، مهاجرت و نبود امنیت، دچار تحول اساسی شده است.

منابع

• «تجمع بودایی‌های تندرو میانمار علیه مسلمانان روهینگیا»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ تیر ۱۳۹۵ش.
• ثبوت، اکبر، «بودا»، وب‌سایت دانشنامهٔ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۳ش.
• خاوری، جواد، شگفتی‌های بامیان واقعیت یا افسانه، تهران، عرفان، ۱۳۹۶ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۷ فروردین ۱۴۰۲ش.
• زرین‌کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۹ش.
• شاله، فلیسین، تاریخ مختصر ادیان بزرگ، ترجمة منوچهر خدایار محبی، تهران ۱۳۴۶ش.
• شایگان، داریوش، ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، تهران، فرزان روز، ۱۳۶۲ش.
• «عقاید، اخلاق و آداب آیین بودا»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۲۱ اسفند ۱۳۹۱ش.
• فلاحتی موحد، مریم، «بودایی، آیین»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۴ تیر ۱۳۹۹ش.
• مجتبایی، فتح‌الله، «ایران و هند در دورهٔ ساسانی»، نشریهٔ انجمن فرهنگ ایران باستان، سال هفدهم، ش۲۰، ۱۳۵۸ش.