پیش‌نویس:آیین‌های وفات شیعیان افغانستان

آیین‌های وفات شیعیان افغانستان؛ تشریفات و آداب و رسوم وفات در مناطق شیعه‌نشین افغانستان.

آیین‌های وفات، در برخی از مناطق افغانستان که بیشترین ساکنان آن را مسلمانان شیعۀ دوازده امامی تشکیل می‌دهند، دارای تشریفات و آداب و رسوم خاصی است که بر بنیان آموزه‌های دینی استوار شده و قرن‌ها در میان مردم آن دیار رایج بوده است.‌‌‌

این آیین متشکل از عناصری همچون حلالیت‌طلبی پیش از مرگ، وصیتنامه‌نویسی، تلقین شهادتین در حالت احتضار، غسل و تکفین بر اساس احکام اسلامی، تشییع جنازه با ذکر «لا اله الا الله»، اقامه نماز میت، تدفین با قرار دادن مهری از خاک کربلا، و برگزاری مراسمی چون شام کله‌گیری، فاتحه، چهلم، خیرات و عید مرده‌ها است. این مجموعه منسک پیچیده، کارکردهای دینی، اجتماعی و فرهنگی عمیقی را در جامعه شیعی افغانستان ایفا می‌کند.

اهمیت و جایگاه آیین‌های وفات شیعیان افغانستان

آیین‌های تدفین و سوگواری در میان شیعیان افغانستان، به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از سبک زندگی و فرهنگ دینی آنان، دارای جایگاهی عمیق و چندبعدی است. این آیین‌ها که بر اساس آموزه‌های اسلامی و باورهای مذهبی شکل گرفته‌، نه‌تنها عملکردی مذهبی دارد، بلکه به‌عنوان ابزاری برای حفظ انسجام اجتماعی، تقویت همبستگی خانوادگی و انتقال ارزش‌های فرهنگی نسل‌ها عمل می‌کند.

کارکرد دینی و معنوی 

این آیین‌ها با تأکید بر مفاهیمی چون حلالیت‌طلبی، تلقین شهادتین، غسل و تکفین و نماز میت، به عنوان وسیله‌ای برای طلب آمرزش و رحمت الهی برای متوفی تلقی می‌شوند. مراسمی مانند تلقین در قبر و خیرات (نظیر ذبح گوسفند یا گاو) با هدف انتقال پاداش معنوی به متوفی انجام می‌شوند.

آداب و رسوم تدفین نقش بسزایی در ترویج مفاهیم دینی ایفا می‌کنند. به ویژه، فرهنگ حلالیت‌طلبی که در آن فرد در آستانۀ مرگ از دوستان و آشنایان طلب بخشش می‌کند، نه تنها به تصفیه روابط اجتماعی کمک می‌کند، بلکه افراد را به حلال زندگی‌کردن در طول عمر ترغیب می‌کند. این عمل، که ریشه در آموزه‌های اسلامی دارد، جامعه را به سمت مسئولیت‌پذیری اخلاقی و پاک‌سازی دل‌ها از کینه و کدورت سوق می‌دهد. همچنین، آیین‌هایی مانند وصیت و محاسبات مالی، بستگان میت را به رعایت احکام دینی در طول زندگی و آمادگی برای مرگ آگاهانه تشویق می‌کند.

کارکرد اجتماعی و همبستگی‌بخش 

آیین‌هایی مانند شام کله‌گیری، مراسم فاتحه و روی‌شویی، موجب گردهمایی جامعه محلی در اطراف خانوادۀ داغدار شده و با ارائۀ حمایت عاطفی و مادی، به کاهش بار مصیبت کمک می‌کنند. کمک‌های نقدی و غیرنقدی (مانند اهدای گندم، آرد یا پول) نیز نمادی از همبستگی اجتماعی است.

تداوم فرهنگی و هویتی

برخی رسوم مانند روشن کردن‌آتش بر سر قبر (که ریشه در باورهای پیش از اسلام دارد) یا پای‌جدابا و عید مرده‌ها، نشان‌دهندۀ تلفیق عناصر فرهنگی کهن با معانی اسلامی است. این آیین‌ها به‌عنوان میراث فرهنگی، هویت جمعی شیعیان را تقویت می‌کنند.

سازماندهی زندگی فردی و جمعی

آیین‌هایی مانند وصیت، محاسبه خمس مؤونه و قضای نماز و روزه متوفی، نشان‌دهندۀ نظم دینی در مدیریت امور مالی و عبادی پس از مرگ بوده و بازتابی از مسئولیت‌پذیری فردی و جمعی در چارچوب احکام اسلامی است.

آیین‌های پیش از مرگ

وصیت

در عرف شیعیان افغانستان، به‌طور معمول پسر بزرگ و در نبود آن دختر بزرگ، برادر بزرگ و سایر نزدیکان یا یکی از اهالی، به‌عنوان وصیّ فرد تعیین می‌شود. سپس وصیت‌نامه شامل سفارش‌هایی جهت مدیریت امور مالی و سایر امورات فرد برای بعد از مرگ، تدوین می‌شود. وصیت‌نامه را ملّای قریه و گاهی اشخاص باسواد محل می‌نویسند.

حلالیت‌طلبی

فردی که احساس می‌کند در مراحل پایانی زندگی، قرار دارد به‌طور معمول در ایام عید و سایر مناسبت‌ها به‌خانه‌های دوستان و نزدیکان می‌رود و از آنها طلب بخشش می‌کند. افرادی که در بستر بیماری افتاده‌اند از کسانی که به عیادت او می‌آیند، درخواست حلالیت می‌کنند. مردم نیز درخواست‌کنندگان را می‌بخشند.

احتضار

شخص را که در حالت جان‌دادن قرار گرفته است، رو به قبله می‌خوابانند و شهادتین (اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمدا رسول الله) را به او تلقین می‌کنند تا تکرار کند. ملّای قریه و اقارب مُحتضَر بر بالین او، ‌دعا و قرآن می‌خوانند. گاهی که جان‌دادن سخت می‌شود، او در جایی ‌که نماز گزارده، می‌خوابانند. در ‌باور مردم، این کار، موجب آمرزش خطاها و جان‌دادن آسان می‌شود.

آیین‌های تجهیز میّت

بعد از جان‌ دادن محتضر، دستان او را به پهلوی او به‌صورت کشیده می‌خوابانند؛ پلک‌های او را با کشیدن دست، روی‌ هم قرار می‌دهند؛ انگشتان شصت پاهای میّت را با پارچه‌ای به‌هم می‌بندند تا پاها حالت خمیدگی پیدا نکنند؛ میت را رو به قبله می‌خوابانند و خانوادۀ محتضر «مخته»های (مرثیه) محلی طولانی و جان‌سوز سر می‌دهند.

غسل میّت

میّت را طبق آموزه‎های دینی به ترتیب با آب سدر، کافور و آب خالص غسل می‌دهند و پیشانی، هر دو کف دست، سر دو انگشت شصت پا و هر دو زانوی او را با کافور آغشته (حنوط) می‌کنند.

تکفین میّت

بعد از غسل، میّت را کفن می‌پوشانند. کفن میّت از پارچه‌های سفید نخی تهیه می‌شود که به‌طور معمول دارای سه تکۀ مجزا از هم است: لُنگ، پیراهن و سرتاسری. کفن را با سوزن نمی‌دوزند، بلکه با بریده‌هایی از همان پارچه بهم می‌دوزند.

تشییع جنازه

اهالی قریه پس از تقسیم وظایف، عده‌ای برای حفر قبر به قبرستان می‌روند و تعداد بیشتری جهت تشییع جنازه در خانۀ متوفی یا مسجد و یا تکیه‌خانه محل، حاضر می‌شوند. میّت را در تابوتی گذارده و با ذکر «لا اله الا الله» به سمت قبرستان مشایعت می‌کنند.

نماز میّت

نماز میّت از آیین‌های الزامی مسلمانان است. نماز میّت را ملای قریه اقامه می‌کند و مردم به‌طور گسترده در آن شرکت می‌کنند. دوستان و نزدیکان میّت، به‌رسم احترام و مساعدت، پارچه‌های گران‌قیمت، لُنگی (عمامه) و کمپل (پتو) روی جنازه می‌اندازند که نزدیکان متوفی آنها را جمع‌آوری کرده و به کسانی‌ که نماز لیلة الدفن و یا قرآن برای متوفی می‌خوانند، اهدا می‌کنند.

کَندن قبر

قبر را به تناسب جسم میّت، حدوداً با عرض نیم متر و طول دو متر می‌کَنند.

دفن میّت

میّت را به‌سوی قبر، سه بار حرکت داده و کم‌کم جهت گذاشتن در داخل قبر آماده می‌کند. او را به پهلو و رو به قبله داخل قبر گذاشته، گونۀ راست او را بر خاک نهاده و مُهری از خاک کربلا نیز رو‌به‌روی او قرار می‌دهند. آخوند قریه داخل قبر شده و «تلقین» که از عقاید ضروری شیعیان دوازده امامی است، برای او می‌خواند و میّت را مانند شخص زنده تکان داده و تفهیم می‌کند. سپس قبر را با سنگ، گل و خاک می‌پوشانند و روی قبر میّت مرد، دو سنگ و روی قبر میّت زن، سه سنگ، به‌صورت عمودی می‌نشانند.

بعد از دفن متوفی، ورثۀ او از مردم برای میّت حلالیت طلبیده و اعلان می‌دارند که اگر طلب و بدهی از متوفی دارد به آنها مراجعه نموده و حق‌شان را استیفا کنند.

آداب سوگواری برای متوفی

شام کَلّه‌گیری

بعد از مراسم تدفین، اهالی قریه، صاحبان مصیبت را تا خانه مشایعت می‌کنند و نزدیکان و همسایگان متوفی از مشایعین پذیرایی می‌کنند و نمی‌گذارند که از مواد خوردنی صاحب مصیبت، مصرف شود.

شب اول و گاهی تا سه شب، اهالی قریه غذا تهیه می‌کنند و در خانۀ مصیبت‌دار جمع شده و در کنار صاحبان مصیبت غذا صرف می‌کنند. این مراسم تحت عنوان شام « کَلگیری/ کَلّه‌گیری» یاد می‌شود.

روشن‌کردن آتش برسر قبر متوفی

از آیین‌های مرسوم شب اول دفن متوفی روشن‌کردن شمع و آتش بر سر قبر متوفی است. این سنت در باور بیشتر مردم برای زنده نگهداشتن یاد و خاطرۀ متوفی است.

مراسم فاتحه

فاتحۀ رسمی متوفی چند روز بعد از دفن متوفی برگزار می‌شود. فاتحه در روزگاران قدیمی‌تر، چندین روز ادامه داشت و هر کس از فوت متوفی مطلع می‌شد به فاتحه می‌آمد و صاحبان مصیبت مجبور بودند مدت‌های طولانی در خانه بمانند و مراسم فاتحه‌گیری را به‌جا آورند. اما امروزه مراسم فاتحه، فقط یک روز و در تکیه‌خانۀ محل برگزار می‌شود. کسانی ‌که در فاتحه اشتراک می‌کنند، همراه با ملّای قریۀ خود در مجلس فاتحه حضور پیدا کرده و ملّای آنها آیاتی از قرآن کریم را قرائت می‌کند و سپس دعا کرده و با خواندن سورۀ فاتحه و توحید، به صاحب مصیبت تسلیت می‌گویند.

برای اجرای مصارف فاتحه گوسفند و یا گاوی را ذبح کرده و از مردم با غذا پذیرایی می‌کنند. امروزه در شهرها و حتی در قریه‌های دوردست مراسم فاتحه به‌دلیل مصارف سنگینی که دارد، بدون غذا برگزار می‌شود. اهدای گوسفند، آرد، گندم، پول نقد، نان پخته شده که به‌نام «گز» یاد می‌شود، از مساعدت‌هایی است که به خانوادۀ متوفی صورت می‌گیرد.

چهلم

در مراسم چهلم، ختم قرآن برگزار می‌کنند. مراسم چهل ممکن است به‌صورت ساده، مختصر و با پختن حلوا، برگزار شده و دوستان متوفی سر مزار متوفی رفته و برای او فاتحه‌ای قرائت کرده و آمرزش طلب کنند.

خیرات

خیرات در افغانستان به‌صورت‌ گوناگون انجام می‌شود. برخی در طول زندگی خود خیرات می‌کنند و بازماندگان متوفی نیز در یک‌سالگی متوفی خیرات می‌کنند. خیرات هزینۀ زیادی لازم دارد که به‌صورت معمول گاو و یا گوسفندانی ذبح و مهمانان زیادی از قریۀ متوفی و قریه‌های هم‌جوار دعوت می‌شوند. اهل هر قریه، همراه ملاامام خود در مراسم خیرات شرکت و برای شادی روح متوفی سورۀ فاتحه و توحید را قرائت می‌کنند.

آیین‌های بعد از مرگ

خُمس مؤونه

محاسبۀ خمس مؤونۀ متوفی از آیین‌های وفات است که بعد از مرگ افراد انجام می‌شود. مخارجی که فرد برای امور زندگی خود و خانوادۀ تحت تکفل خود؛ مانند خوراک، پوشاک، مسکن، اثاث خانه، وسیلۀ نقلیه، کتاب، مسافرت‌های متداول، صدقات، جوایز، نذورات، کفارات، مهمانی‌ها و سایر مخارج یک سال زندگی تدارک می‌کند، مؤونه گفته می‌شود.

بنابر آموزه‌های احکام دینی، مقداری که از مؤونۀ سال متوفی و افراد تحت سرپرستی او اضافه آید، خمس داشته و توسط ملّای قریه، بعد از مرگ متوفی محاسبه می‌شود.

روزه و نماز متوفی

محاسبۀ روزه و نمازهای قضایی متوفی جزء تشریفات بعد از فوت متوفی است که بر اساس وصیت‌نامۀ او انجام می‌شود و اگر وصیتی نداشته باشد، از اعضای خانوادۀ وی می‌پرسند و سپس قضای نماز و روزۀ واجب او را فرزند بزرگ‌تر یا اجیر انجام می‌دهد.

روی‌شویی

روشوی یا روی‌شویی، ضیافتی از سوی نزدیکان و دوستان متوفی است که برای خانواده و بستگان نزدیک متوفی ترتیب داده می‌شود و مهمانان زیادی کنار فامیل متوفی دعوت شده و برای متوفی و اموات درگذشته دعا می‌کنند. روشویی نوعی غم‎شریکی، با خانوادۀ متوفی است تا آنها بعد از فوت عزیز خود احساس تنهایی نکرده و قوت قلب پیدا کنند. مراسم فاتحۀ روشوی هم وجود دارد که برخی از برادران و خواهران دور‌دست متوفی برای او برگزار می‌کنند، این فاتحه محدود و بسیار مختصر برگزار می‌شود.

عید دیدنی

دوستان و آشنایان متوفی اولین عید از اعیاد سه‌گانۀ فطر، قربان و عید نوروز، را در خانۀ او حضور یافته و عید را به آنان تبریک گفته و برای متوفی آرزوی رحمت و بخشش می‌کنند. در این مراسم برخی از عیدکنندگان فاتحه‌ای نیز قرائت می‌کنند و لی برخی تنها به اظهار همدردی اکتفا نموده و عید خوب برای خانواده و غفران الهی برای متوفی آرزو می‌کنند.

پای‌جُدابا

پای‌جدابا، مراسم ویژه‌ای جهت طلب آمرزش برای اموات و درگذشتگان است. در این مراسم اهالی قریه در یکی از روزهای جمعۀ فصل بهار و در بعضی مناطق روز بعد از عید نوروز، بر سر قبور عزیزان خود حاضر شده و برای آمرزش آنان خیرات می‌کنند.

هر خانه به تناسب توان و سلیقۀ خود غذاهایی مانند حلوا، نان مالیده، شیربرنج، شیرروغن، نان‌بُته و قروتی تهیه کرده و سر قبر جد و آبای خود حضور به‌هم می‌رسانند. حاضرین به تناسب ذایقۀ خود می‌توانند هریک از غذاهای نذری را انتخاب کنند. در پایان برای اهل قبور با قرائت قرآن، دعا و خواندن سورۀ فاتحه و توحید، طلب آمرزش می‌کنند.

عید مُرده‌ها

عید مُرده‌ها، از آیین‌های اختصاصی برای یادبود درگذشتگان است. شب بیست‌ونهم ماه ذی‌الحجه و بیست‌ونهم رمضان، به‌نام عید مرده‌ها یاد می‌شود. خانواده‌ها در این شب، غذاهای محلی مانند حلوا، شیر‌برنج، نان‌بُته و شوروا تدارک دیده و مردان قریه را جهت صرف غذا تقسیم‌بندی نموده و به خانه‌ها می‌فرستند. مهمانان بعد از صرف غذا برای درگذشتگان، طلب غفران و آمرزش می‌کنند.

مخته

مردم هزاره که به‌عنوان نماد شیعیان در افغانستان شناخته می‌شوند، از آیین مخته به‌عنوان مرثیه‌ای آیینی در سوگ پهلوانان و شخصیت‌های برجستۀ محلی استفاده می‌کنند. این سوگ‌سروده‌ها به‌طور عمده در مراسم تشییع و تدفین این شخصیت‌ها توسط زنان نزدیک متوفی (همسر، مادر، دختر یا بستگان زن) به‌صورت بداهه خوانده می‌شود.

از مهم‌ترین مصادیق مخته‌های معروف می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مخته گل مامد: مرثیه‌ای حماسی برای گل محمد خان بختیاری که در نبرد با نیروهای بچه سقاو در غزنی کشته شد؛
• مخته فیضوخو (فیض الله خان هزاره): در رثای فیض الله خان که در جنگ با نیروهای انگلیسی به شهادت رسید؛
• مخته نجف بیگ شیرو: برای نجف بیگ شیرو که در یک جنگ قومی کشته شد؛
• مخته فقیر زوار: مرثیه‌ای برای فقیر زوار، مبارز علیه بی‌عدالتی‌های محلی؛
• مخته ملا سبزیلی (سبزعلی): در سوگ ملا سبزعلی که در نبرد با کوچی‌ها کشته شد.

این مخته‌ها به عنوان بخشی از ادبیات شفاهی هزاره‌ها، سینه به سینه نقل شده و در فرهنگ موسیقی محلی نیز بازتاب گسترده‌ای داشته‌اند.

بزرگداشت‌‌ شهدا و عالمان دینی

مردم شیعه افغانستان برای شهدا و عالمان دینی مراسم تشییع و یادبودی با شکوه و گسترده برگزار می‌کنند که نشان‌دهندۀ احترام عمیق و جایگاه ویژه این شخصیت‌ها در جامعه است. برای مثال مراسم تشییع عبدالعلی مزاری که در زمستان ۱۳۴۳ توسط طالبان به‌طور فجیعی کشته شد، به مدت ۱۵ شبانه‌روز به طول انجامید و پیکر وی از غزنی تا مزار شریف بر دوش مردم تشییع شد.

این مراسم، که طولانی‌ترین و باشکوه‌ترین آیین تدفین در تاریخ افغانستان محسوب می‌شود، نمادی از وحدت جامعۀ شیعه بود. بعد از آن نیز هرساله مراسم یادبود وی در شهرهای مختلف جهان برگزار می‌شود.

همچنین، مراسم سالگرد بزرگان دینی مانند قربانعلی محقق کابلی، نخستین مرجع تقلید افغانستانی شیعیان به‌صورت سالانه در شهرهای مختلف افغانستان (از جمله کابل، مزار شریف و بامیان) با حضور گسترده مردم برگزار می‌شود. این مراسم شامل سخنرانی‌ها، ذکر فضایل، خیرات و نوحه‌خوانی است که بر اهمیت تداوم میراث فکری و معنوی این شخصیت‌ها تأکید می‌کند. این آیین‌ها نه تنها بزرگداشت مقام فردی است، بلکه به تقویت هویت جمعی و انسجام جامعه شیعه کمک می‌نماید.

منابع

• آیتی، عبدالقیوم، «سبک رهبری شهید عبدالعلی مزاری»، فصل‌نامۀ عدالت و امید، شماره ۳، اسفند ۱۳۹۷ش.
• جمعی از نویسندگان، غزنی بستر تمدن شرق اسلامی، تهران، عرفان، ۱۳۹۳ش.
• شاهچراغی، سیدعلی، «سه‌گانۀ حیات/ مهیّای سفر»، پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسۀ پزوهشی بنت‌الهدی، تاریخ درج مطلب: 1 ژانویه 2017م.
• شریعتی، حفیظ، فرهنگ شفاهی مردم هزاره، کابل، امیری، 1393ش.
• شیعه‌علی، علی، احکام میّت در فقه مذاهب اسلامی، مجلۀ فروغ وحدت، سال هشتم شمارۀ 30، 1391ش.
• علی‌زاده مالستانی، عزیزالله، نامۀ اعمال: زندگی‌نامۀ خود نوشت، کابل، بنیاد اندیشه، 1400ش.
• قانون احوال شخصیۀ اهل تشیع، شمارۀ مسلسل 988، مصوب 1388ش.
• «مراسم بزرگداشت آیت الله محقق کابلی در قم به روایت تصویر»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۵ خرداد ۱۳۹۸ش.
• «مراسم گرامیداشت سی‌امین سالگرد شهادت استاد عبدالعلی مزاری در جعفرآباد قم برگزار شد»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۴ اسفند ۱۴۰۳ش.
• منتظری‌شاتوری، محمدحسین، «احکام خُمس مطابق به فتوای مقام معظم رهبری»، وبلاگ مرزدار، تاریخ درج مطلب: 11 دی 1399ش
• «نگاهی به آداب و رسوم بزرگداشت عید سعید فطر در افغانستان»، خبرگزاری جمهوری‌ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 5 مرداد 1393ش.
• «هزینۀ مرگ در کابل؛ 555 هزار افغانی»، وب‌سایت خبرگزاری فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 20 آذر 1401ش